«Ахмет Байтурсынов атындағы қостанайлық
мемелекеттік уневерситеті»
Қостанай қаласы
Реферат
Тақырыбы: Экономика Электроэнергеитикасы
Орындалған:
3 курс студенті
12-100-30 Электроэнергетика
групасы
Карамурзин
Рауан
Қолы____________________
Тексерген:_________________________
Бағасы_________
Дата__________
Қолы___________________
2014
Жоспар
1 Экономикалық сарапшылықтың
әдісінің топтастыруы.
2 Экономикалық эффект
3 Рентабилносттық капитал.
4 Экономикалық сарапшылықтың
қазіргі әдістері
5 Есептің өзгешеліктері при
экономикалық сарапшылықтың қазіргі әдістерінде
1 Бақылау, модельдеу
Біріншісіне көңіл аударсақ, басқа ғылыми
қызмет сияқты, экономикалық зерттеуде
эмпирикалық міндеттемені атқарады, яғни
тәжірибелік негізде құрылады. Мұны, бақылау
әдісі айқындайды,яғни экономикалық құбылыстарды,
олардың НАҚТЫ түрінде көру және фактілердің
жиынтығын, қазіргі кездегі болып жатқан
жағдайларды көрсетеді.Мысалы, бақылау
әдісі арқылы,тауар бағасының осы кезде
және келер уақытта қалай өзгеретіндігін
анықтауға болады.
Модельдеу әдісі - әлеуметтік–экономикалық
құбылыстарды олардың теориялық мысалдары
төңірегінде қарастырады. Экономикалық жүйені белгілі
бір үлгіге түсіру өте күрделі де қиын міндет. Экономикалық
жүйенің жекелеген элементтерін жан-жақты
талдап, экономикалық заңдарды топшылап, оларға түрлі ат
қоюға болады. Бірақ қазіргі таңда бұл ғылымға жеткіліксіз,
экономикалық теорияны практикада пайдалану
үшін экономикалық-математикалық модельдер
қажет, оларды пайдалану арқылы ғана экономиканың
жағдайын түсінесің, оған "диагноз"
қойып емдеу әдістерін анықтай аласың,
белгілі мерзімнен кейін экономикада
не болатынын, қабылдаған шешімдерінің әлеуметтік-экономикалық нәтижесі
қандай екенін дәлелдеп айтуға мүмкіндік туады. Экономиканы
математикалық модельдеу өте қиын іс. Онымен
бірге экономика дегеніміз күрделі жүйе, оның қызмет
ету шарттары, реттелмейтін кездейсоқ
байланыстармен ұштасады.
Ғылымда экономикалық үдерістер
мен жүйелерді зерттеу үшін математикалық
әдістерді қолдануға ерекше көңіл бөлген бағыттың негізін
қалаушылар – М. Вальрас, В. Парето, У. Джевонс.
Оның қазіргі көрнекті өкілдері – В. Леонтьев, Л. Конторовин, С. Шаталин, В.
Макаров, А. Аганбегян, К. Вальтух, А. Анчишкин.
Онымен бірге ерекше атап айтылатын есім –
математик, физик және кибернетик – Дж.
Нейман. Ол Пристон университетінін экономисі 0.
Маргенштермен бірлесіп көпшілікке белгілі
"Жаттығу теориясы" және "Экономикалық
мінез-құлық" деген еңбек жазды. Бұл
еңбекте экономикалық дамудың көптеген
проблемалары "Жаттығу теориясы"
тұрғысынан зерттелген.
1 Ғылыми абстракция әдісі
Экономикалық зерттеулердің
маңызды әдісі – ғылыми абстракция. Ол
басқа да гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық
ғылымдарда қолданылады. Ғылыми абстракция дегеніміз зерттеу пәнін
жеке, кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара құбылыстардан біздің
түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты, әрдайым қайталанатын
мәнін, маңызын ашу. Осылай болған жағдайда ғана
объектіні мүмкіндігінше жан-жақты қамтуға,
оның таңдарын белгілеуге, оларға материалдық нысан беруге
болады. Мысалы, баға қозғалысын алсақ, бір қарағанда
ол түсініксіз, шегі жоқ, шым-шытырық процесс тәрізді,
бірақта баға динамикасын (өрісі) нақтылы факторлар:
сұраныс пен ұсыныс, сондай-ақ өндіріс және тасымал шығындары,
т. б. белгілейді.
