Аралық бақылауға арналған коллоквиум сұрақтары

Жалпы  әдістер

Жеке әдістер

1. Ғылыми  абстракция әдісі – зерттеліп отырған  құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын  дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді тауып көрсету процесі.
2. Талдау – зерттелінетін құбылыс өзінің құрамды бөліктері мен жақтарына  ажыратылады.
3. Жинақтау – құрамды бөліктердің тұтас бір құбылыс болып қалыптасуы.
4. Индукция – жеке фактілерден жалпы қорытынды шығару.
5. Дедукция – жалпыдан жалқыға, бүтіннен бөлшекке көшу.

Эксперимент, гипотеза және т.б.

Экономико – математикалық модельдер  әдісі, экстраполяция (болжау), баланстық, функциональдық және тфағы басқа  да әдістер.

3. Өндіріс факторларына не жатады?

Қазіргі кезде экономикалық теорияда төрт өндірістік факторлар көрсетіледі: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. 

1. Өндірістік факторлар ретінде жерекі жағынан қаралады:

• жер беті ретінде
• экономикалық мақсатта пайдалануға қажетті табиғи игілік ретінде

Егер қажетті миниралды және органикалық тынайтқыштарды әсіресе  жаңа технологияны қолдаса жердің құнарлығы  сақталып қана қоймайды одан сайын  жақсаруы мүмкін. Адам саны артқан сайын  адам басына шаққандағы жер көлемі жылдан жылға қысқаруда.

2. Капитал:

• Өндіріс факторы ретінде және  қаржы ретінде пайдалануға болады.

• Өндіріс факторы ретінде капитал өндіріс құралдарын сипаттайды. Мұнда ұзақ уақыт пайдаланылатын өндіріс құралдары (машина, құралдар) жер қысқа мерзім пайдаланылатын өндіріс құралдары (шикізат, энергия қуаты, жол байланыс қызметі).

Нақты капитал пайда болу үшін өндіріс  құралдарын сатып алуға қаржы  қажет. Осы қаржы ақша капиталы болып  табылады. Өндіріс құралдарын сатып  алуға капиталдың жұмсалуы қаржыландыру, ал ақша капиталын нақты капиталға айналдыру- инвестициялау деп аталады.

3. Еңбекті де екі жақты түсіндіруге болады:

• адамның ойлау қабілетімен қимылдау қабілеті.
• өндіріс процесінде пайдалануға болатын қоғамдағы барлық еңбек ресурстары.

Еңбек қызмет ретінде қарағанда  оны басым ойлау қабілетті  қажеттілік немесе интелектуалды және басым қимылдау қабілетін қажет  ететін деп бөледі. Білім деңгейіне  қарай:

• көп дайындықты қажет ететін еңбек,
• көп дайындықты қажет етпейтін еңбек,
• ешқандай дайындықты қажет етпейтін еңбекдеп бөлінеді.

4. Соңғы жылдары көптеген елдердің экономистер өндіріс факторына кәсіпкерлік қаблетті де жатқызды. Кәсіпкерлік қабілет - бұл барлық өндірісі факторларын тиімді пайдалануға қабілеті бар адам ресурстарының ерекшк түрі. Оған мынадай қасиеттер тән болуға тиіс.

1). Өндіріс факторларын дұрыс  үйлестіру мен келістіру үшін  оның білім деңгейі жоғары  болуы керек.

2). Дұрыс шешімдер қабылдай білуі  керек.

3). Жаңамалдыққа ұмтыла білуі  керек.

4). Тәуекелшіл болуы тиіс.

4.Экономиканың негізгі 3 мәселесі

экономиадағы негізгі үш мәселе: не? Қалай? Кімге?  Ресурстар шектеулі болғандықтан не, қалай, не үшін өндіру керек деген сұрақ туындайды.

4. Жекешелендіру түрлері

Қазақстандағы жекешелендіру  кезеңдері:

1991-1992 - Реформалаудың басталуы, мемлекеттік орталықтан жоспарлы жүйеден нарықтық экономикаға өту. Кәсіпорынарды жеңілдікпен беру, ұжымдық және  акционерлік меншіктердің қалыптаса бастауы, тұрғын үй купондарының пайда болуы.

1993-1995 - ҚР Президентінің 1993 жылы 5 наурызда шыққан жарлығымен бекітілген ҚР 1993-1995 жылдардағы мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің ұлттық бағдарламасына сәйкес жұмыстар жүргізіле бастады. 200-ден 5000 жұмысшылары бар орта кәсіпорындар ашыла бастады. Инвестициялық жекешелендіру купондарына жаппай жекешелендіру басталды. Аса жұмысшылары бар ірі кәсіпорындар пайда болды және жеке жобалар бойынша жекешелендіру басталды. Ауыл шаруашылығының жекеше процестері қалыптасты.

