Дүниежүзілік экономикалық қатнастар

 ЖОСПАР

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

XX ғасырдың екінші жартысындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай ерекшеліктерінің бірі — Дүниежүзілік экономикалық қатынастардың жедел әрі қарқынды дамуы.

      Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың, сондай-ақ мемлекеттер арасындағы екі жақты, көп жақты экономикалық қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең тарта бастағанының куәсі болып отырмыз. Бұл процестер Дүниежүзілік еңбек бөлінісінің тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықарлық құрылымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами бастағанынан көрінеді.

     Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі, қайшылықты, диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толы процестер. Халықаралык, экономикалык, қатынастардың диалектикасының өзі же-келеген елдердің экономикалық тәуелсіздік пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген ұмтылысының көрінісі. Дүниежүзілік шаруашылықтың нығайып, интернационалдануы, ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтығы, дамудың жаңа, тиімді арналарының пайда болуы — осының бәрі экономикалық өсудің диалектикасы.

      Қазіргі кезеңде адамзат әлемін „ақ, қара" деп жіктеп, оған „капитализм", „социализм" атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антагонизмдер де келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалык, дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы зор.

       Қазақстан Республикасы бұрынғы кеңес өкіметі тұсында дүниежүзілік экономикалық қатынастардың субъектісі бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық байланыстардың субъектісі болуына оған ешкім мүмкіндік те берген жоқ еді.

      Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында дүниежүзілік экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқытуды жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр.

      Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнықтырып, дамытудың қазіргі кезеңі сол қатынастардьщ нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту қажеттігімен айқындалады. Меншік құқының қандай түрінде болмасын отандық жүздеген фирмалар мен кәсіпорындар халық-аралық экономикалық қарымқатынастарға қосылып, оньң белсенді мүшесі болуға ұмтылуда. Бұл әрине, мейлінше қолдауға тұрарлық кұбылыс. Дегенмен, қазақстандық өндірушілер мен тұтынушылардың дүниежүзілік сауда-саттық процесіне еркін адымдап кіруіне, экономикалық интеграцияның шарапаттарын пайдалануына кедергі боларлық себептер де жоқ емес. Сол себептердің бірі Дүниежүзілік экономикалық қатынастар саласындағы бай тәжірибені екшейтін, әлемдік рыноктың ерекшеліктерін талдайтын қазақ тіліндегі оқу құралдарының тапшылығы.

1.ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ПӘНІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ

        Егер экономикалық құбылыстарды зерттейтін ғылымдардьң жиынтығын алып қарастырсақ, олар бір зәулім дарақтың тамырынан тарап өскен желектері тәрізді болып көрінер еді. Ол дарақ, бүкіл экономикалық ғылымдардың методологиялық негізгі, экономикалық теория.

Дүниежүзілік экономикалық қатынастар теориясы да өз бастауын экономикалық теориядан алады. Дегенмен, әрбір экономикалық ғылым саласының өміршеңдігін, басқа экономикалық ғылымдардан ерекшелігін, қалыптасып даму кезеңдерін тек. соның өзіне тән, дербес пәні болуы ғана дәлелдейді.

       Дүниежүзілік экономикалык, қатынастардың (ДЭҚ) пәні—осы қатынастарды жүзеге асыру механизмдерін (тетіктерін) талдап, оқыту.

       ДЭҚ жекелеген елдердің салалық, аймақтық шаруашылығының субъектілері — өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың дүниежүзілік шаруашылық жүйесіидегі кешенді экономикалық қарым-қатынастарын зерттейді.

      ДЭҚ-тің механизміне өзінің құқықтық, заңдық нормаларымен қоса, оларды жүзеге асыратын әдістер мен амалдар жиынтығы жатады. Бұл әдістер мен амалдардың негізгі тобын дүниежүзілік келісім-шарттар, хартиялар, кодекстер т.б. осы қарым-қатынастардың көздеген мақсаттарға жетуіне қажетті құжаттар құрайды.

