Англияның дипломатиялық қызметінің даму тенденциясы

  Шетел хабарламасын  жүргізу үшін ағылшын корольдері  орта ғасырдан бері келе жатқан  «клеркті» (Clerk) әрі діни ғалым болған тұлғаның қызметіне сүйенген. III Генрих тұсында 1253 жылы клерк алғаш рет хатшы деп аталып, ал II Ричард (1377-1399) кезінде «король хатшысы» деген титул енгізілген енді [2,с.139-140].

  Алайда, 1539 жылы ғана VIII Генрих билік еткен кезеңде, король хатшысының міндеттері 2 тұлға арасында бөлініп, олардың қызметтері Франциядағыдай шетел істерімен ғана шектелді. Ұлыбританияда Франция мемлекетіндей II Генрих тұсында, екі хатшы міндеттері географиялық принцип бойынша бөлінді деп ойлауымызға болады. Бірақ, негізгі бөліну Оңтүстік және Солтүстік департамент болып ғасыр өткеннен кейін ғана жүзеге асты. Сыртқы істер мәселелері бойынша екі мемлекеттік хатшылық департаментінің бөліну I Яков билік еткен тұста қолға алынды. Осындай бөлінуге түрткі болған, сол кезеңде «отыз жылдық» соғыстың басталуы еді. Әрбір қызметтегі шенеунік нейтрал елдің өкілі ретінде жауласып жатқан мемлекеттердің өкілдері, тарихи оқиғалар, мәселелер арқылы көптеген тәжірибе жинады.

   Ағылшын Сыртқы  Істер Министрлігі туралы еңбегінде  елші сэр Джон Тиллей, басында  атап өткен жағдай болған шығар, бірақ кейінірек екі мемлекеттік хатшының біреуі – ішкі дипломатиялық қызметпен, ал екіншісі – қауым алдына шыққан деп өз ойын айтады [2,с.141]. Бірақ уақыт өткеннен кейін әрбір мемлекеттік хатшыға орынбасар тағайындалады. Алғашында, бұл аталған қызмет қазіргі уақыттағы тұрақты немесе министрдің орынбасары қызметіне ұқсамаған. Ол қызмет көбіне қазіргі министрдің жеке хатшысы қызметімен пара-пар болды. Атап өтетін жағдай, осындай қызметке иеленген алғашқы тұлға Ұлыбританиядағы ағылшындық емес, неміс ұлтының өкілі болатын.

   1640  жылы екі  мемлекеттік хатшылардың міндеттер  шеңбері бөліне бастайды. Солтүстік  департамент – Франциямен, Голландиямен, Германиямен және балтық елдерімен  хат алмасуды жүргізсе, ал Оңтүстік  департамент – Испания, Фландрия және Италиямен хат алмасуды реттеді. Иеліктері Балкан түбегінен Венгер жазығына дейінгі кең ауқымды алып жатқан Оттаман империясымен қарым-қатынасты жүргізу істерімен, Левантиялық сауда қоғамы айналысты.

  Отар елдермен  хат алмасудың көптігі 1768 жылы, тек қан отарлардың істерімен айналысатын үшінші мемлекеттік хатшылықты құруды қажет етті. Алайда, он төрт жыл бойы екі мемлекеттік департамент елдің ішкі және сыртқы істерімен айналысуды жалғастырды [2,с.150]. 1782 жылы ғана маркиз Рокингемнің үкіметі уақытша билікке келгенде міндеттердің бөлінуі орын алды. Ішкі істер министрлігі (Home Office) деген атқа ие болған, Оңтүстік департаментке ішкі істермен айналысу тапсырылса, ал Сыртқы істер министрлігі деп аталған (Foreign Office) Солтүстік департаментті Чарльз Джеймс Фокс басқарды.

  Осындай түрде  қызметтердің бөлінуіне француз  одақтастарымен келісе отырып  Лондондағы үкіметпен бейбіт  келісімді дайындауға келген  америкалық өкілдер: Бенджамин  Франклин, Джон Адамс және Джон  Джей ықпал еткен. Сол кезеңде   Лондонда бөлініп кеткен он үш отар елдермен қалай іс жүргізу туралы  сұрақ туындаған: алдыңғы уақыттағыдай отарлардың мекемесімен немесе шетел державасымен – Сыртқы істер министрлігі айналысатын болды.

   1961 жылғы дипломатиялық  қызмет туралы Вена конвенциясында «мемлекеттер және тұрақты дипломатиялық өкілдіктер арасындағы байланыс өзара келісім арқылы жүзеге асады» деп көрсетілген [3,с.2].

