Кретиторлык берешек аудиті

Бизнес тәуекелдігінің мағынасы мынаған саяды: клиентке ұсынылған  аудиторлық қорытынды әділ жасалса  да, аудитор немесе аудиторлық фирма  клиентпен өзара қарым-қатынасында  сәтсіздікке ұрынады. Бизнес тәуекелділігін бақылаудағы басты фактор аудиторлық тәуекелдіктің деңгейін мұқият анықтау болып табылады. Аудиторлық тәуекелдікті бағалаудың негізгі екі әдісі бөліп көрсетіледі:

а) бағалаушылық (интуициялық)

ә) сандық.

Арнайы әдебиеттерде сипатталған  аудиторлық тәуекелдіктің моделі (үлгісі) SAS 47 ( SAS 39 (аудиттің іріктеу әдісі туралы) ережесіне және тәуекелдіктің елеулілігіне негізделеді). Аудиторлық тәуекелдіктің алдын-ала үлгісі мынадай формада болуы ықтималы:

                          DAR = IR*CR*DR,

 мұнда DAR - қолайлы аудиторлық тәуекелдік;

        IR - шаруашылық ішіндегі тәуекелдік;

        CR - бақылау тәуекелдігі;

        DR - табылмау тәуекелдігі;

Осы келтірілген  үлгіге кіретін аудиторлық тәуекелдік түрлерінің ерекшеліктерін қарастырайық.

1. Қолайлы аудиторлық тәуекелдік (DAR) - аудит аяқталғаннан кейін қаржылық есептемеде маңызды қателіктердің барын және стандартты аудиторлық пікір-ескертпесіз (пікірдің шынайылығына күмән келтірмейді) білдірілген аудитор мойындауға әзірлік шарасы.

2. Шаруашылық ішіндегі тәуекелдік ( IR) - сегментте қателіктің барын және бұл қателіктің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінің тексеруінде рұқсат етілген деңгейдегі шамадан тыс (артық) екенін аудитордың болжау шарасы.

3. Бақылау тәуекелдігі  (CR) - сегменттегі шамадан тыс қателік клиенттің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінде табылмайтынын және жойылмайтынын болжау шарасы.

4. Табылмау тәуекелдігі  (DR) - қандай да бір сегмент бойынша  аудиторлық мәліметтер арқылы  шамадан тыс қателікті табу  мүмкін еместігін аудитордың мойындауға дайындық шарасы.

Аудиторлық  тәуекелдіктің жоғарыда келтірілген  үлгілерін қолданып, олардың деңгейін үш тәсілдің біреуімен анықтауға  болады немесе осыларды бір мезгілде пайдалану керек.

Аудиторлық  тәуекелдіктің үлгілерін пайдаланудың бірінші тәсілі. Айталық, аудитор болашақта болатын аудиттің жоспарын жасау барысында шаруашылық ішіндегі тәуекелдіктің - 80%, бақылау тәуекелдігі - 50% және табылмау қатері - 10% деп жорамалдайды. Аудитте тәуекелдіктің осы стандарты бойынша есептеп, аудитор нәтижесінде 4%  (0,8*0,5*0,1) алады. Егер аудитор бұл жағдайда тәуекелдіктің осы жолғы қолайлы деңгейі 4% жоғары болмауы керек деп шешетін болса, онда ол әлеуетті жоспарды қолайлы деп санауы керек.

Мұндай жоспар аудиторлық тәуекелдіктің қолайлы  деңгейін аудитордың алуына көмектеседі, бірақ ол тиімсіз. Әлдеқайда тиімді жоспар жасауы үшін аудиторлар тәуекелдікті есептеудің екінші тәсілін жиі пайдаланады, яғни табылмау қатері мен алуға жататын мәліметтердің тиісті санын анықтайды.

Осы мақсаттағы аудиторлық тәуекелдік үлгілерінің формуласы былайша өрнектеледі:

                 DR = DAR / IR*CR.