      Дүниежүзілік экономикалық қатынастардың мынандай:

      1. Дүниежүзілік еңбек бөлінісі.

      2. Тауарлар және қызмет көрсетулердің дүниежүзілік саудасы.

      3. Капиталдар мен шетел инвестицияларының қозғалысы.

      4. Жұмысшы күшінің халықаралык, миграциясы.

      5. Дүниежүзілік   валюта-қаржы және несие қатынастары.

      6. Дүниежүзілік экономикалық интеграция.

      7. Дүниежүзілік ғылыми-техникалық және өндірістік қарым-қатынастар.

      ДЭҚ-тің қүрылымына дүниежүзілік меншік қатынастарын және дүниежүзілік ұйымдарды да жатқызуға болады. Дүниежүзілік экономикалық қатынастардың негізгі нысаны дүниежүзілік сауда. Дүниежүзілік шаруашылық кешенінде өзінің құндық көлемі бойынша сыртқы сауда қатынастары алдыңғы позицияларды берік сақтап отыр. Сонымен бірге соңғы онжылдықтарда ғылыми-техникалық, көлік, қамсыздандыру, туризм, ақпарат, жабдықтарды ұзақ мерзімді жалға беру, консультациялық қызмет көрсету жүйелеріндегі мемлекетаралық қатынастар да қарқынды дамып келеді. Заңды тұлғалар болып есептелетін кәсіпорындар мен ұйымдардың еларалык, байланыстары да дүниежүзілік экономикалык, қатынастардың нысанына жатады. Тікелей байланыстар дүниежүзілік өндірістік кооперация, ғылыми тәжірибемен алмасу, құрылыс саласындағы қызметтер, объектілерді жаңарту түрлерінде жасалады.

 

2.ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ

        Дүниежүзілік шаруашылық—дүниежүзілік экономикалық қатынастардың объективті негізі және маңызды бөлігі. Дүниежүзілік экономикалық қатынастар (ең алдымен сауда-саттық қатынастары) дүниежүзілік шаруашылық қалыптасқанға дейін де бар болған. Мысалы, Ұлы Жібек жолын, Еуропа мен Солтүстік Африка, Еуропа мен Таяу Шығыс елдері арасындағы сауда Қатынастарын атасақ та жеткілікті. Бүл қатынастар мемлекетаралық, аймақаралық сипатта болды. Ал, дүниежүзілік шаруашы-лықтың пайда болуына байланысты дүниежүзілік экономикалық қатынастардың да қызмет ауқымы кеңейіп, тереңдеп әлемдік сипатқа ие бола бастады. Дүниежүзілік экономикалық қатынастар өзінің дамуы үшін дүниежүзілік шаруашылыққа „қарыздар” деп те айтуға болады.

       Дүниежүзілік экономикалық қатынастардың қалыптасып, орнығуы оны өз заңдары, қызмет ету нысандары, ішкі механизмдері бар дербес құбылысқа айналдырды.

       Қазіргі дуниежүзілік шаруашылық рыноктық экономиканың объективті заңдарына негізделген, өзара байланысты және бір-біріне тәуелді ұлттық экономикалардын, жиынтық әрекеттерін көрсететін экономикалық организм.

       Өзінің қалыптасу және даму жолдарында дүниежүзілік шаруашылық ұзақ „тар жол, тайғақ кешулерден" өтті. Мысалы, Рим империясының өзі сол кездегі дүниежүзілік шаруашылықтың сипатында болды — деп есептейтін зерттеушілер бар.