    1815 жылғы Вена  конгрессіне дейін Англияда мойындалған  дипломатиялық қызмет болмаған. Лорд Стретфорд-де-Редклиф өз  сөзінде: «Мен дипломатиялық қызметке қабылданғанда, ол әлі қалыптаспаған болатын», - деп атап көрсеткен [4,с.116.]. XVIII ғасырда тек қана 2 мемлекеттік департамен болған: солтүстік және оңтүстік. Бірақ, бұл екі департамент сыртқы және ішкі істермен жүйелі түрде жұмыс істемеді. Питт премьер-министр қызметіне тағайындалғанда, оның канцеляриясында 2 көмекші хатшысы және тоғыз шенеуніктері болып, барлығы сан түрлі міндеттер атқарған. 1782 жылда солтүстік департамент шетел департаменті, ал 1790 жылы бұл департамент Даунинг-стритқа ауысқаннан кейін, Ұлыбританияның сырт қы істер министрлігінің негізі қаланған болатын [4,с.117].  Жылына 1500 фунт стерлинг жалақысы бекітілген, министрдің тұрақты көмекшісі қызметі тағайындалады. Оған бас клерк, 2 үлкен клерк, 9 кіші клерк латын тілінен хатшы және хаттарды оқушы көмектесетін. 1822 жылы бұл аппарат кеңейіп, шетел миссияларына жіберілетін шенеуніктердің штатын құруда алғашқы қадамдар жасалды.

    Бұл кезеңге  дейін елші оған жеке ұсынған  жас мамандардан қызметкерлерді  тағайындайтын болған. Мемлекет жас мамандарға жалақы төлемейтін, бірақ кей жағдайларда елшінің жалақысынан сыйақы тағайындайтын. Олар елшілікте өмір сүріп, сол кезеңдегі аталған «елшінің жанұясы»-на  кірген  [4,с.118].

  Осындай іріктеу  жүйесі XIX ғасырдың соңына дейін сақталған еді. Виктория королеваның билік еткен тұсында, 16 жыл бойы елшілікте еш жалақысыз еңбек еткен қызметкерді кездестіруге болатын. 1918 жылдың өзінде дипломатиялық қызметке түсуші жас маман, кем дегенде 2 жылда өзіндік табысы 400 фунт стерлингке жететіндей болуы шарт болды. 1914 жылғы Макдонелл комитетінің ең маңызды ұсынысы - осы шарттарды жеңілдетуге бағытталды және 1920 жылы жанама салық мөлшері өсіп, кіші  дипломатиялық қызметтегілер өзіндік табысы болмаса да, өмір сүруіне жағдай жасалды [4,с.118-119]. Бұл – дипломатиялық қызметтің демократизациялануы еді.

   Алғашында Ұлыбританияның  дипломатиялық қызметінде атташені  қызметіне тағайындау және таңдау  сыртқы істер министрінің қолында  болды. Жалғыз ғана шарт –  екі айылық тексеру мерзімінен өту және жылына жалақысы 400 фунт стрелингтен тұру болды. 1856 жылдан бастап Кларендон алғашқы емтихан ретінде француз тілін және жазуын жетік меңгеруді талап етті. Лорд Грэнвил тұсында тапсыру емтиханы (қабылдау) конкурс ретінде жүргізілетін болды [4,с.119].  1871 жылы іріктеу комитеті, дипломатиялық қызметте – егерде Оксфорд немесе Кембридждің дипломы бар маман тапсырушы болса, жазба мәдениеттілігі ғана тексерілетін болды. Бірақ бұл ұсыныс қолдау тапппады. Ал 1905 жылы лорд Ленсдаун қызметке тапсыру жүйесін өзгертті. Ол үміткерлер министрлікке немесе шетел мекемелеріне тапсыратын емтихандардан өтуі тиіс, ал ең бастысы француз және неміс тілінің жетік меңгергені болды. Кезекті реформа лорд Греймен жүргізіліп, ол әртүрлі мекемелердің өкілдерінен тұратын комиссия құрып, үміткерлерді тағайындау істерімен айналысатын жеке хатшының жұмысын осы комиссияға жүктеді. 1918 жылға дейін сыртқы істер министрлігі және дипломатиялық қызмет әртүрлі ұйымдар деп есептелді, сөйтіп үміткер екеуінің арасынан таңдай жасауы керек болды. 1918 жылдың шілдесінде лорд Сесиль қауымдар палатасына болашақта 2 бөлім бір ұйым болып бірігеді және ол шетел қызметі деп аталатын болады деп хабарлаған [4,с.119-120]. Сонымен қатар, лорд мүлік цензін алып тасталды деп жариялады. Питтің уақытынан бері британ дипломатиялық қызметіне осындай өзгерістер енгізілген болатын. Англияның дипломатиялық қызметінің қалыптасу және даму тарихы нәтижесінде өзіндік ерекшеліктері қалыптасты. Британ дипломатиялық қызметінің ерекшеліктері:

• дипломатиялық қызмет айрықша мемлекеттік қызмет болып, өзіндік іріктеу ережесі бар, қызмет баспалдағы және жеке кадрлық сипаттамаларға ие қызмет;
• қызметке қабылдану үшін үміткерлер ерекше квалификациялық емтиханнан және міндетті ашық конкурстан өтуі қажет;
• барша үміткерлерге тең мүмкіндіктер жарияланғанына қарамастан, Ұлыбританияның дипломатиялық қызметі өзіне тән тарихи және элитарлық сипатқа ие;
• дипломатиялық қызметкерлердің жұмысы кәсіби негізбен ұйымдасқан, яғни жалдаушымен (мемлекетпен) ұзақ мерзімді контрактіге келіседі және кәсіби даярланған кадрлардың бәсекелік жағдайда қызметімен жоғарылауы қамтамасыз етіледі [5,б.84-85].

Жалпы ағылшын дипломатиясы өз бастауын ертеден алғанын аңғаруға болады. Ағылшын дипломатиясы өзге елдің дипломатиясында кездеспейтін ерекшеліктерге ие. Жоғарыда айтылғандай ағылшын дипломатиясы бір қалыпта тұралап қалған жоқ. Әр кезеңде жанданып, өзегірске ұшырап отырды.  XVI-XVII ғасырларда қалыптаса бастаған британ дипломатиясы ХХ ғасырда бой түзерлік дипломатияға айналды.

 

 

 

 

 

 

1.2. Джордж Каннинг  – саяси қайраткер

 

   Джордж Каннинг  (1770 ж. 11 сәуір – 1827 жыл 8 тамыз)  – ағылшындық саяси қайраткер,  тори партиясының либерал өкілі.  Еуропадағы Наполеон соғысы жылдарында  Англиядағы 1807 жылдың наурызынан  қазанға дейін 1809 жылдың Сыртқы  істер министрі қызметін атқарған. Өз өмір жолын Англияның премьер-министрі қызметінде аяқтады.

  Джордж Каннинг – 1770 жылдың 11 сәуірінде қарапайым заңгер  отбасында дүниеге келген. Оның  атасы – ауқатты ирландық жер  иесі. Жастайынан әкесінен айырылып, жетім қалады. Каннингті өз қамқорлығына жиен ағасы алып, оны жасөспірім кезінде Итонға, кейіннен Окфорд университетінің  Крайс-Черч-колледжінде білімін шыңдауға көмектескен [6]. 1791 жылы «Линкольнз Инн» заң мектебіне түсіп, бірақ кейін саяси қызметтті таңдаған. Кіші Уильям Питтке таныстырылып, оның қамқорлығымен 1793 жылы парламентте орын алады. Питтің саясатын парламентте барынша қолдап, оның баспасөзде де шебер қорғаушысы бола білді. Сонымен қатар, «Anti-Jacobin» тори партиясының журналының қызметіне де атсалысқан.   Өзін тезарада керемет сөз шебері ретінде көрсетіп, 1796 жылы Питтің кабинеті тұсында Сыртқы істер министрінің көмекшісі қызметіне тағайындалады. Қызмет баспалдығы бойынша көтерілуі басталып, Каннинг – 1799 жылы Үндістандағы департаменттің арнайы өкілі және 1800 жылы біріккен әскери қазынашылыққа тағайындалады.  

    1801 жылы Каннинг пен  Питт қызметтен кетіп, бірақ  1804 жылы үкіметке қайта келеді. 1806 жылғы Питтің өлімінен кейін  Каннинг және оның жақтастары  қызметтен кететтіндерін жариялап, 1807 жылдың наурызына дейінгі кезеңде оппозицияда болады. 1807 жылдан бастап Каннинг – Португалиядағы елші, екі жылдан кейін бақылау палатасының төрағасы ретінде үкіметке қайта келеді [2,с.152]. Каролина королевасы ісіне байланысты келіспеушіліктер туындап, IV Георг тұсында қайтадан қызметтен кетуге мәжбүр болады. Каннинг ендігі кезекте Үндістандағы Бенгалияға генерал-губернатор қызметімен жүзуге дайындалып жатқанда, 1822 жылдың тамызында сыртқы істер министрі және қауымдар палатасының спикері Каслри қайтыс болады. 1822 жылдың қыркүйегінде босаған қызметке Каннинг тағайындалады [2,с.153]. 

