Еңбек ақының формалары және жүйелері

 

Компанияның тізімдегі жұмысшылар саны өткен жылмен салыстырғанда 117 адамға артқан. Жұмысшыларының орташа айлық жалақылары 2008 жылы өткен жылмен салыстырғанда 12,8% өсіп, - 81121 теңгеге жеткен, ал 2007 жылы-71912 теңге болған. «Қаламқасмұнайгаз» ӨБ мен «Жетібаймұнайгаз» ӨБ-де алдыңғы қатарлы мамандықтардың орташа айлық жалақылары да (орта есеппен) өсіп,  төмендегідей нәтиже берген (Кесте 5):

 

 

Кесте  5

«Қаламқасмұнайгаз» ӨБ мен «Жетібаймұнайгаз» ӨБ-да алдыңғы қатарлы мамандықтардың орташа айлық жалақылары

 

№ п/п		Орташа айлық жалақы мың тенге		Ауытқу %
		2007 жыл факт	2008 жыл факт
	«Каламкасмунайгаз» ӨБ мен «Жетыбаймунайгаз» орташа
1.	Мүнай мен газ өндіруші оператор 5	82645	92202	111,5
2.	Мүнай мен газ өндіруші оператор 4	74525	84069	112,8

 

   Енді, еңбек өнімділігінің өсу қарқыны мен орташа айлық жалақының өсу қарқының ара қатынасына талдау жүргізіп, «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ-ның табысты кәсіпорын ба, жоқ әлде өзін-өзі ақтайтын кәсіпорын ба, соны анықтайық.

Кестеде 6 көрсетілгендей, есептегі жылы еңбек өнімділігінің өсуі, өткен жылмен салыстырғанда орташа айлық жалақыдан 9,9% асып түскен, асып түсу (опережение) коэффициенті 1,099 (126,4/115,0), осыдан бұл кәсіпорынды табысты (прибыльный) кәсіпорын деп санауға болады.

    2008 жылы еңбек өнімдерінің өсуі бір жұмысшының орташа айлық жалақысының өсуінен 2007 жылмен салыстырғанда  0,029 пунктте артқан (1,099-1,07). Жүргізілген талдау қорытындылары көрсеткендей, кәсіпорында еңбек өнімдерінің өсу қарқыны орташа айлық жалақының өсу қарқынынан асып түсуі қамтамасыз етілген (немесе өнім өндірісі көлемінің өсу қарқыны тұтыну қоры өсу қарқынынан асып түскен).

 

Кесте 6.

Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны мен орташа айлық жалақысының өсу қарқынының  арақатынасы.

 

Көрсеткіш атауы	Факт 2007 жыл	Факт 2008 жыл	%  өткен жылға
1	2	3	4
1. Қолданыстағы бағамен есептелген тауар өнімі	117958074	146913494	124,5
2. Негізгі қызметтегі персоналдың жалақы қоры	3 138 852,6	3 564 847,7	11 3,6
3. Негізгі қызметтегі жүмысшылардың нақты саны	3324	3276	98,6
4. Бір жүмысшының еңбек өнімділігі	35487	44845	126,4
5. Бір жүмысшының орташа айлық жалақысы	78692	90681	115,0
6. Еңбек өнімділігінің орташа айлық жалақымен салыстырғанда өсу коэффиценті	1,07		1,099

                     

Өндіріс тиімділігін арттыру нәтижесінде, еңбек табыстарын максимизациялау қағидасы сақталған. Бұл қағиданы сақтау ұдайы ұлғаймалы өндірістің қорлану  процесінің үздіксіз жүруін қамтамасыз етеді, сонымен қатар «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ кәсіпорынның гүлденуінің, дамуының алғы шарты болып табылады. 2008 жылы (2007 жылмен салыстырғанда) кәсіпорында жалақы қорына  қосылатын басқа төлемдер - 49,2 млн теңгеге өскен, олардың өсу динамикасы нақты көрсеткіштер арқылы Кесте 7 көрсетілген.

Кесте 7 көрсетілгеніндей, 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда жалақы қорына қосылатын басқа төлемдердің өсуі негізінен мына статьялар есебінен болған: ҰОС мен еңбек майданының ардагерлеріне, зейнеткерлерге қайырымдылық көмектері көрсетілген, компанияның бұрынғы жұмысшыларына «Мұнайшы күні» мейрамы құрметіне компанияның 19.08.2007 жылғы №985 ПИ бұйрығына сәйкес жолдамалар берілген, уақытша жұмысқа жарамсыздық төлемдері, босануға байланысты демалыстарды төлеу , арнаулы жұмыс киімдерінің құны және т.б. «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ сыйақы берудің Жалпы Ережелері бойынша әрбір тоқсан сайын сыйақылар берілген. Ол жұмысшылардың мұнай өндірісінің тиімділігін арттыруға ынталандырған.

 

Кесте 7.