      Тағы бір ғалымдар дүниежүзілік шаруашылықтың қызметі ұлы географиялық жаңалықтар ашу ғасырларында (XV—XVІ ғғ.) басталғанын дәлелдейді. Шынында XV—XVІ ғасырлардағы ұлы географиялық жаңалықтарды ашу кезеңі асыл тастардың, хош иісті дәмдердің, бағалы металдардың, құлдардың халықаралық саудасын жандандырып, дамытты. Бірақ, ол замандардағы дүниежүзілік шаруашылық алыпсатарлар капиталы шеңберімен шектелген болатын. Қазіргі дүниежүзілік шаруашылық капитализмнің өзінің монополистік кезеңіне аяқ басқан шағында қалыптаса бастады.

      XX ғасырдың бас кезіндегі дүниежүзілік шаруашылық экономикалық емес әдістерге: мәжбүр ету, ықтиярсыз бағындыру, күштеу саясатына негізделді. Әрине, мүндай „саясат” қатаң „текетірестіктерді” туғызып, дүниежүзілік шаруашылықты тұрақсыздандырды. Бүл қайшылықтар, та-рихтан белгілі, екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына себепші болды. Өткір қайшылықтар дамыған және дамушы елдердің арасында да молынан кездесті.

 

3.ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

       Қазіргі дүниежүзілік экономикалық қатынастардың дамуының мәні, ерекшелігі және деңгейі мыналардан көрінеді:

— дүниежүзілік шаруашылықтағы дүниежүзілік еңбек бөлінісінің тереңдеуі;

— дайын өнімдердің саудасы көлемінің, құрылымының, сапасының өзгеруі   оның таза алыпсатарлықтан ұлттық өндіріске қызмет көрсетушіге айналуы;

— капиталдар келуінің қарқыны;

— ғылыми-техникалық  білімдер  айырбасының  және қызмет көрсетулердің дамуы;

— жұмысшы күштері миграциясының өсуі;

— жекелеген елдер  мен аймақтардың экономикаларының үйлесу процестерінід жеделдеуі және кеңеюі.

      Өнеркәсібі дамыған елдердің (мысалы, Еуропалық Одақ елдері) сауда, өндіріс және несиеқаржы мәселелерінде жеткен жоғары деңгейі дүниежүзілік шаруашылық кешенінің қалыптаса бастағанының белгісі. Еуропалық Одаққа қатысушылар мемлекеттік шекаралары бола тұра біртұтас шаруашылық, жүйесінің құрамдас бөліктері тәрізді қызмет атқаруда. Сөйтіп, іс жүзінде шаруашылық өмірдің интернационалдануы процесі жүріп жатыр. Жалпы, интернационалдану деген ұғымның астарында әлемдік шаруашылык, байланыстары жүйесінің көп деңгейлілігі жатыр. Бұл деңгейлер жекелеген елдерді бүкіл дүниежүзілік кешенге біріктіру мақсатында пайдаланылады.

      Интернационалдану дегеніміз дүниежүзілік еңбек бөлінісі негізінде жекелеген елдер арасындағы тұрақты өндірістік-экономикалық байланыстарды қалыптастыру. XX ғасырда айырбастың интернационалдануы капитал мен өндірістің интернационалдануына жалғасты. Өндірістің дүниежүзілік мамандануы мен кооперациясы жедел дами бастады. Ішкі ұлттық рыноктың шеңбері ірі көлемді маманданған өндіріске тарлық етті. Сондықтан, ол (өндіріс) ұлттық шекарадан объективті түрде шығады.

      Ғылыми-техникалық прогресс (ҒТП) әсерімен өндірістің интернационалдануы қай елде болмасын тек қана өз өндірісімен шұғылдануын экономикалық жағынан тиімсіз етеді. Дербес, ұлттык, экономикалар дүниежүзілік экономикадан өз орнын іздейді, соған „бір кірпіш болып қалануға" мүдделі болады.

      Жұмысшы күшінің қозғалысы, кадрлар даярлау, мамандармен алмасу уақыт озған сайын интернационалдық мәнге толыға береді.

