Аралық бақылауға арналған коллоквиум сұрақтары

 

 

 

 

44. Жер нарығы бойынша жердің ұсынысы қандай?

Жер - ауыл шаруашылығының басты өндіріс  құралы және аграрлық экономиканы шектуеші фактор болып табылады. Жер қоғамдық өндірістің негізі болғанымен оның салаларында  әртүрлі  қызмет  атқарады. Мысалы, өндеуші өнеркәсіп үшін ол - кәсіпорын  орналасатын алаң, ал ауыл шаруашылығы  үшін жер әрі еңбек құралы, әрі  еңбек заты болып саналады. Еңбек  заты дегеніміз – жерді өңдеп, оған тұқым сеуіп, онда өнім өсіріледі. Ал, еңбек құралы болатын себебі - тұқымды сепкен күннен бастап өнімді өсіру қызметін Жер-ана атқарады. Жердің өндіріс құрал-жабдығы ретінде  ерекшеліктері бар:

• біріншіден, жердің кеңістік жағынан шектеулілігі,
• екіншіден, жер адам іс-әрекетінің өнімі емес, табиғаттың жемісі, сондықтан, оның құны жоқ, бірақ табыс  әкеледі, сатып алынады және сатылады, яғни бағасы бар.

Жердің  саны шектелген, сондықтан жердің ұсынысы  абсолютті икемсіз. Жердің ұсынысына  төмендегі факторлар әсер етеді:

1. Жер құнарлылығы;
2. Жер участкісінің нарыққа алыс-жақын орналасуы.

Жер нарығында тек сұраныс белсенді фактор. Жерге сұраныс өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны  пайдаланғанда осы ресурстың  иесі белгілейтін баға шешуші фактор болып табылады.

 

 

45. Жетілген бәсеке

Бәсеке - нарықта реттеушілік қызметін атқарады. А. Смит – бәсекені нарықтың - «Көрінбейтін қолы» деп атаған. Бәсеке арқылы  нарықтық субъектілері өз пайдасына қарай әрекет етіп, тұтас болғанда қоғам үшін тиімділіктің негізін қалайды. Осы айтылған элементтердің өзара қатынасы арқылы нарық қалыптасады. Бәсеке – нарық субъектілерінің пайданы барынша ұлғайтуға, яғни қойылған мақсатты жүзеге асыру жолында өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін  кәсіпкерлердің өзара күрес қатынастар  ретінде көрінетін экономикалық жарысы.

1. Бәсеке даму сипатына қарай:

• Жетілген бәсеке

• Жетілмеген бәсеке (олигополия, монополия, монополистік бәсеке).
• Жетілген бәсекенің негізгі шарттары: 1) Кәсіпорын-сатушылардың өте көп болуы; 2) Стандарттанған өнімдер. Осы бағамен өнімді кімнен сатып алу тұтынушыға бәpiбip, өйткені олар бір-бірлеріне өте ұқсас. Стандарттау нәтижесінде бағалық емес бәсеке  үшін  негіз жоқ. Бағалық емес бәсеке - өнімсапасының айырымы, жарнама немесе өнім таратуды ынталандыру арқылы бәсеке. 3) Сатушы бағаны бақылауды жүзеге асыра алмайды, ceбeбi әpбip фирма өнімдердің аздаған бөлігін өндіреді. Бәсекелі фирма нарықтық  бағаны қоя алмайды, бірақ оған икемделе  алады. Сатушы мұнда - баға алушы болып шығады; 4) салаға еркін кipiп және одан еркін  шығу; 5) ақпаратты еркін түрде алуға болады.

 

 

 

46. ЖҰӨ анықтамасы (Жалпы Ұлттық Өнім)

ЖҰӨ-ді табыстар арқылы есептеу, шаруашылық іс-әрекеттер субъектілерінің табыстарын бөлу (еңбек ақысы, ренталық толем-дер, процепг, пайда) және табыстар төлемімен байланыссыз бөлінетін қаржылардың құрылу тәртіптерін сипаттайды.