Жалақы қорына кіретін басқа төлемдер

Жалақы қорына кіретін басқа төлемдер	Факт. 2007 жыл	Факт. 2008 жыл	Ауытқу (+,-)
1. Жүмысшыларға көрсетілген материялдық көмек	5695	5439,5	-255,5
2.Жүмысшыларының денсаулығына келтірілген зиян үшін төлем	1826,3	1716,6	-109,7
3. Жарақат алуына байланысты төлемдер	3661,1	3918,7	+257,6
4. Уақытша жүмысқа жарамсыздық	31511,3	33349,7	+ 1838,4
5. Босануға байланысты берілетін демалыстар	13058,9	15305,5	+2246,6
6.Жүмыс көлемінің азаюына байланысты төлемдер	130,5	-	-130,5
7. Арнаулы киім,аяқ киім бағасы	50985,7	80085,0	+29099,3
8. Зейнетақы қосымша төлемдер	8170,2	9041,5	+871,3
9. Жүмысшыларға бір рет берілетін төлемдер	21835	21625	-210
10.ҮОС ардагерлері мен зейнеткерлерге берілген әлеуметтік жеңілдіктер	25201,7	40782,8	+ 15581,1
«ММГ» АҚ бойынша барлығы	162075,7	211264,3	+49188,6

 

2008 жылы жұмыс уақытының календарлық қоры 1845372 адам/күн (366 күн х 5042 адам), мұнда жұмыс уақытының максималды мүмкін қоры 1251669 адам/күнді құраған.

(1845372 адам/күн-491052 мейрам және демалыс  адам/күндері-102651 адам/күндері кезекті  еңбек демалыстары)

Есептегі жылы жұмысшылар нақты 1163308 адам/күніжұмыс істеген. Осы берілген мәліметтерден шығатыны, календарлық қорды 2008 жылы пайдалану коэффициенті:

                            К= 1163308 адам/күн/1845372 адам/күн=0,63

Жұмыс уақытының максималды мүмкін қорын пайдалану коэффициентін анықтаймыз:

К= 1163308 адам/күн / 1251669 адам/күн = 0,93

Есептегі жылы нақты жұмыс уақыты, жұмыс уақытының календарлы қорының 63% құрады, ал жұмыс уақытының максималды мүмкін қорының 93% құрады 

Кесте 8

Жұмысшылардың календарлық уақыт қорын пайдалануы  - 2008ж.

 

	Көрсеткіштер атауы	Барлық персонал
		2007 ж.	2008 ж.	Ауытқу, (%)
1.	Еңбегі кезеңдегі тізімдегі  жүмысшылар	4925	5042	102,3
2.	Календарлық уақыт қоры	1797625	1845372	102,7
3.	Жүмыс уақытының максималды мүмкін қоры адалдық күн	1 225405	1251669	102,1
4.	Жүмыс жасалған барлық адам күндері	1138390	1163308	102,2
5.	Себепті пайдаланылмаған уақыт	638508	657741	103,01
5.1.	Оның ішінде: еңбек демалыстары	95530	102651	107,5
5.2.	- оқу демалыстары	461	315	68,3
5.3.	- ауруға байланысты	35638	32444	90,9
5.4.	- босануға байланысты	29554	30851	104,3
5.5.	- мейрам мен демалыс	476690	491052	104,01
5.6.	- Заңда көрсетілген басқа	635	428	67,4
6.	Жүмыс уақыты жоғалту – барлығы	20948	24258	115,8
6.1.	Оның ішінде : әкімшіліктің рүқсатымен	20901	24072	115,17
6.2.	- Еңбек тәртібін бүзу	47	186	395,7
7.	- Жасалған адам-сағат саны	9080955	9295720	102,4
8.	Календарлық қорды пайдалану коэффициенті	0,63	0,63	100
9.	Жүмыс уақытының максималды қорын пайдалану коэффициенті	0,93	0,93	100

 

   

2008 жылы нақты жұмыс уақыты, жұмыс уақытының календарлы қорына және жұмыс уақытының максималды мүмкін қорына қатынасы 2007 жылдың деңгейінде болған.                         

Кесте 9.

Бір жүмысшының календарлық уақыт қорын пайдалану

Көрсеткіштер атауы	Факт 2007 ж.	Факт 2008ж.	Ауытқуы (+,-)
Жүмыс жасалған барлық күндер (11 63 308 адам күн :5042 адам)	231,1	230,8	-0,3
Себепті пайдаланылмаған жүмыс уақыты (657741 адам\ күн : 5042)	129,6	130,4	+0,8
Жоғалтқан жүмыс уақыты (24258 адам\күн : 5042)	4,3	4,8	+0,5
Барлығы күндер	365	366	+1

 

Жоғарыда келтірілген талдау нәтижелері көрсеткеніндей «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ-да бір жұмысшының 2008 жылы жасаған жұмыс уақыты 2006 жылмен салыстырғанда 0,3 күнге кеміген, соған сәйкес жұмыс уақытын жоғалту 0,5 күнге өскен және себепсіз пайдаланылмай қалған жұмыс уақыты 0,8 күнге артқан.   

