Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдау мақсаты

Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған жеңілдетілген түрде  толықтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егерде төмендегі көрсетілген  үш шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана (соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға  ие болады:

зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық  және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;

- қаржылық жыл бойы қызметкелерді орташа саны 50-ден аспайды;

- активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.

Қазіргі кезде бізде  қолданып жүрген отандық  қаржылық есеп негізгі шамалары бойынша  халықаралық есеп стандарттарының  талаптарына сай келеді, себебі, ҚР - тәжірибеге бейімдей отырып реформалау процессі белсенді жүргізіледі, ол біріншіден, негізін қараушы нарықытық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке кіруімен байланысты. дың қаржылық нәтижелерін және де кәсіпорын  үшін инвестициялық шешімдер мен  несие беру бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ субеъктінің болашақтағы  ақша ағымдарын және осы субъектіге сеніп тапсырған ресурстармен басқарушы орандардың жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға экономикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық ақпарттарды қамтиды. Қаржы есебі пайдаланушылар қабылдайтын  экономикалық шешімдер субъектінің  ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін  бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру  уақытын есептеу және нәтижеге сенімді  болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы төлеуге, пайызды төлеуге, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Егерде қолданушылар тек қана субъектіні қаржылық жағдайын, қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі қаржылық есебінің өзгерісін сипаттайтын ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен жабдықталған болса, онда олар, яғни қолданушылар ақша қаражаттарының айналдыру мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ комерциялық құпияны қорғау туралы заң қолданушылар алатын қаржыылқ ақпаратқа шек қояды, дегенмен олардың ішінде кейбіреулері (тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілдігі болған жағдайда қаржылық есепте көрсетілген ақпарттарға қосымша ақпараттарды талап ете алады. Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басы көзі ретінде сенуі тиіс.

Нарықтық  экономика  жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі  жөнінде  қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің  қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың  жүйелендірілген бірден-бір көзіне, әр түрлі  ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара  негізгі байланысына және басқару  шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің ақпараттық базасына айналды.

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдауда негізгі  ақпарат  көзі қызметін бухгалтерлік баланс атқарады[6].

Баланс  – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды  қызметтер  атқарады. Біріншіден, баланс меншік иелерін  шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық  құралдардың сандық және сапалық  қорлары қандай, кәсіпорын жақын  арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі  өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды  пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару  бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары  сияқты сыртқы қолданушылары да пайдалануға  мүмкіндік береді. Мысалы, адиторлар  жұмыс процесінде дұрыс ешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі  жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар  қаржылық талдаудын бағытын анықтайды.

Баланс  ақпараттары  негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі  ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін  және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығын және басқа  шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы  соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайда талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс – қаржылық есептің  негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің  айналымдылығы мен өтімділігін, меншіктік капитал мен міндеттеменің  қолда барын, дебиторлық және кредиторлық  борыштың динамикасымен жағдайын және кәіспорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.

Баланс  көрсеткіштері  кәсіпорының капиталын  орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз көздерінің көлемі мен  құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру  тиімділігін бағалауға мүмкіндік  береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау ақпаратының ең қажетті түрі болып табылады.

1997 жылға  дейін  бухгалтерлік баланс екі  бөліктен: актив және пассивтен  тұратын  кесте түрінде құрылып  келеді. Активтер, баланс кәсіпорынының  есептік кезеңде бақылап, таратып  отыратын мүмкіндік және қарыздық  құқық құны ретінде көрсетіледі.  Пассивтер кәсіпорынның заемдар  мен кредиторлық қарыздар бойынша  міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу мүлік құнының  немесе келіп түсетін табыстың  төмендеуіне әкеліп соғады. Мүліктің  түрлері және оның қалыптасу  көздері сапалық біркелкі белгілері  бойынша топтастырылады. Осының  нәтижесінде баланстың активі  мен пассиві мүлік және оның  қалыптасу көздерінің біркелкі  экономикалық топтарының аз ғана  санынан құралады, ал оның ішінде  әр топ өз алдына жеке-жеке  элементтер мен қорытындыланған  көрсеткіштерден тұрады. Актив пен  пассивтегі бұндай жеке элементтер  мен қорытындырылған көрсеткіштер  баланс баптары деп аталады.

Актив дегеніміз –  бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде  кәсіпорынмен бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс әкелетін ресурс[7].