1996-1998 - ҚР Үкіметінің 1996 жылы 2 ақпанда қаулысымен бекітілген ҚР-ның 1996-1998 жылдарға арналған  жекешелендіру және қайта құрылымдаудың бағдарламасына сәйкес жұмыс істеді. Бұл тұста жекеменшік секторының басымдылығына қол жеткізу және оны бекіту қарастырылды және меншіктің тек ақшалай қаражатқа жекешелендіруін қарастырды.

1999-2000 аралығында жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті басқарудың  тиімділігін арттырудың  бағдарламасына сәйкес жүргізілді. Осы тұста мемлекеттік мүлікті конкурстық негізде жекешелендіре бастады. Мемлекеттік акцияларды иемдену министрліктер мен ведомстволарға жүктелді.

5. Акция, түрлері, акционерлік қоғам

Акция -  иесінің акционерлік қоғам капиталына белгілі бір мөлшерде үлес қосқандығын куәландыратын құнды қағаз. Ол дивиденд түріндегі пайданың бір бөлігін алуға құқық береді.

Акция – бұл иеленушіге акционерлік қоғам пайдасынан дивилент түрінде пайданың бір бөлігін алуға, оны басқаруға қатысуға және оны таратқаннан кейін қалған мүліктің бөлігін иемденуге құқық беретін қағаз. Ол мерзімсіз, яғни оны айналысқа шығарған акционерлік қоғам жойылғанша болады. Акцияларжайжәнепұрсатты деп бөлінеді.

Жай(қарапайым) акция пұрсатты акциядан келесі белгілері бойынша ажыратылады:

• акционерлер жиналысында дауыс беруге құқық береді;
• дивидент көлемі акционерлік қоғамның пайдасына байланысты болады (белгілі % көлемінде);
• олар бойынша дивидент тек пұрсатты акцияларға дивидент төленгеннен кейін жүргізіледі.

Пұрсатты акция иеленушіге дауыс бермейді, олар бойынша дивидент көлемі алдын ала белгіленед

Акционерлік қоғам    -      бірнеше жеке капиталдың  бірігуі арқылы акция   шығарып, оны сатудан түскен қаражат арқылы   шаруашылық  ұйымдастыру формасы

Акционерлік қоғам- акция шығару арқылы  орталықталынған капиталға негізделген  фирма: ашық және жабық..

• Позитивті экономика , Нормативті экономика

Меншікті айналым қаржыларының жоспарлы сомасы норматив (белгіленген мөлшер) деп аталады.

          12. Физиократтардың негізгі тұжырымдамалары

 Грекше  «Физио» - табиғат, «кратос» - үстемдік табиғат үстемдігі. Бұл бағыттың негізін қалаушы Франсуа Кений(1694-1774 жж.). Физиократтар қоғамдық байлықтың көзі өндірісте екенін дәлелдейді. Ал өндірісте, олардың тұжырымы бойынша, бір ғана сала болады: ол – ауыл шаруашылығы. Физиократтар ауыл щаруашылығында байлықтың өсуін тек жердің табиғи құнарлылығымен байланыстырып, оны табиғаттың тегін сыйлығы деп түсінген. Олар өнеркәсіпті табыстарды өсіруге ат салысатын өндіріс саласы деп есептемейді. Ал ақиқатқа келсек, капитал мен еңбек жұмсалмаса табиғаттың жеке өзі байлықты үздіксіз көбейте алмайды.

13. Экономикалық теорияның қызметтері

1. Танып - білу қызметі -  қоғамдық экономикалық процестер мен құбы-лыстарды терең, әрі жан-жақты зерттеп бөлуі және  түсіндіруі тиіс.
2. Дүниетанымдылық көзқарас қызметі – экономикалық құбылыстардың сипаттамасына тіршілік позиция құруына жағдай жасайды.
3. Ғылыми болжам қызметі  - ғылыми болжам жасап және қоғамдық дамудың болашағын айқындайды.
4. Практикалық қызметі– нақты принциптерді және шаруашылықтың тиімді әдістерін жасаумен, сондай-ақ мемлекеттің саясатын ғылыми  дәлелдеумен түсіндіреді.
5. Методологиялық қызметі– экономикалық теория барлық экономиканың  ғылыми жүйесі үшін методологиялық негіз болып табылады.

