АЙналым активтері мен түрлері

Қаржы менеджменті теориясында  ағымдағы активтерді қаржыландырудың әртүрлі стратегиясын атап көрсетеді. Бұл менеджердің оның өзгермелі бөлігін жабу көздерін тандауына тәуелді. Яғни таза айналым капиталының салыстырмалы көлемін талдауына   байланысты.   Мынандай   төрт  модель   белгілі:   мінсіз;   агрессивті;  консервативті; компромисті. Қаржыландыру стратегиясының осы модельдердің ішінен  белгілі бір моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің мөлшерін тағайындауға және  оның негізінде таза айналым капиталының көлемін есептеуге әкеледі, яғни ұзақ мерзімді пассивтер мен айналымнан тыс активтердің айырмасы (ТАК = ¥МА-АТА). Сонымен әр стратегияның әрекетіне өзінің базалық баланстық тендігі сәйкес. Әр модельдің статикалық және қарқындық сипаттамасы 6-9 суреттерде көрсетілген.

Ыңғайлы болу үшін келесі белгілерді енгіземіз:

АТА — айналымнан тыс  активтер;

АА — ағымдағы активтер (АА=ЖБ+ӨБ);

ЖБ — ағымдағы активтерді жүйелі бөлігі;

ӨБ— ағымдағы активтердің  өзгермелі бөлігі;

АП — ағымдағы пассивтер (қысқа мерзімді міндеттемелер);

¥МЗК— ұзақ мерзімді займдық  капитал;

ЖМК — жекеменшік капитал;

ҰМП — ұзақ мерзімді пассивтер (¥МП = ЖМК+ҰМЗК);

ТАК — таза айналым  капиталы (ТАК = ТА-КП);

 

 

 

Ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі

Айналымнан тыс активтер          Уақыт

                                                      Қарқындылық

Cурет 6. Айналым құралдарын басқарудың мінсіз үлгісі

* Ескерту автордың құрастыруымен

 

Мінсіз үлгіні құрау "ағымдағы активтер" мен "ағымдағы міндеттемелер" категориясының мәніне және олардың өзара сәйкесуіне негізделеді. "Мінсіз" термині бұл жағдайда идеал, оған теңесу керек деген мағынаны емес, активтер мен оларды жабудың көздерінің экономикалық түрғыдан сәйкестілігін білдіреді. Бұл үлгіде ағымдағы активтер көлемі бойынша қысқа мерзімді міндеттемелермен сәйкеседі, яғни таза айналым капиталы нөлге тең. Шын өмірде мұндай үлгі іс жүзінде кездеспейді де. Сондай-ақ өтімділік тұрғысынан бұл неғұрлым қауіпті болып саналады. Өйткені қолайсыз жағдайлар туғанда (мысалы, барлық кредиторлармен бір уақытта есептесу қажет болса) кәсіпорының негізгі құралдарының бір бөлігін ағымдағы кредиторлық қарыздарды жабу үшін сату қажеттігі туады. Бұл стратегияның мәні ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс активтер деңгейінде тағайындалады, яғни базалық баланстық тендік (модель) мынандай түрде болады:

   ¥зақ мерзімді пассивтер-Айналымнан тыс активтер                                    (1)

Белгілі бір кәсіпорын  үшін айналым құралдарын басқарудың қаржы стратегиясының келесі үш үлгісі неғұрлым шынайы, олардың негізінде ликвидтілікті қамтамасыз ету үшін жоқ дегенде айналымнан тыс активтер мен ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі ұзақ мерзімді пассивтермен жабылуы тиіс. Осылайша үлгілер арасындағы айырмашылық ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігін жабу үшін қаржыландырудың қандай көзі тандалатындығымен анықталады. Агрессивті үлгі ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс активтерді және ағымдағы активтердің жүйелі бөлігін жабудың көздері екендігін білдіреді. Яғни шаруашылык қызметер жүзеге асыру үшін қажетті оның ең аз мөлшері. Бұл жағдайда таза айналым капиталы осы ең аз мөлшерге дәлме-дәл тең болады (ТАК = ЖБ). Ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі қысқа мерзімді міндеттемелермен жабылады. Өтімділік тұрғысынан алғанда да бұл стратегия қауіпті, өйткені іс жүзінде ағымдағы активтердің минимумымен ғана шектелу мүмкін емес. Базалық баланстық тендік мына түрде болмақ:

¥зақ мерзімді пассивтер=Айналымнан тыс активтер+Ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі                                                                                       (2)

Консервативті үлгі бойынша  ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі ұзақ мерзімді пассивтер есебінен жабылады. Бұл жағдайда қысқа мерзімді міндеттемелер жоқ, өтімділікті жоғалту қаупі де болмайды. Таза айналым капиталы көлемі бойынша ағымдағы активтерге тең (ТАК = АА). Модель жасанды түрде жасалған. Бұл стратегия ұзақ мерзімді пассивтерді төмендегі базалық баланстык тендеу деңгейінде тағайыңдайды:

Ағымдағы активтердің  жүйелі бөлігі +Ағымдағы активтердің өзгермелілігі                                                                                                         (3)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Компромисстік үлгі неғұрлым шыңдыққа жақын. Бұл жағдайда айналымнан тыс активтер, ағымдағы активтердің және шамамен ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігінің жартысы ұзақ мерзімді пассивтермен жабылады. Таза айналым капиталы көлемі бойынша ағымдағы активтердің жүйелі бөлігінің және оның өзгермелі бөлігінің жартысының сомасына тең ( ОК = СЧ + 0,5 * ВЧ). Жекелеген жағдайларда кәсіпорынның артық ағымдағы активтері болуы мүмкін. Бұл пайдаға кері әсерін тигізеді. Бірақ бұл өтімділікті жоғалту қаупін тиісті деңгейде қолдаудың төлемі ретінде қарастырылады. Стратегия ұзақ мерзімді пассивтерді тағайындауды төмендегі базалық баланстық тендікпен мөлшерлейді:

¥МП = АТА + ЖБ + 0,5 * ӨБ

 

 

 

 

 

 

2 ТАРАУ. Фирманың  айналым капиталының жағдайын және қысқа мерзімді  міндеттемелер тиімділігін талдау  

2.1. ЖШС «Смактың» айналым активтері мен қысқа мерзімді

міндеттемелерінің құрамы мен құрылымын талдау

 

Құрылымдық талдау мақсаты — кәсіпорын қаржысының құрылымы мен қарқынын және олардың түзілу көздерін жалпы қаржы жағдайымен танысу үшін зерттеу. Құрылымдық талдау алдын-ала жүргізіледі. Өйткені оның нәтижесі бойынша қаржы жағдайына түпкілікті баға беруге болмайды. Оған қол жеткізу үшін арнаулы көрсеткіштердің есебі қажет. Құрылымдық талдаудың алдында ұйым активтерінің қарқынын бағалау жүргізіледі. Ол активтердің өсу қарқыны мен қаржы нәтижелерінің өсу қарқынын салыстыру арқылы есептеледі. Мысалы, түсім мен тауарды, өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден түскен пайда. Активтердің, сатудан түскен түсімнің және пайданың өсу арқынын салыстыру 1-кестеде көрсетілген.

Кесте-1

Активтердің және қаржы нәтижелерінің қарқынын салыстыру.

 

Көрсеткіштер	01.01.04	ӨҚ%	01.01.05	ӨҚ%
Активтердің орташа көлемі	3121582.5	99.45	3187405	102.1
Сатудан    түскен түсім	243589	445.97	361679	148.48
Сатудан    түскен К/шш (птш)	-92148	440.86	-2496	-30.92

*«Смак» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің есеп мәліметтері бойынша дайындалды.

Түсімнің және пайданың өсу қарқындары активтердің өсу  қарқынынан көп болса, есепті кезенде алдыңғы кезеңге қарағанда кәсіпорынның активтерін пайдалану неғұрлым тиімді болған. Пайданың өсу қарқыны активтің өсу қарқынынан көп, ал түсімнің өсу қарқыны төмен болса, онда активтерді пайдалану тиімділігін көтеру тек өнімнің, тауардың, жүмыстың және қызметтің бағасын көтеру есебінен ғана болған⁴. Қаржы нәтижелерінің (түсім мен пайда) өсу қарқыны активтердің өсу қарқынынан төмен болса, бұл кәсіпорын қызметінің тиімділігінің төмендеуін көрсетеді. Біздің жағдайымызда түсімнің өсу қарқыны пайда мен активтер өсімінің қарқынынан көп (бұл көбінесе бірінші жағдайға келеді), сосын пайданың өсу қарқыны түсім мен активтердің өсу қарқынынан аса бастайды. Бұл жағдайдың тұрақтанып келе жатқандығынан хабар береді. Яғни кәсіпорын қызметінің тиімділігі артып келеді деген сөз. Қаржы нәтижелерінің өзгеруімен салыстырылмаған ұйым активтерінің өзгеруі өзінше аз ақпаратты. Кәсіпорын жұмыстың қаржы схемасын пайдаланған кезде нәтижелік баланстың өзара зачет есебінен төмендеуі басқа себептерге байланысты оның өсуінен асып кетуі мүмкін. Сондықтан қысқа мерзімді (мысалы, тоқсан ішіндегі) активтердің көлемінің азаюы кәсіпорынның жағдайының төмендегендігінің әрқашан дәлелі болады. Әсіресе егер бұған қаржы нәтижелерінің оң қарқыны әсер етсе. Ұйымның активтері айналымнан тыс (АТА) және айналым активтерінен (АА) тұрады. Сондықтан активердің неғұрлым жалпылық құрылымы айналым және айналымнан тыс активтердің қатынас коэффициенті сипаттайды:

Кт = айналым  активтері / айналымнан тыс активтер                       (3)

 

Бұл көрсеткіштің мәні көп жағдайда талданып отырған ұйымның құралдарының айналым шеңберінің салалық ерекшеліктеріне байланысты. Бұл есеп үшін активтер түрі бойынша абсолютті көлемі, олардың барлық активтер көлеміндегі үлес салмақтары, абсолютті көлемдердің және үлес салмақтарының өзгеруі, айналымдағы және айналымңан тыс активтердің қатынас коэффициентінің есепті мерзімдегі мәні мен өзгерісі бойынша мәліметтер қажет (2-кесте). Кәсіпорынның жалпы активтерінің көлемінің өзгерісіндегі әр актив түрі бойынша (айналымнан тыс, айналымдағы) өзгеріс үлесін көрсету қажет.

Кесте-2

Кәсіпорынның   айналымдағы   және   айналымнан   тыс   активтерінің   қатынас коэффициентінің деңгейі.

Көрсеткіштері	Абсолютті көлемдер, мың  тг		Үлес, салмағы, %		Өзгерістер
	01.01.04	01.01.05	01.01.04	01.01.05	Абс.көл	Үлес салмақ	%
Айналымнан тыс активтер	2709997	2981911	85,9	86,8	-28086	+0,9	42,1
Айналым активтері	444884	406323	14,1	13,2	-38561	-0,9	57,9
Барлығы	3154881	3088284	100	100	-66597	0	100
Қатынас коэффициенті	0,16	0,15	х	х	-0,01	х	Х
	01.01.04	01.01.05	01.01.04	01.01.05	Абс.көл	Үлес.салмақ	%
Айналымнан тыс активтер	2681911	26649448	86,8	81,1	-16963	-5,7	-8,6
Айналым активтері	406323	621578	13,2	18,9	+215255	+5,7	+108,6
Барлығы	3088284	3286526	100	100	+198242	0	100
Қатынас коэффициенті	0,15	0,23	х	х	+0,08	х	Х

*"Смак" ЖШС есептік мәліметтері бойынша құрылды.

 

Кесте мәліметтері көрсетіп отырғандай, қарастырылып отырған субъектінің айналымдағы және айналымнан тыс активтерінің қатынас коэффициенті төмен дәрежеде: 2004 жылы - 0,16 және 2005 жыпы 0,23. Бұл дегеніміз "Смак" ЖШС-і өндіріс саласына жатады. Алайда осы көрсеткіштің кәсіпорын мүлкіндегі айналым активтерінің үлесін арттыру есебінен өсу қарқыны байқалады, 2004 жылғы 14,1 пайыздан 2005 жылы 18,9 пайызға дейін.

Бұдан соң айналым активтерінің құрылымы мен қарқынына талдау жүргізіледі. Запастардың, дебиторлық қарыздың, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, ақша қаражаттарының қарқынының оң немесе теріс бағасы  қаржы  нәтижелерімен салыстырмалы түрде берілуі тиіс. Айналым құралдарын пайдаланудың тиімділігі әртүрлі болса, бір жағдайда бұл қызмет аясының кеңеюінің себебі деп бағаланса, басқа бір жағдайда — іскерлік белсенділіктің түсуімен және осыған орай қаржының айналым кезеңіңің ұлғаюымен түсіндіріледі. "Смак" ЖШС-інің айналым активтерінің қарқыны мен құрылымын талдау 3-кестеде көрсетілген.

 

Кесте-3

"Смак" ЖШС-інің  ағымдағы активтерінің қарқыны  мен кұрылымын талдау

          

Көрсеткіштері	Абсолютті көлемдер, мың  тг		Үлес, салмағы, %		Өзгерістер
	01.01.04	01.01.05	01.01.04	01.01.05	Абс.көл	Үлес салмақ	%
Ақшалай қаражат	46742	13037	10,5	3,2	-33705	-7,3	87,4
Дебиторлық қарыз	100915	97109	22,7	23,9	-3806	+1,2	9,9
ТМЗ	297227	296177	66,8	72,9	-1050	+6,1	2,7
Барлық АА	444884	406323	100	100	-38561	0	100
	01.01.04	01.01.05	01.01.04	01.01.05	Абс.көл	Үлес.салм	%
Ақшалай қаражат	13037	7589	3,2	1,2	-5448	-2	-2,5
Дебиторлық қарыз	97109	18648	23,9	3	-78461	-20,9	-36,4
ТМЗ	296177	595341	72,9	95,8	+299164	+22,9	+138,9
Барлық АА	406323	621578	100	100	+215255	0	100