Абстракция әдісінің де шегі
бар. Оны зерттеушінің дарындылығы белгілейді.
Абстракциялау процесінде категориялар,
ұғымдар тұжырымдалады, олар құбылыстар
мен процестердің жеке-дара жинақталған
жағын білдіреді. Тану процесіндегі қозғалыс
белгілі заңдылықтар тұжырымдалғанда жалпыдан жекеге,
абстракциядан нақтылыққа қарай жүреді.
Ғылыми абстракция дегеніміз зерттейтін
құбылыстың тұрақты, әрдайым қайталанатын
мәнін, маңызын ашу. Абстракциялау үрдісінде
категориялар,ұғымдар тұжырымдалады,
олар құбылыстар мен үрдістердің жеке-дара
жинақталғанын білдіреді.Мысалы, баға
қозғалысын алсақ,бір қарағанда ол түсініксіз,
шегі жоқ үрдіс тәрізді, бірақ та баға
динамикасын нақтылы факторлар: сұраныс
пен ұсыныс, өндіріс және тасымал шығындары
т.б. белгілейді.
2 Анализ және синтез
Анализ және синтез әдістері әлеуметтік
– экономикалық құбылыстарды жеке бөліктер
бойынша немесе біртұтас зерттейді. Мысалы,
өндірістің бір күндегі табыс мөлшерін
анықтайтын бұл – анализ, ал ай сайынғы
табыс мөлшерінің жиынтығын анықтайтын бұл
– синтез (1.5 сурет)
1.5 сурет – Анализ және Синтез
Экономиканың микро- және макроэкономикаға
бөлінуі анализ және синтез әдісінің бөлінуімен
байланысты, яғни шаруашылық жүйесіндегі
екі әр түрлі деңгейді қарастырады.
Микроэкономика – бұл шаруашылық жүйесінің жеке элементтерін
қарастырады. Ол жеке фирмалардың, үй шаруашылғының
экономикасын зерттейді. (1.6 сурет). Микроэкономика
көбінесе анализ әдісіне жақынырақ.
Макроэкономика шаруашылық жүйесін түгелдей қарастырады,
яғни экономикалық бірліктердің жиынтығын
қарастырады. Мысалы: әлемдік экономиканы,
ұлттық шаруашылықты және т.б. Былай айтқанда,
егер де микроэкономика жеке ағаштарды
зерттесе, ал макроэкономика – жалпы орманды
зерттейді.
Макро- және микроэкономика бір- бірімен
өзара байланысты болғандықтан, кейбір
кезде оларды бір-бірінен айыру оңайға
соқпайды. Көптеген экономикалық теорияның
сұрақтары мен тақырыптары бұл екі салаға
да қатысты және сол салаларға кіреді.
Индукция және дедукция
1.6 сурет - Индукция және дедукция
Индукция жеке оқиға құбылыстардан логика арқылы
жалпы қағидалар,үрдістер шығарады. Дедукцияда керісінше,жалпы
қағидалар негізінде экономикалық объектілердің,үрдістердің
кейбір жеке алынған ерекшеліктері сипатталады.
Мысалы. Нан, сүт, етке бағаның өсуі - елдегі бағаның
көтерілуіне байланысты ауыр жағдайға
әкеп соқтырады (индукция). Өз кезегінде,жалпы
баға өссе де, ішіп-жем өнімдерінің түрлері
бойынша тұтынушылық құнының өсу көрсеткіштері
әр түрлі болады (дедукция).
2.1 Экономикалық
ой-пікірлердің қалыптасуы
Кең көлемде сан алуан халықтар
еңбек етіп, қоғамдық өндіріс, өзара байланыс,
айырбас жүргізіп, түрліше табиғи жағдайда өмір сүріп келеді.
Адам өміріндегі ең қажетті шарт — аш-жалаңаш, баспанасыз
болмауы үшін еңбек ету, еңбек нәтижесін
тұтыну, өзара айырбас қатынастарының болуы. Адам жападан-жалғыз
күн көре алмақ емес.
