Бюджет және оның экономикадағы рөлі

Төтенше мемлекеттік  бюджеттің жұмыс істеуі тоқтатылған  кезден бастап республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның және мәслихаттардың тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттер туралы нормативтік-құқықтық шешімдерінің негізінде жүзеге асырылады.

Бюджеттік жүйенің өзіне тән өзекті мәселелері мен проблемаларын жан-жақты сыралау кезінде оның құрамында:

1)мемлекеттің салық  жүйесінің республикалық және  жергілікті бюджеттердің салықтық  кірісін қалыптастыру процесіндегі  рөлі;

2)салықтар мен басқа  да міндетті төлемдерді және салықтық емес өзге де кірістерді бюджеттер арасында бөлу тәртібі әрі негізі;

3)бюджеттердің шығыстарын  әр бөлек және әр деңгейдегі  бюджеттер арасында бөлу тәртібі;

4)республикалық бюджеттен  жергілікті бюджетке берілетін  реттеуші кірістерді белгілеу қағидаттары;

5)республикалық бюджеттен  трансферттер мен субвенциялар  және кредиттер беру қағидаттары;

6)ел экономикасындағы  және әрбәр әкісшілік-аумақтық  бірліктер ауқымындағы микроэкономикалық  ахуалдар;

7)бюджеттік жүйедегі  бюджеттердің деңгейлеі бойынша түсімдерді дұрыс аудару процестеріне бақылау жүргізу тәсілдері;

8)бюджеттің атқарылуына  және бюджет қаражаттарының дұрыс  жұмсалуына мемлекеттік қаржылық  бақылау жүргізу ;

9)бюджеттік инвестициялық  шығыстарды бюджеттер арасында  бөлу ;

10)бюджеттік инвестициялық жобалардың рөлі және бюджеттік инвестициялаудың ұйымдастырылу нысандары;

11)инвестициялық кредитер  мен бюджеттік инвестициялардың  мән-жайы және оларды ұштастыру  (байланыстыру) әдістері;

12)әлеуметтік шығыстарды  бюджеттер (деңгейлері) арасында  бөлу ;

13)бюджеттік күрделі қаржыландырудың  тиімділігін арттыру;

14)конверсиялық бағдармаларды қаржыландыру  әдістері;

15)денсаулық сақтау ісін қаржыландыру  әдістері;

16)білімді және ғылымды қаржыландыру  әдістері тәрізді негізгі элементтердің  орын алатынын байқап;айқындауға болады.

Бюджеттік жүйеде мына:

1)республикалық бюджеттің тұрақты  кірістерін (түсімдерін) бекітіп,белгілеу;

2)жергілікті бюджеттің тұрақты  кірістерін (түсімдерін) бекітіп,белгілеу;

3) жергілікті бюджеттердің (бұл  ретте жыл сайын қарастырылаын,республикалық бюджетте тұрақты белгіленген кірістердің белгілі бір сомадағы мөлшерін немесе процентін тиісті дергілікті бюджетке заң негізінде беру) реттеуші кірістерін белгілеу;

4)бюджетаралық қаржыландыру (тек  кезекті қаржы жылына арналған  республикалық бюджет туралы заңның негізінде республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге трансферттер және субвенциялар түрінде берілетін құжаттар);

5)белгілі бір шығыстарды бюджеттік  жүйенің бюджеттері арасында  бөлу;

6)бюджеттік кредиттеу және бюджеттік  инвестициялау;

7)Қазақстан республикасы Ұлттық  қорына тиісті заңда нақтылы  көзделген жағдайлардың туындауына  байланысты республикалық немесе  жергілікті бюджеттерге трансферттер  беру сияқты әдістер пайдаланылады.

Қазақстан республикасының қаржы  жүйесі мемлекеттік қаржылар аясы ретінде,негізінен алғанда мемлекеттік (бұл орайда араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда,республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін әрі тұтасымен бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет) бюджеттен тұрады.

Республикалық және жергілікті бюджеттер айрықша экономикалық нысандардың негізінде,яғни бюджеттің кірісі (салық тық және салықтық емес түсімдерді,өзге де түсімдерді  бюджетке тартып,жұмылдыру арқылы мемлкетті жоспарланған көлемеде ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді) мен шығысы (бюджеттердің кірісі ретінде қалыптастырылған орталықтандырылған ақша ресурстарын жалпы мемлекеттік мүдделер мен қажеттіліктерге сәйкес бөледі)арқылы атқарылады.

Осындай экономикалық айрықша нысандар ақшалай нысанындағы құнды бөлудің  сатысын білдіретін республикалық бюджеттің жұмыс істеуін көресетеді.