ЖҰӨ бір елдің нарықтық баға бойынша есептелген, жыл бойы шығарған, дайын өнімін құрайды. Оған сол елде және сол елдің иелігіне жататын, шет елдерде шығарылған өнім құны да кіреді. ЖҰӨ-нің жалпы  ұлттық табыстан айырмашылығы — оған өндірістік және өндірістік емес негізгі  қорлардың амортизациясы және өндірістік емес жүйелер мен сыртқы экономикасы қызметтен түсетін табыстар да қосылады.

 

47. ЖҰӨ табыс  және шығындар  бойынша әдісі?

Макроэкономистер бұл статистиканы өздерінің талдауларында пайдаланады. Бұл экономикалық көріністерді бағалауда және тиісті әдәстерді жасағанда көмек көрсетеді.

Жалпы ұлттық өнім экономикадағы табыс пен  өндірістегі шығын көлемін бірдей өлшейді. Себебі бұл өлшемдер соңында  бірдей болады. Жалпы, экономика үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең  болуы керек. Бұған көз жеткізу  үшін, біз ұлттық есепшотты, ЖҰӨ статистикалық  жүйе өлшемін және басқа да сонымен  байланысты көрсеткіштерге талдау жасап, оқып-үйренуіміз керек.

Экономикалық  көрсеткіштер экономикалық саясатта, экономикалық талдау және бағалау үшін жиі қолданылады. Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) азаматтар табыстарының жиынтығын және өндіріс тауарлары мен қызметтер үшін жұмсалған жалпы шығын көлемін сипттайды.

Жалпы ұлттық өнімнің есептеу әдістері

Жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдісі  бар: елдегі жасалған өнімге шығындар сапалы болуына «шығындар ағымы» немесе өнімді өндіру табыстар ағымы.

1 әдіс

1 әдіске келсек «шығындар ағымы». Оны қолдана отырып, барлық шығындарды  қоссақ, біз жалпы ұлттық өнім  көлемін аламыз.

Шығындар мыналардан тұрады:

• Тауар және қызметтерді (нан, киім, көлік т.б) сатып алуға үй шаруашылығының кеткен шығындары.
• Станок, гимарат, үй құрылысы және тағы басқаларды алу үшін инвестициялар.
• Мемлекеттің тауар және қызметі (мемлекеттер, аурухана, электроқуаттар және т.б) және транспорттың төлемдерге (зейнетақы, жәрдемақы, степендия және т.б төлеуге) кететін шығындар.
• Таза экспортты яғни экспорт пен импорт көлемінің арасындағы айырмашылық.

Ұлттық өндіріс көлеміне тек  сол елдегі өндірілгендер кіргендіктен, басқа елдердің шығындарын алып тастау керек. Мысалы, Жапонияда автомобиль өндірді және оны АҚШ қа әкелді және сатады. Бұл жағдайда автомобильді өндірумен байланысты шығындар жапонияның шығындарына жатады, ал жеткізу және сату шығындары АҚШ шығындарына жатады.

2 әдіс

2 әдіске келсек табыстар ағымы  оны қолдана отырып, егер барлық  табыстарды қоссақ ЖҰӨ аламыз. Табыстар мыналардан тұрады.

Жалпы рента , процент және пайда. Табыс бойынша есептелген, жалпы ұлттық өнімге жататындар:

• жалақы,
• рента,
• процент,
• пайда,
• жанама салықтар,
• амортизациялық шығындар.

Қайталап есептеуді болдырмау  үшін, ЖҰӨ-ге кірмейтіндер:

1) Аралық тауарлар, кейін қайта  өндіруге кететін өнімдер. Оған  шикізат, жанармай, көмекші материалдар  жатады. Мысалы, ЖҰӨ-ге нан пісіретін  өндірістегі ақтық тауарларды  алу үшін қажетті дән, ұн, ашытқы  жатпайды. Егер біз оларды қоссақ, онда ЖҰӨ-нің құнын үстемеленген  құнның мөлшеріне дейін өсіретін  едік.