14. Тауардың қандай қасиеттері бар, субститут тауарлар.

Тауар – сатуға немесе айырбасқа түсетін өнім. К.Марстың ойынша,  тауардың екі қасиеті бар:

• адамның сұранысын қанағаттандыру, яғни тұтыну құны;
• басқа затқа айырбастау мүмкіндігі, яғни айырбас құны (өз құны).

Тұтыну құны – тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыру қасиеті.

Айырбас құны (тауардың өз құны) – тауардың басқа тауарларға айырбасталу қабілеттілігі. Тауардың мұндай  қасиеттері оны өндіруге жұмсалған еңбектің екі жақты сипатына байланысты:

Бірінші жағынан, еңбектің нақты түрі белгілі бір тұтыну құнын өндірумен сипатталады. Яғни, нақты еңбек арнайы еңбек құралдарын  пайдаланумен, жұмыскердің мамандығымен, одан қалды нақты нәтижесімен көрінеді. Сондықтан тұтыну құнын жасайтын еңбекті нақты еңбек деп атайды. Адамның жұмыс күші шығындары тұрғысында барлық еңбек біркелкі және оның нақты түріне тәуелсіз. Мұндай еңбек абстрактылы еңбек. Нақты және абстрактылы еңбек – бұл тауарды жасайтын бір еңбектің екі жағы.

15. Маржинализмнің негізгі  тұжырымдамалары

Маржинализм – (К.Менгер, У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмнің басты категориялары шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар. Шаруашылықты тиімді ұйымдастыру үшін шектеулі ресурстарды ең пайдалы бөлудің әдістерін іздестіру жүргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті көрсеткіштер қолданылу әдістері қарастырылды. Маржинализм экономико-математикалық тәсілдер мен үлгілерді кең қолданады. Л.Вальрос математикалық мектептін негізін қалаған. Ол жалпы нарықтық тепе-теңділік үлгісін жасаған, оның негізі сұраныс пен ұсынысты талдау. 

16. Экономикалық билік  орталықтанған және негізгі экономикалық  субъект мемлекет болса ол  қандай жүйе?

Жабық экономикалық жүйе - барлық іскерлік операциялар мен мәмілелер бір ел ішінде жүргізілетін жүйе және онымен есеп айырысу осы елдің ұлттық валютасымен жүргізіледі.

• Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен  өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік  меншіктің  үстемділігі жүргізіледі.

17. Қазақстанда жекешелендіру  кезеңдері? 

Қазақстандағы жекешелендіру  кезеңдері:

1991-1992 - Реформалаудың басталуы, мемлекеттік орталықтан жоспарлы жүйеден нарықтық экономикаға өту. Кәсіпорынарды жеңілдікпен беру, ұжымдық және  акционерлік меншіктердің қалыптаса бастауы, тұрғын үй купондарының пайда болуы.

1993-1995 - ҚР Президентінің 1993 жылы 5 наурызда шыққан жарлығымен бекітілген ҚР 1993-1995 жылдардағы мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің ұлттық бағдарламасына сәйкес жұмыстар жүргізіле бастады. 200-ден 5000 жұмысшылары бар орта кәсіпорындар ашыла бастады. Инвестициялық жекешелендіру купондарына жаппай жекешелендіру басталды. Аса жұмысшылары бар ірі кәсіпорындар пайда болды және жеке жобалар бойынша жекешелендіру басталды. Ауыл шаруашылығының жекеше процестері қалыптасты.

1996-1998 - ҚР Үкіметінің 1996 жылы 2 ақпанда қаулысымен бекітілген ҚР-ның 1996-1998 жылдарға арналған  жекешелендіру және қайта құрылымдаудың бағдарламасына сәйкес жұмыс істеді. Бұл тұста жекеменшік секторының басымдылығына қол жеткізу және оны бекіту қарастырылды және меншіктің тек ақшалай қаражатқа жекешелендіруін қарастырды.

1999-2000 аралығында жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті басқарудың  тиімділігін арттырудың  бағдарламасына сәйкес жүргізілді. Осы тұста мемлекеттік мүлікті конкурстық негізде жекешелендіре бастады. Мемлекеттік акцияларды иемдену министрліктер мен ведомстволарға жүктелді.

18. Өндірушілер мен тұтынушылардың  мүдделерін бір-бірімен сәйкестендіретін  категория не?