Компанияның бір жұмысшыға  шаққандағы жұмыс күшінің ұзақтығы есептегі жылы былтырғы жылдық деңгейде болған,яғни,ол-7,44 сағ(9295720адам/күн :252 жұмы күні :4956 адам (орта мөлшерде шаманы анықтау үшін алынған адам саны)=7.44 сағ

Кәіпорында еңбек өнімділігінің артуына ықпал ететін факторлар:

• тынушыларға қызмет көрсетудің сапасын аттыру;
• тиеу-түіру жұмытарын механизациялауды аттыру;
• өнімділігіжоғары жаңа техника мен прогрессивті жаңа технологияларды ендіру,

Кәсіпорында жұмысшыларының еңбек өнімділігіне экономикалық факторлардан басқа әлеуметтік,психологиялық,ұйымдастырушылық және т.б. факторлар әсер етеді.Мысалы,еңбек өнімділігі көбінесе жұмысшының жеке басының ерекшеліктеріне,оның білім,еңбек өтімі,біліктілігіне байланысты.

Сонымен қатар,кәсіпорындар мен ұйымдардың еңбек өнімділігіне жұмысшыларды материялдық ынталандырудың деңгейі мен дұрыс ұйымдастырылуы үлкен ықпалын тигізеді.Нарық қатынастарының қалыптасу кезеніңде бұл фактор шешуші рольге ие болады. Жоғарыда келтірілген факторлардың барлығы сандық есептеулерге келеді,сондықтан оларды сәйке келетін статистикалық көрсеткіштерімен көрсетуге болады.мысалы,бір жұмысшының еңбек өнімділігімен кәсіпорыдағы жалпы еңбек өнімділігінің араындағы байланысты,сауда алаңы мен тізімдегі жұмысшылардың орташа саны арасындағы байланысты көрсетуге болады.

Еңбек пен жалақының жылдық статистикалық көрсеткіштері негізінде жұмысшылардың біліктілігін,еңбек өтімін,мамандығын сипаттайтын көрсеткіштерді алуға болады.

Еңбек ақыны төлеуді ұйымдастыруда әрбір кәсіпкер мынадай мәселелерді шешуге тиіс:кәсіпорын жұмысшыларынның есеп айырысу жүйелері мен формаларын анықтау;қызметкерлер мен мамандардың лауазымдық жалақыларын бекіту; кәсіпорын жұмысшыларының жеке жетістіктеріне төленетін сыйақылардың мөлшерлері мен критерийлерін анықтау: және т.б. Кәсіпкерді бірінші кезекте еңбектің сапасы мен өнімділігі қызықтырады. Жұмыс орнында жай қарап отырған үшін,әрине жалақы төлеуге болмайды.Жұмысшының жалақысы бірінші кезекте оның іліктілігіне,орындай алатын жұмысшының күрделілігіне байланысты болады.Жұмысшының біліктілік деңгей үш фактормен анықталады,олар:жалпы білім деңгейімен,арнаулы дайындығымен және өндірістік еңбек өтілімен.Жоғарғы біліктіліктегі жұмышы әрине жалақыны көбірек алуы керек.Еңбек саны заңды түрде бекітілген жұмыс уақытының ұзақтығымен анықталады.Ұзақ жұмыс уақыты да жоғары төленуі тиіс. Еңбек ақы деңгейі жұмысшы өзін және өзінің жанұясын асыра алатындығындай деңгейде болу керек. Жоғары еңбек ақыға кез-келген жұмысшы өз назарын аударады және ол жалақыға ол кәсіпорында белгілі бір уақытқа дейін жұмыс істей алады.

 

Кесте 10

2006-2008 жылдардағы категориялар бойынша «ММГ» АҚ-ның жұмысшыларының орташа айлық жалақылары

 

№ п/п	Категория	Орташа айлық жалақылар мың теңге
		2006г	2007г	2008г	Прирост 2007г к 2005г, %
1	Барлық деңгейлердің жетекшілері	113 097	132 347	148 947	131,7
2	Жоғары деңгейдегі білікті мамандар	87590	99651	112 749	128,7
3	Орташа деңгейдегі білікті мамандар	57829	64406	75044	129,8
4	Ақпаратты дайындаумен айналысатын және құжаттарды мәзірлейтін кызметкерлер	46942	51734	56324	120
5	Қызмет көрсету саласындағы жұмысшылар	50963	60111	68349	134,1
6	Ірі және шағын кәсіпшідкті кәсіпорындардың , құрылыс, байланыс , ақпарат , геологиясаласындағы біліктілігі  бар  мамандар	58319	69696	79104	135,6
7	Операторлар , машинисттер , слесарлар және т. б.	62217	71941	82286	132,2
8	Біліктілігі жоқ мамандар	37147	44638	50213	135,2
	Кәсіпорын бойынша барлығы	61765	71912	81121	131,3