 

Бюджет жүйесі - экономикалық қатынастар мен заңдық нормаларға негізделген түрлі денгейдегі бюджеттердің жиынтығы, сондай-ақ оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару және атқарылуын бақылау үдерісі. Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай заң шығарушылық негіз, бюджеттік құжаттама нысаны, бірыңғай бюджеттік сыныптаманы (кіріс пен шығыстың міндетті бірыңғай топтамасын) қолдану, бюджеттердің төменгі деңгейінен келесі деңгейіне қажетті статистикалық және бюджеттік ақпарат беру, бірыңғай ақша жүйесі арқылы қамтамасыз етіледі. Бюджеттердің дербестігі меншікті кіріс көздерінің болуы және оның пайдаланылуын айқындау құқығы арқылы қамтамасыз етіледі. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы екі деңгейлі — республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттерден құралады. Бюджеттердің дербестігі меншікті кіріс көздерінің болуы және оның пайдаланылуын айқындау құқығы арқылы қамтамасыз етіледі. Барлық деңгейдегі бюджеттердің теңдестірілуі бюджет-қаржы саясатының қажетті шарты болып табылады. Қазақстан Республикасында әрбір деңгейдегі бюджеттердің кірістері оның салық, жергілікті өзін-өзі басқару, жергілікті шаруашылық, бюджет жүйесі туралы заңдарына сәйкес құралады. Республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, атқару және атқарылуын бақылау тәртібі Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі туралы" Заңымен (1.4.1999) және оған кейіннен енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар туралы заңдармен айқындалады. ^[1]

Бюджет жүйесі дегеніміз экономикалық қатынастар мен заңды нормаларға негізделген  бюджеттердің барлық түрлерінің жиынтығы Қазақстан Республикасының Бюджеттік  кодексінде бюджет жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлтық қорын кіріктірумен түсіндіріледі. 
Бюджет құрылысы - бұл бюджет жүйесін құрудың кағидаттары, оның буындарының өзара байланысының ұйымдық нысандары. Бюджет

жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы

болуы мүмкін. Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады: мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе мемлекеттің орталық бюджеті; федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та штаттардың, ГФР-да жерлердің (ландтардың), Канадада - провинциялардың, Ресейде - федерация субъектілерінің бюджеттері); жергілікті бюджеттер. Унитарлың (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердін оқшаулануы мен дербестігінің түрлі дэрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық үдерістерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы жөнінен белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сакталады. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдықемес, басқарудың Президенттік-парламенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегі бюджеттер: республикалық бюджет; облыстық бюджет; республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті; ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті бекітіледі, атқарылады және дербес болып табылады .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2.Бюджет мемлекеттің қаржылық жоспары ретінде

 

Бюджет әрекет етуінің  бпарлық ұйымдастырушыық және экономикалық формалары жоспарлы түрде жүргізіледі,себебі көптеген меншік формадағы шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді  талап етеді.Бұл,кезекті ретте,бюджеттік  қарым-қатынастың осындай болжам жоспарлық формада әрекет етуін талап етеді.Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында-бюджетте яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында аңықталады.Бұл құжатта бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.

        Негізгі қаржылық жоспардың арнайы  кіріс және шығыс баптары мемлекеттің  ақша қаражаттарының орталықтандырылған  қорын пайдалану бағыттары мен оның қалыптасу көздерін көрсетеді.Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық мемлекетінің жоспарлық әрекетінің нәтижесі болып табылады,себебі мұнда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін аңықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш жүгері жарияланады.Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет жөніндегі Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуға тиісті.

        Қаржы жоспары ретінде бюджет,бір  жағынан,экономика мен басқа да салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді,екінші жағынан,көбінесе соларды аңықтайды.Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді түрде ықпал етуіне шарттасты,яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық экономиканың бюджеті болып табылады.Материалдық өңдірістің дамуын ынталандырушы ретінде мемлекеттік бюджетің рөлі өте зор.

    Бюджет қаражаттары  жеке (бөлек шаруашылық субьектілер)  және қоғамдық (барлық ұлттық  шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын  қамтамасыз етуге пайдаланылады.

Мемлекеттің бюджеттік-салық  саясатында қаржылық-жоспар –бюджет  арқылы іске асырылады.Мемлекеттің  бюджеттік-салық саясаты-ол халықтың ауқатталығын жоғарлату мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс әрекеті.Бұл саясат-еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту,инфляцияның қарқынын төмендету мен басқа да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.

   Осындай күрделі  мәселелерді шешуге және еліміздің  жалпы экономика жүйесіне әсер  ету үшін мемлекет өз қызметінде  мемлекеттік қаржы басқарудың механизмдері мен құралдарын пайдаланады.Бюджет тарапынан негізгі құралдар ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II.Бюджет жобасын қарау және бекіту процеуралары

 

2.1.Республикалық бюджет жобасын бекіту.