Тауарлы деп- өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірушілер мен тұтынушылар  арасындағы байланыс нарықтың көмегімен  жүзеге асырылатын шаруашылық аталады

Тауар өндіру және айырбастау негізінде  жүзеге асырылады, бұл заң тауар  өндірісі жағдайында тауар өндірушілер  арасындағы байланыстарды қоғамдық еңбекті бөлумен, көтермелеуді реттейтін  объективті заң - құн заңы.

Рынок - нарықтық экономиканың негізі. Бұл ұғым жөнінде көптеген анықтамаларды беруге болады. «Рынок - тауарларды сатып алу-сату түріндегі өнім өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы жанама, тікелей екі жақты байланыс»;   «Рынок - ол сатып алу-сату қатынастарының бірден-бір жүйесі, оның құрылымдық элементтері болып: тауарлардың, капиталдардың, жұмысшы күшінің, құнды кағаздардың, идеялардың, ақпараттардың және т.б. рыноктары саналады». «Рынок - ол жеке тауарлар мен қызметтерді көрсетіп, сатып алушылар (сұраным ұсынушылар) мен сатушыларды (дайындап жеткізушілерді) ұштастыратын құрал немесе тетік». Кейбір рыноктар жергілікті ауқымда, ал кейбіреулері халықаралық немесе ұлттық сипатта болады. Олардың кейбіреулерінде тұтынушылар мен өндірушілер арасында тікелей байланыс болады. Ал кейбіреулерінде олар өзара тікелей байланыста болмайды,  бірін-бірі ешуақта көрмейді және білмейді.

19. Экономикалық теориядағы  бірінші мектеп:

Меркантилизм – Ең алғаш экономикалық ілім XVI­XVII ғасырларда меркантилизм мектебі болды (итальян сөзі «мерканте» - саудагерлер көпес, сауда, пайда). Бүл ілімнің негізінде қоғам байлығының қайнар көзі материялдық өндіріс емес, тауар ақша қатынастарында болды.

Меркантелистердің талабы бойынша  тауарды шет елдерге көп сату олардан аз сатып алу, сөйтіп елдегі ақша қорын көбейту. Олар сыртқы сауданы  дамыту арқылы елдегі алтын мен күмістің көлемін молайту негізінде халықты  байытуға болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталының мүддесін қорғады. Сондықтан халық шаруашылығын толық қамтитын ілімге айнала алмады. Бұл ілімнің көрнекті өкілдері Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков.

20.  Өндірістік мүмкіндіктер қисығының ішінде орналасқан нүкте қандай?

Сұраныстың қисығы – бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктемелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. Графиктегі  көлденең осьте сұраныс көлемі (Q), ал тікелей осьте (Р) – тауардың бағасы, сұраныстың  қисығы

Ұсыныстың қисығы – бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде  өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.

21. Экономикалық теория  пәні нені зерттейді?

 Экономикалық теория адамның  шектеусіз қажеттіліктерінің қанағаттандырудағы  қоғам өндірісінің сирек, шектелген  ресурстарын бөлу, айырбастау және  тұтыну туралы ғылым.Экономикалық  теорияның зерттейтін құбылыстардың  мәні экономиялық категория мен  экономикалық заңдарда қарастырылады.

Экономикалық заңдар - бұл экономикалық құбылыстар арасындағы тұрақты қайталанатын байланыс.

Экономикалық категория - экономикалық құбылыстардың маңызды жақтарын көрсететін жалпылама ұғымдар.

22. Институционализм бағытының негізгі өкілдері кімдер?

Институционализм(латын institutum – бекіту, құрылтайлау деген сөзі) – ХХ ғасырдың 50 жылдарының аяғы (Т.Веблен, У.Митчел, М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гэлбрейт және т.б.). Оның негізін қалаған американды ғалым – экономисі Торстейн Веблен (1857-1929жж) Оның 1899 «Парықсыз топтың теориясы »атты еңбегі жарық көрді.(Аралас экономика) Экономикалық  дамудың сипатын құрайтын тек нарық емес, ол – экономикалық институттардың барлық жүйесі. Бұл бағыт өкілдері қоғамның жоғары мұратының көрінісіне  әлеуметтік бағдарламаларды, индикативтік жоспарлау және басқа да экономикадағы мемлекеттің араласу шараларды жатқызуы.

23. Тауар дегеніміз не?, Тауар құнының ақшалай көрінісі ?

Тауар – сатуға немесе айырбасқа түсетін өнім. К.Марстың ойынша,  тауардың екі қасиеті бар:

• адамның сұранысын қанағаттандыру, яғни тұтыну құны;
• басқа затқа айырбастау мүмкіндігі, яғни айырбас құны (өз құны).