Аталған байланыстардың қалыптасу заңдылықтарын зерттеп, болашағын болжау дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымына бастайтын төте жол.                                                                                                    Жекелеген елдердің экономикаларының жақындасып, үйлесуі негізінде бүкілдүниежүзілік капиталдар, тауарлар және қызмет көрсетулер рыногы қалыптасады, сөйтіп біртұтас дүниежүзілік шаруашылық кешенінің құрылу мерзімі жақындайды. Бүл дүниежүзілік экономикалық қатынастардың ең жоғарғы деңгейі. Демек, дүниежүзілік экономиканы неғұрлым Дүниежүзілік экономикалық қатынастардың кешенді жүйесі ретінде қарастыру, соғұрлым дүниежүзілік рынокқа жеткізер жолды жеңілдетеді.

      Дүниежүзілік экономикалық қатынастардың әлемдік деңгейін екі тұрғыдан талдап көрсетуге болады. Макроэкономикалык, деңгейде оны жекелеген елдер мен аймақтардың дүниежүзілік экономикалық белсенділігі мен шетелге шығуға ұмтылыстары айғақтайды. Мұндай ұмтылыстардың көздеген мақсаты — экономиқалық еркіндік, сауда мен инвестициялар жолындағы кедергілерді жою, еркін экономикалық аймақтарды құру т, б.

Микроэкономикалык, деңгейде мұны фирмалар мен кәсіпорындардың ішкі рыноктың шеңберінен шығып, әлемдік рыноктық кеңістіктерге ұмтылыстары байқатады, Мысалы, Солтүстік Америка, Батыс Еуропа, Жапония елдерінің „бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығару" ниеттері Дүниежүзілік экономикалық қатынастардың әлемдік кеңістіктерді игеруге ұмтылыстарының дәлелі.

      Біздің заманымыздың бірталай қайшылықтарына қарамастан, оның басты белгісі мемлекеттердің бір-бірімен қарсыласуы емес, қайта бірлескен іс-қимылдар мен өзара түсіністіктерді ортақ мүдделерге пайдалану болып отыр.

Біртұтас, өзара байланысты және өзара тәуелді, мейлінше дамыған әлеуметтік әділетті қоғам құру — дүние-жүзілік шаруашылықтьң негізгі тенденциясы. Әрине, мұны проблемасы жоқ, тек қана ілгерілеуші қозғалыс деп айту әлі ертерек болар еді.

      Бұл қозғалыстың ілгерілеуіне мыналар әсер етеді:

—  индустриалды қоғамнан постиилустриалды, ақпаратты қоғамға өту;

— технологиялық төңкерістер;

— энергия, шикізат және азық-түлік  мәселелерін шешу;

— экологияның әлемдік проблемаларының  шешімін табу.

     Бұл қозғалысқа теріс ықпалын тигізетін қауіпті де қатерлі күштерге ұлтшылдық, нәсілшілдік, діни фанатизм жатады.

Сонымен, қазіргі уақыттағы дүниежүзілік экономикалық қатынастардың мәні осы қатынастардың қарқындылығын арттырып, оларға жаңа келбет пен жаңа мазмұн беруде болып тұр.

 

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ЕҢБЕК БӨЛІНІСІНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ НЫСАНДАРЬІ

      Дүниежүзілік экономикалық қатынастардың мәнін және мазмұнын анықтайтын категориялардың бірі — дүниежүзілік еңбек бөлінісі. Қазіргі уақытта дүниежүзілік еңбек бөлінісіне тартылмаған елдер жоқтың қасы. Өндіргіш күштердің ҒТП әсерімен жедел дамуы дүниежүзілік еңбек бөлінісі тереңдеуінің негізгі кепілі.

      Дүниежүзілік еңбек бөлінісі қатысушы елдер мен аймақтарға қосымша экономикалық тиімділік келтіріп, олардың өз қажеттіктерін неғұрлым аз шығындармен қамтамасыз етуге жол ашады.

      Дүниежүзілік еңбек бөлінісі ел ішіндегі және еларалық еңбек бөлінісінің қорытындысы.