Алғашқы қауымда адамдардың
табиғи ортада хайуанаттардан бөлініп шығуының
өзі бірлескен еңбекке байланысты. Тарихтағы
тұңғыш экономикалық ой-пікір алғашқы адамдардың
бірлесіп тағы аңдарды аулауы деуге болады. Экономикалық
қатынас өмір қажеттілігінен туады. Ежелгі дүниедегі
экономикалық кейбір құбылыстар мен процестер Египет,
Қытай, Үндістан, Греция, (Ксенофонт, Платон, Аристотель, т. б.) ойшылдарының еңбектерінде
қарастырылды. Мәселен, Аристотель тауар
құны деген ұғымға тоқталып, оның айырбас
қатынасынан шығатынын байқаған. Бірақ
ерте дүниеде, орта ғасырларда экономикалық
ой-пікір ғылым болып қалыптаспады. Оның
себебі ол заманда тауар-ақша, рынок, сауда
дамымады, шаруашылық негізінен тұйық натуралды
— заттай жүргізілді.
Экономикалық ой-пікірлердің
ғылыми тұжырымдалып қалыптасуы сауда,
өнеркәсіп капиталының дами бастауына байланысты болды. Бұл кезең
негізінен Еуропада XVI-XVII ғасырларда қамтиды. Ал
Ресейде тауар-ақша қатынастар 1861 жылғы
реформадан соң дамыды. Қазақстан елінде XIX ғасырдың
соңы, XX ғасырдың басында сауда капиталы, тауар-ақша айналымы,
халықаралық рынок, еңбек бөлінісіне қамту
процесі бірте-бірте жанданған.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан
ой-пікірдің белгілі бағыты — Меркантелистер мектебі.
Ол (мерканте — итальян сөзі сауда, пайда табу)
қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын
деп біледі. Меркантелистердің талабы
тауарды шет елдерге мүмкіндігінше
көп сату, олардан мейлінше аз сатып алу, сөйтіп ақша
қорын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер
сауда капиталының мүддесін қорғаған.
Меркантелистер рынок экономикасы
теориясы мен практикасының негізін
қалаушылар қатарына жатады. Олар ақша неғүрлым көп болса,
қоғамның байлығы да мол болады деген үғымды басшылыққа
алды. Әрине, сауда капиталы тұрғысынан
бұл ұғым дұрыс та шығар. Себебі саудагерлер, көпестер ақшасы
көбейген сайын, мал-мүлкі кеп байлардың
қатарына қосылып, қоғамға қажет тауарларды
тасымалдау, сату ісі жанданады. Сауда
капиталының қызметі айырбас, айналыс процесін
үздіксіз жүргізу арқылы экономиканы ілгері
бастыруға көмектеседі.
Бірақ сауда капиталы қоғам
байлығын, адамдардың әл-ауқатын көтеретін күш емес. Оның себебі айналыс,
айырбас саласында тек қана құн формасы
ауысып тұрады, екінші сөзбен айтқанда, тауар, оның құны
бір қолдан екінші қолға еткенде ешбір жаңа тауар,
жаңа құн жасалмайды. Демек меркантелистер
теориясы ғылыми дәлелденбеген, ол халық
шаруашылығын толық қамтитын ілім болған
жоқ. Меркантелистердің осы осалдығын физиократтар байқады да, қоғамдық байлық, саудада
емес, өндірісте екенін дәлелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ,
А. Тюрго т. б. өндіріс қатарына тек ауыл шаруашылығын
жатқызды. Олардың пікірінше, қоғам байлығының
бірден бір көзі ауыл шаруашылығы өнімдері, сондықтан
өсімтал тап қатарына тек қана шаруалар
жатады деген ұғымды дәріптеп, Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс
теориясына қатысты "Экономикалық кесте" жасады.
Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл шаруашылық өнімдерінің
ұдайы өндіріс процесі зерттелінді. Ф. Кенэнің "Экономикалық кестесі" қоғамдық өндірістің
ұдайы даму процесін зерттеуге арналған,
өз заманындағы даналықпен болжалған
ғылыми тұжырымдамалар қатарына жатады.
Физиократтардың өндіріске көңіл аударуы экономикалық ой-пікірдегі күрделі жаңалық, алға басу. Бірақ олардың өндірісті
тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі
халық шаруашылығының басқа салаларын
өнімсіз деп есептеуі дұрыс болмады. Оны
буржауазиялық саяси экономиканың көрнекті
өкілдері У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, С.