Қандай  бір қоғамда болсын, ақшаның қажеттілігі  тауар  өндірісі мен тауар  айналымынан  туындайды. Көптеген тауарлар  массасынан белгілі бір немесе бірнеше тауарлар айырбас кезінде делдалдық қызмет атқару мақсатымен бөлініп шығады. Мұндай  тауарлар ұлу  қабыршығы, аң терісі, мал мен алтын, тағы басқа  да көптеген басқа тауарлар болуы  мүмкін. Бірақ уақыт өте келе бұл  құнның жалпыға ортақ формасының пайда болуына әкелді. Кез келген басқа тауарларға тікелей айырбастауға қабілеті бар тауар жалпылама эквивалент деген ат алды. Сонымен, бұл қызметті барлық жерде дерлік үнемі күміс пен алтын атқаратын болды. Ақша айналыс құрамында шақа формасы ретінде көрініс алады.

Тауар айырбасының дамуына байланысты «ақша» теориясы дүниеге келді.

Ақша- бұл жалпы эквивалент рөлін атқаратын  ерекше тауар. Бірнеше жүз жылдар бұрын көптеген халықта ақшаның  рөлін мүйізді ірі қара мал  атқарды. Біртіндеп жалпы эквивалент рөлін алтын атқарды. Оған оның мынадай  қасиеттері әсер етті:

1. Сапалық, біртектілік.
2. Сандық бөлінуі.
3. Қолайлылығы. Алтынның аз мөлшеріне көп жұмыс күш кетеді.
4. Сақталуы.

24. Ұлғаймалы ұдайы өндіріс:

Ұлғаймалы ұдайы өндіріс - өндіріс процесінің көбейтілген ауқымда қайталануы. Ол өзі үшке бөлінеді: интенсивті, экстенсивті, аралас.

1. Экстенсивті өндіріс - факторлардың сан жағынан молаюы  арқылы дамиды.
2. Интенсивті өндіріс – техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде дамиды.
3. Аралас - өндіріс факторлардың сан жағынан молаюы және техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде дамиды.

25. Негізгі капиталға не жатады?

Негізгі капиталға еңбек  құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жұмысшы күшінің төлем құндары жатады. Капиталдың осы бөлшектерінің айналымының айырмашылықтары, өндіргіш капиталдың құнының әр элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құнын алмастыруының әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.

    Негізгі  капитал — бұл өндіріс процесіне тұтас қатынасатын, бірақ өз құнын өнімге бір-бірте ауыстырып, меншік иесіне ақшалай формада бірте-бірте қайтып оралатын капитал. Негізгі капиталға барлық жабдықтардың, машиналардың, өндірістік ғимараттардың, құрылыстардың құны жатады. Шикізат, отын, материалдар айналмалы капиталға жатады, бұлардың кұны әрбір ауыспалы айналым актісінен кейін қайтып оралып отырады. Осыған жұмысшы күшінің төлем құны да жатады.

Айналмалы капитал - өндіргіш капиталдың бір бөлігі болып табылады; оның құны, оны тұтыну процесінде толығынан өнімге ауысып, әрбір ауыспалы айналым актісінің соңында (жоғарыда айтылғаңдай) ақшалай формада тұтас қайтады.

26. Мектептердің қайсысы  сыртқы сауда және елге ақша  жинаумен байланысты деп есептейді?

Меркантилизм – Ең алғаш экономикалық ілім XVI­XVII ғасырларда меркантилизм мектебі болды (итальян сөзі «мерканте» - саудагерлер көпес, сауда, пайда). Бүл ілімнің негізінде қоғам байлығының қайнар көзі материялдық өндіріс емес, тауар ақша қатынастарында болды.

Меркантелистердің талабы бойынша  тауарды шет елдерге көп сату олардан аз сатып алу, сөйтіп елдегі ақша қорын көбейту. Олар сыртқы сауданы  дамыту арқылы елдегі алтын мен күмістің көлемін молайту негізінде халықты  байытуға болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталының мүддесін қорғады. Сондықтан халық шаруашылығын толық қамтитын ілімге айнала алмады. Бұл ілімнің көрнекті өкілдері Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков.

27. Стипендияны төлеу  кезінде ақша қандай қызмет  атқарады?

Студентке берілетін (төлем құралы) табыс рөлін атқарады.

ЖҰӨ құрамында осы мемлекеттік  жұмысшылар өнімінің құнының көрсеткіші олардың жалақысы болып табылады(осыған ұқсас).

Ұсы2424 Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке салынуы, олардың  қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал, банктен жалақы, жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған жағдайларда қолмақолсыз  ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.

27