Пассив  – бұл өткен  жағдайлардан пайда  болған кәіспорынның ағымдағы міндеттемесі. Оны өтеу экономикалық табыс алу  мен байланысты кәіспорын ресурстарының  шығынына әкеліп соқтырады.

Капитал- бұл пассивтерді  активтерден  алып тастағандағы кәсіпорының  өзіндік  қаражаты.

БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік  нұсқаулары негізінде  құрастырылған (16) бухгалтерлік баланс көлденең түрде 1-кесте көрсетілген  көрсеткіштерден  тұрады[8].

БЕС-2 негізінде құрастырылған  бухгалтерлік баланс.

Активтер: 

Меншік капитал және міндеттемелер.

І. Ұзақ мерзімді активтер. 

Негізгі құралдар: 

- жарғылық капитал;

- дивиденттер;

- жер;

- құрылыстар мен ғимараттар  қайта бағалау сомасы;

- машиналар мен жабдықтар; 

- негізгі құралдардың;

- инвестицияның басқа негізгі құралдар  резервтік капитал; 

- жинақталған тозуы;

- аяқталмаған  күрделі  құрылы бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян).

Материалдық емес активтер: 

Жиыны:

- гудвилл. 

ІІ. Ұзақ мерзімді міндеттемелер;

- патенттер, тауарлық  белгілер және  басқалар; 

- қайтарылуы қамтамасыз  етілген:

Несиелер;

- материалдық емес  активтердің  амортизациясығ 

- қайтарылуы қамтамасыз  етілмеген  несиелер;

Инвестициялар:

- еншілес  серіктестіктерге  инвестициялар; 

- негізгі шаруашылық  серіктестігі  мен оның еншілес  серіктестерінің  бір-біріне берілетін  несиелері;

- тәуелді серіктестерге  инвестициялар;

- басқадай инвестициялар; 

- кейінге қалдырылған  салықтар;

Дебиторлық борыш: 

Жиыны:

- алынуға тиісті борыштар. 

ІІІ. Ағымдағы міндеттемелер;

- алынған вексельдер; 

- қысқа мерзімді несиелер  және  овердрафт;

- ішкі топтық операциялар  нәтижесінде  пайда болған  негізгі шаруашылық  серіктестігі  мен оның еншілес  серіктестерінің  арасындағы дебиторлық  борыш; 

- ұзақ мерзімді несиелердің  ағымдағы бөлігі;

- кредиторлық борыш;

- акционерлік қоғамның  лауазымды  тұлғаларының дебиторлық  борышы; 

- төленуге тиісті вексельдер  және шоттар;

- басқадай дебиторлық  борыш; 

- алдағы кезең шығындары; 

Жиыны: 

- сатып алушылар мен тапсырыс  берушілерден алынған аванстар

ІІ. Ағымдағы активтер; 

- тауарлы - материалдық  қорлар; 

- салықтар бойынша  борыш;

- алдағы кезең шығындары; 

- төленуге тиісті дивиденттер;

- ақша қаражаттары;

- қысқа  мерзімді  қаржылық инвестициялар; 

- негізгі шаруашылық серіктестігі  мен оның еншілес серіктестігі  арасындағы борыш.

- Дебиторлық борыш; 

- акционерлік қоғамның  лауазымды  тұлғаларына борыш;

- ағымдағы активтерді  сатып  алуға қажетті аванстық  төлемдер; 

- басқадай  несиелік  борыштар;

- алынуға тиіс шоттар;

- алынған  вексельдер; 

- төленуге берілген  шығындар;

- ішкі топтық операциялар   нәтижесінде пайда болған негізгі   шаруашылық серіктестігі мен   оның еншілес серіктестерінің   арасындағы дебиторлық борыш;

- алдағы кезең кірістері.

- Акционерлік қоғамдағы лауазымды  тұлғалардың дебторлық борышы;

- алдын ала қарастырылмаған  жағдайға  байланысты бөлінген  төлемдер;

Баланс активі мен  пассивін құру принциптері бұрынғы  қалпында қалып отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне  байланысты, өтімділігі төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қараай, пассивтер принцип бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі азынан көбіне қарай.

Тікелей  түрде құрастырылған  баланс 5 бөлімнен тұрады:

- ұзақ мерзімді активтер;

- ағымдағы активтер;

- меншікті капитал;

- ұзақ мерзімді міндеттемелер;

- ағымдағы міндеттемелер[9].

Баланс  қаржылық есеп беруде үш элементті  сипаттайды: активтер, меншікті капитал  және міндеттемелер. Қалған екі элемент  – табыс және шығын – қаржы  – шаруашылық қызметі нәтижелері туралы есеп беруде көрсетіледі.