   Каннинг континентальді  державалардың саясатына қиыс  қарап, 1823 жылы Англияны «Қасиетті  Одақтан» шығарады. Каннинг басқа  елдердің ішкі істеріне араласпау  принципін ұстанды. Ол 1823 жылы VII Фердинандтың билігін қалпына келтіру үшін Испанияның конституциялық партиясына көмектесуге әзір екендігін білдіреді. Алайда консерваторлардың өздері де Каннингті Францияның Испания әскери флотын қолдануға қарсылығын мақұлдап, Оңтүстік Америкадағы азаттық қозғалыстарды басу үшін Испанияға көмектесуге шақырды. Оңтүстік Америкадағы жаңа мемлекеттерге қатысты сәтті саясат Каннингтің 1826 жылы «мен Ескі дүниеде тепе-теңдікті қалпына келтіру үшін, Жаңа дүниеде өмірді жақтым» деген сөздерін айтуға негіз болады [6].

  Сыртқы істер министрі  қызметін Каннинг 1827 жылдың сәуірі, кабинеттің басшысы болғанға  дейін атқарды. 1822 -1827 жылдар аралығында  Каннинг ағылшындық мемлекеттік  қайраткерлердің ішіндегі ең  көрнектісі болды. Өз Отанына  өзінің қатаң саясатымен ауқымды қызмет көрсетіп, нәтижесінде Ұлыбританияға халықаралық аренадағы ықпалды жағдайды қамтамасыз етті. Каннингтің сыртқы саясатының ең басты бағыты Еуропаны дүр сілкіндірген грек мәселесін шешуге бағытталды. 1821 жылы Грецияда Турцияға қарсы көтеріліс басталғаны белгілі. Каннинг Ресейдің интервенциясын, гректерге көмектесе отырып алдын алғысы келді. Альтернативтік шешім ретінде ол Ұлыбритания, Ресей және Франция арасындағы үшжақты келісімді ұсынды. Осы саясаттың нәтижесі - 1827 жылдың 6 шілдедегі Лондон конвенциясы болды. Бұл келісім бойынша түрік сұлтаны Грекияға жыл сайынғы алым-салық шартымен автономия берді. Каннингтің тұсында Ұлыбритания Латын Америкасындағы бірқатар испан жерлерінің тәуелсіздігін мойындады. Өзінің сыртқы саясатындағы ең басты міндеті ретінде, Каннинг елдің мәдени күшінің қалыпты дамуын және бейбітшілікті  көздеу болды. Каннинг алғаш рет саясатты тұрақты қылып, Ұлыбританияның еуропалық істерге араласпауын және «Қасиетті Одақтан» шығуына атсалысты. Джордж Каннинг -  Ұлыбританияның сыртқы саясатын жүргізуде орасан зор еңбек атқарғанын тарих көрсетіп отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Форин офис құрылымы және қызметі

 

   Британ дипломатиясының ұйымдастыру формасын жетілдіруде ең маңызды қадам – 1782 жылғы (Солтүстік департамент негізінде) бірегей орталықтандырылған дипломатиялық мекеменің, қазір де өзінің атауын сақтап қалған – Форин офистің құрылуы болды. 1795 жылғы Форин офистің басшысының тұрақты орынбасары қызметінің тағайындалуы, оның административті басқарумен қатар, барлық дипломатиялық кадрларды соның ішінде, «саяси» қызметке және кадрлық аппаратты бөлумен айналысты (1796 жылы штабында небары – 14 адам болса, ал 1832 жылы – 23, 1861 жылы – 37, ал 1913 жылы – 52 адам болған) [1,с.22].

   1832 жылғы прогрессивті реформа арқасында, әрі мемлекеттік басқару функцияларының монарх және парламент құзыретіне бөлінуі, кәсіби дипломатиялық шенеуніктердің позицияларын бекіте түсті. Сайлауда жеңіске жеткен саяси партияның лидері өзінің кабинетінің мүшелерін тағайындаумен қатар, сыртқы істер министрі – Форин офистің саяси басшысын тағайындау құқын алды. Сонымен қатар, британдық Сыртқы Істер Министрлігі және оның барлық аппараты (СІМ) «Тақтың (престол) кәсіби қызметшісі» деген статусқа ие болады. Өз кезегінде, Форин офис саяси жетекшілерден біршама тәуелсіздігі, жеке административтік басқаруы әрі ранг бойынша өздерінің табельдерін де бекітетін болды.