а) Төлемдер (әлеуметтік сақтандыру, зейнетақы, жұмыссыздыққа жәрдемақы байланысты)

2) Барлық өндірістік емес келісімдер, яғни өндірілген өнімнің көлемінің  өсуіне мүмкіндік туғызбайтындар. Оларға жататындар:

б) Бағалы қағаздарды сату сатып алу  жөнінде келісімдер.

в) Ұсталған заттарды сатып алу.^[4]

 

 

48. Номиналды ЖҰӨ

 

ҰЕЖ-де ЖҰӨ ағымдығы нарықтық бағамен есептеледі. Сондықтан ол өндірістің жылдық сомалық көлемінің номиналдық шамасын бағалайды. ЖҰӨ-нің номиналдық көлеміне инфляцияның әсерін өлшеу үшін тауарлар мен қызметтердің орта баға дәрежесіндегі өзгерістерін сан жағынан бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіштің болуы қажет. Осындай керсеткіш ЖҰӨ-нің дефляторы деп аталады.

Дефлятор тұтынуға немесе инвестициялануға тағайындалған өнімдер мен қызметтердің өте көбінің бағаларындағы өзгерістерді есепке алады. Сөйтіп, ол тұтынулық бағалардағы өзгерістердің иңдексімен (бұны әдетте, сатып алушылар есепке алып отырады) бірдей болмайды.

Номиналдық ЖҰӨ және оның дефляторының көлемі туралы мәліметтердің негізінде өндірістің физикалық көлемін сипаттайтын нақты ЖҰӨ есептеледі:

Нақты ЖҰӨ =Номиналдық ЖҰӨ / ЖҰӨ дефляторы(бағалар  индексі)

Ағымдағы  өндіріс көлемінің базистік жылмен салыстырғанда өсу қарқынын бағалауда  нақты ЖҰӨнің көлемін анықтаудың маңызы өте жоғары болады.

 

49.Филлипс қисығы инфляция деңгейі мен ненің арасындағы байланысты көрсетеді

Монетарлық  теорияны жақтаушылар жұмыссыздықтың себебі мемлекеттің ақша саясатын дұрыс  жүргізбеуінде деп түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс басқара отырып өндіріс процессін реттеуге болады. Жұмыссыздық пен инфляцияның  өсу қарқыны  арасында  тұрақты  өзара байланыс болады. Экономикалық теорияда  бұл құбылыс Филлипс  қисық сызығы деп аталады (ағылшын  экономисі А.Филлипстің атымен аталған  және  жұмыссыздықты қысқарту салдарынан болатын бағаның жедел өсуінің  «заңдылығын» ол алғаш рет 1958 жылы график  түрінде бейнелеген болатын). А.Филлипс 1881-1957 жж. арасындағы Ұлыбританиядағы  жұмыссыздық деңгейі мен жалақының  ақшалай мөлшерінің арасындағы тәуелділіктің  қисық сызығын тұрғызған.

Филлипс қисық  сызығы экономикадағы жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің өзара өзгеруін көрсетеді. Халықтыңжұмысбастылығықаншалықтыжоғарыболса, соншалықтыолардыңтабысыжоғарыболатындықтанжұмыссыздықтыңазаюықұнсызданудыңөсуінеәкеліпсоғады. Себебі табыс жиынтық сұраныстың артуына себеб болады. 

 

 

Филлипс қисығы.
Инфляция  деңгейі %       4 3   2   1 2            3	Мұның мағынасы: Жоғары  жұмыссыздық  жағдайында инфляция төмен болатынын  білдіреді және керісінше, жұмыссыздықтың азаюы жиынтық сұранысты  арттырады, бағаның өсуіне  итермелейді. Басқаша  айтқанда,  төмен жалақы жағдайында жұмыссыздық өсуі, керісінше жалақы өскен сайын жұмыссыздық азаяды.