 

  Бюджеттік кезендерінің  барлығы-олар,құру,қарау,бекіту,атқару,есебі  мен есеп беру-бюджеттік жүйенің  барлық деңгейлерінде орын  алатын  кезеңдер.Сол себептен Бюджеттік  кодексте бюджеттердің әрбір  түрлері үшін бұл кезеңдер  белгіленген.Бюджеттер жобаларын  жасау бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органның ел немесе аймақтың әлеуметті-экономикалық дамуының орташамерзімді жоспары мен орташа мерзімді фискалдық саясат негіздерінде іске асырылатын түсімдер болжамдаудан басталады.Осы уәкілетті органмен фискалдық саясат негізінде бюджет шығыстарының лимиті қалыптастыру және оларды ағымдағы мен даму бюджеттік мен бағдарламалар әкімшілеріне жеткізу іске асырылады.

      Бюджеттік  жоспарлау жөніндегі орталық  уәкілетті орган орташа мерзімді  уәкілетті экономикалық даму көрсеткіштері негізінде және облыстар ,Астана мен Алматы қалалары бюджеттерінің келісілген көрсеткіштері мен республикалық бюджеттік бағдармалар экімшіліктерінің бюджеттік мәлемдемелерін (тапсырыстарын)есептей отырып,республикалық бюджет жобасының келесі негізгі болжамдық көрсеткіштерін аңықтайды және талқылауға бюджеттік комисияға ұсынады:

• Республикалық бюджет түсімдерінің көлемі;
• Республикалық бюджеттік бағдармалар әкімшіліктері бойынша республикалық бюджет шығыстары мен несие лендіруінің көлемі;
• Республикалық бюджет тапшылығының мөлшері;
• Мемлекеттік кепілдемелер бойынша міндеттемелерді орындайтын сомасы;
• Үкіметтің қарыздың лимиті;
• Тиісті қаржы жылдың соңына облыстар және Астана мен Алматы қалалары бойынша жергілікті атқарушы органдар қарыздарының лимиті;
• Тиісті қаржы жылға мемлекеттік кепілдемелер беру лимиті;
• Облыстар және Астана мен алматы қалалары бойынша жергілікті бюджеттерден мен республикалық бюджеттен Ұлттық қорға берілетін ресми трансферттер сомасы;
• Республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша функционалдық топтар арқылы шекті шығыстар тізімі;
• Тиісті қаржы жылдағы республикалық және жергілікті бюджеттер атқару процесінде секвестрге жатпайтын республикалық және жергілікті бюджеттік бағдарламалар тізімі;
• өткен қаржы жылдар нәтижесінде әлеуметті және басқа төлемдер мен республикалық бюджеттен қаржыландыратын мемлекеттік мекемелердің келісімшарттық міндеттемелерді арқылы пайда болған республикалық бюджеттің кредиторлық берешектерін өтеу сомасы.

     Республикалық  бюджет қалыптастырудың бірінші кезеніңде экономикалық бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органмен кезекті қаржы жылға ел экономикасы дамуының сценарлық шарттарын жасау іске асырылады.Мұндай сценарий негізгі макроэкономикалық дамуының орташа мерзімдік болжау көрсеткіштері мен үкіметтің орташа мерзімдік фискалдық саясаты арқылы жасалады.Егерде ел үкіметі осы сценарлық шарттарда мақұлдаса,онда кезекті қаржы жылға рсепубликалық бюджеттің негізгі параметрлері мен шығыстар функционалдық жіктелуіне сәйкес оның шығыстары жөнінде мәліметтер жасауы,сондай-ақ орташа мерзімдік болашаққа республикалық бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштерін жобалауы іске асырылады.

    Республикалық  бюджетті қалыртастырудың екінші  кезеңінде оның ел үкіметі  қолдаған жобасы Қазақстан Республикасы парламенті Мәжілісінің тиісті комитетінде қаралады.Бұл комитеттің тұжырымы негізінде шешім шығарылады немесе бюджет жобасы мәжілісте қарауға және талқылауға қабыладанады,немесе бюджет жобасы қосымша  істеуге Үкіметке кейін қайтарылады.Жоба қосымша істеуге қайтарылуы мүмкін,егерде ұсынылған материалдар бюджет бюджет жөніндегі заңнамалық актілер талаптарына сәйкес болмаған жағдайда.Ал егерде тиісті комитет оң тұжырым берсе,онда бюджет жобасы ұсыныстар мен ескертулер еңгізу үшін Президент пен Парламент Сенатына және де тұжырым беруге Есеп комитетіне бағытталады.