Алайда  кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде  баланс көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа  да нысандарының көрсеткіштерін қолдану  қажет, әсіресе  кәсіпорынның жыл  бойғы барлық табыс сомасын осы  кәіспорынның өзінің қызметін жүргізу  үшін жұмсалған барлық шығындар сомасымен  салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепті қолдану  керек, оның баланстан айырмашылығы ол кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық нәтижесі болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына  қарағанда, бұл құжат талдаушы адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл кәсіпорын  табыс немесе (шығын) зиян әкелетіндігін  анықтау үшін табыстар мен шығындар туралы жеткілікті мөлшерде бөлініп  алынған анық көрсеткіштердің көмегімен  белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді. Батыс  тәжірибесінде, балансты есеп берудің  басты нысаны ретінде бөліп қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы есепке біршама басымдылық берілуі  кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл  осы үлгі американдық, ұлыбритандық және жаңазеландиялық фирмалардың  жылдық есебінде бірінші болып келтіріледі. Мұның түп тамырын психологиялық  тұрғысынан іздеген жөн, табыс батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып табылады, олар сондықтан да оның ең алдымен сыртқы пайдаланушыларға әйгілеп көрсетуге тырысады.

Субъект қызметінің қаржылық нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің  №3 «Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп»  стандартымен анықталады. Онда заңды  тұлғаларды рет-ретімен құру және ұсыну  мақсатында қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі есептің баптарын жіктеу және есепке алудың тәртібі  көрсетіледі, бұл өз кезегінде заңды  тұлғаның әр мезгілдегі есептік кезеңдердегі қаржылық есебі мен түрлі заңды  тұлғалардың қаржы есептерін  салыстыруға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ стандарт, негізгі  қызметтен алынған  табыс пен  шығынды, төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан болатын табыс пен зиянды, сондай-ақ есеп кезіндегі есептік бағаның, есеп саясатының өзгеруінен және қаржылық есептегі елеулі қателерді түзетуден болатын әр түрлі табыс және шығындарды ашудың тәртібін анықтайды.

Есепті  кезеңде табылған табыстар мен шығындардың  барлық баптары есепті кезеңнің таза табысын немесе шығынын анықтау  барысында есепке алынады[10].

Осылайша  кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп, қаржылық есептің  қалған екі элементі туралы – яғни табыс  пен шығындар туралы мәліметтерден  тұрады. ҚР Президентінің 1995 жылы 26 желтоқсандағы  №2732 «Бухгалтерлік есеп туралы»  заң  күші бар Жарлығында, сондай-ақ ҚР-ның Ұлттық комиссиясының қаулысымен бекітілген бухгалтерлік есеп бойынша 1996 жылы 12 қараша №2 қаржылық есепті дайындау және тапсыруға қажетті Концептуалдық негізінде айтылғандай, бұл элементтер субъектінің қаржылық көрсеткіштерін өлшеумен тікелей байланысты. Табыстар активтердің көбейюін немесе міндеттемелердің азаюын көрсетеді, ал шығындар – активтердың азаюын немесе кезеңдегі міндеттемелердің көбеюін көрсетеді.

Табыстар  мен шығындар баптарының арасына  қойылған шектеулер  тәжірибеде жалпы  қабылданған болып  табылады. Бұл  шектеу, баптың қалыптасу көзі осы  субъектінің ақша қаражаттарын болашақта  айналдыру мүмкіндігін бағалау  барысында белгілі бір маңызға  ие болады деген негізде жүргізіледі.

№3 «Ақша  қаражаттарының қозғалысы туралы есебі» ҚР шаруашылық субъектілерінің қаржылық есеп беруіндегі жаңа үлгі болып табылады. Бұл есепте кәсіпорынның белгілі  бір кезеңдегі ақша қаражаттарының көздері анықталады және оларды пайдалану  жолдары көрсетіледі. Кәсіпорынның есепті кезеңіндегі жұмсаған ақша қаражаттарын жабу үшін негізгі қызметтен алынатын қаражаттары жеткілікті ме, соны көрсетеді. Ол сондай-ақ қолданушыларды кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметінің белгілі бір бөлігіндегі  есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны туралы ақпараттармен қамтамасыз ете отырып, оларға кәсіпорынның қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауға мүмкіндік  береді. ша  қаражаттары – бұл кассадағы  және банк шоттарындағы қолма-қол ақша.