Сисмонди еңбектері айқын көрсетті. Қоғам
байлығы жалпы өндіріс салаларында пайда
болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығымен қатар өнеркәсіптің материалдық
игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін
жалғастыратын байланыс, халыққа қызмет
көрсету салаларында да жаңа құн өндіріліп,
қоғамдық байлық молаяды деген қағида
берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып
келе жатқан капиталистік өндірістік
қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының
мүддесін қорғайтын экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы
болды. Классикалық буржуазиялық саяси
экономияның басты табысы еңбек құн теориясының
негізін қалады.
Осы ой-пікірдің қалыптасуы
сауда және қарыз-өсімқорлық капиталына
қарсы өндірістік капиталдың қоғамдағы ерекше рөлін атап көрсеткен
ғылыми қағидаболғаны белгілі. Еңбек құн
теориясын маркстік саяси экономия ілгері дамытып, қосымша
құн туралы ілімді жан-жақты талдады.
Маркстік экономикалық теория
XIX ғасырдың екінші жартысында
қалыптасып, XX ғасырдың алғашқы ширегінде В. И. Лениннің
еңбектерінде дамыды.Маркстік саяси экономия
— еңбекшілердің, жұмысшы табының мүддесін
қорғайтын теория. Сондықтан да оған қарама-қарсы буржуазиялық тұрпайы (вульгарлық)
саяси экономия пайда болды. Марксшілер
капиталистік қоғамды дәріптеуші барлық
экономикалық теорияларға сын көзбен
қарады. Оның себебі капиталистік экономикалық
қатынастарда негізінен екі тап: біріншісі,
үстемдік жасайтын буржуазия болса, екіншісі,
пролетариат – қаналушы тап өмір сүреді.
Олардың арасында антогонистік бітіспес
қайшылық бар.
Маркстік теория бойынша,
пролетариат барлық еңбекші қауымды капиталистік
қанаудан азат етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс
орнатуы қажет. Тарихта 70жылдан астам кеңес елінде,
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропа, Азияның бірсыпыра мемлекеттерінде,
Кубада социалистік революция басталып, социализмнің көбінесе кеңестік моделі
(ұлпа) жүзеге асырылды. Сонымен бipгe XX ғасырдың екінші
жартысынан бастап капиталистік дүниеде де елеулі
өзгерістер болды. Бip топ дамыған елдер
(АҚШ, Жапония, ФРГ, Англия, Канада, Италия),
соңғы жылдары Оңтүстік Корея, Сингапур,
Гонконг сияқты елдер қaзipгi заманғы
ғылыми-техникалық революцияға бейімделіп,
әлемдік озық тәжірибені дұрыс пайдалану
нәтижесінде коғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай арттырып келеді.
Бұл елдерде еңбек жағдайын жақсарту, жұмысшылардың
тұрмыс дәрежесін көтеру, олардың кәсіпорындарды
басқаруға, демократияны дамытуға қатысуы сияқты жаңалықтар
Ресейдегі Қазан төңкерісі әсерінен деуге
болады. Ceбeбi социалистік қоғамның
міндеті, оның ұсынған ұрандары капиталистік елдерге әсерін тигізбей
қойған жоқ.
Капиталистер дүниедегі өзгерістерді ecкepiп,
жұмысшыларға қолайлы жағдай туғызу жолдарын
iздейді. Әрине, енбекақының өcyi, тұрғын
үй, әлеуметтік қорғау мәселелepiн шешу
алдымен жұмысшы табының еңбек өнімділігіне, өндірісте
жаңа техника, технологияны енгізуге байланысты
екені айқын.
Қaзipгі ілгері дамыған елдерде еңбек өнімділігі
дәрежесі, еңбектің интенсивтілігі өте
жоғары екені белгілі. Мәселен, ФРГ-де бұрынғы ГДР-мен салыстырғанда
еңбек өнімділігі дәрежесі 2 есе жоғары болды. Сол сияқты
Оңтүстік Корея, Жапония, Сингапурда жұмысшылар
10-12 сағат қажырлы еңбек ететіні құпия емес.
Капиталистік дамыған елдердің артта қалған, бұрын отарлық
тәуелділікте болған халықтардың еңбегін арзан
пайдаланудан түcipгeн пайдасын айтпасқа
болмайды. Ресейдегі 1917 жылғы Қазан төңкеpici экономикалық жағынан мешеу
қалған елде жүзеге асырылды.