Алдындағы үлгілерге  орала отырып, былайша айтып көрелік: аудитор өзіне қолайлы аудиторлық тәуекелдіктің деңгейін 5% белгіледі, сол себепті де аудит жоспары 10% табылмау қатерінің деңгейіндегі іріктеліп алынған айғақтардың  санымен келісудің қажеттілігіне  орай өзгеруі ықтимал, өйткені 0,05/0,8*0,5=0,125.

Тәуекелдіктің үлгілерінің осы формасында табылмау қатері шешуші факторға айналады, өйткені  ол қажетті айғақтардың санын  алдын-ала анықтап береді. Талап  етілген айғақтар саны табылмау қатерінің  деңгейіне кері пропорционал болады. Табылмау қатерінің деңгейі неғұрлым төмен болса, айғақтар соғұрлым көп талап етіледі.

Бірқатар аудиторлар іс-тәжірибеде қолданатын аудиторлық тәуекелдік үлгілерін пайдаланудың үшінші, әлдеқайда жалпы тәсілі айғақтардың  тәуекелдікпен байланысы туралы және әр түрлі тәуекелдіктердің арасындағы өзара байланыс туралы аудиторлың есіне салып отыруға бағытталған. Бұл өзара байланыстардың маңызын түсіну айғақтардың тиісті санын алуды ұйымдастыруда көп көмегін тигізеді.

Әдетте ТМД  елдерінде аудиторлық тәуекелдікті есептеу үшін мына формула жиі қолданылады:

                       Ат = Тт*Бт*Пт,

мұнда Ат - аудиторлық тәуекелдік;

           Тт - ұйымның өзіндік ерекшелігіне  байланысты таза тәуекелдік, яғни  рұқсат етілген шамадан асатын  қателіктің есеп беруде болу ықтималы;

           Бт - бақылау тәуекелдігі, яғни  рұқсат етілген шамадан асатын, клиенттің ішкі бақылау жүйесі  байқамай қалған қателіктің болу  ықтималы;

           Пт - нақты шамалардың қателіктерін  тестілеу процесінде анықталмауы  ықтимал, аудитор үшін қолайлы тәуекелдік.

Осылайша, тәуекелдігі  көп салалардағы аудиторлық жұмысты  шоғырландыру арқылы тәуекелі төмен  салалардағы тексеруге кететін  уақытты үнемдеуге болады.

 Бұл жағдайда  жұмысты жүргізу үшін қабылданған  аудиторлық бағдарлама келесідей:

- экономикалық  субъект туралы қажетті ақпарат  жинау;

- маңыздылық  пен тәуекелдікті бағалау және  алдын-ала жоспарлау;

- аудиторлық  топтың мүшелерін олардың міндеттері  туралы хабардар ету, оларды  ұйымның қаржы- шаруашылық жағдайымен, сонымен қатар жүргізілетін аудиттің жалпы жоспарымен таныстыру;

- активтер мен  есеп- айырысуды инвентаризациялау  операцияларын жүргізуіне бақылау  жасау;

- ішкі бақылау  жүйесінің аудиті;

- ұйымның құрушы  және тіркелген құжаттарының  аудиті; 

- қаржылық есептіліктің  жеке баптарының аудиті;

- ұйымның қаржылық  жағдайын талдау;

- аудиторлар  мен көмекшілерінің жасаған жұмыстарының  сапасы мен жоспардың орындалуын, сонымен қатар олар енгізген  жұмыс құжаттары мен аудиттің  қорытындысын тиісінше рәсімдеуін  топтың жетекшісінің бақылауы;

- аудиторлық  есеп пен қорытынды жасау, аудиторлық  тексерудің нәтижесін ұсыну.

Осылайша, аудиторлық тексерісті дұрыс ұйымдастыру үшін, сонымен қатар аудиторлық тәуекелдікті азайту мақсатында келесідей жағдайлардың ерекше мәні бар:

- ұйыммен байланысты  тәуекелді сипаттау;

- маңыздылықтың  шегін анықтау;

- алғашқы талдамалы  көрінісі;

- есептің аудиторлық  тексеріс үшін маңызды жерлерін  анықтау;

- таңдау көлемін анықтау;

- түрлері мен  көлеміне қарай тексеру процедураларын  таңдап, растау.

Барлық зерттелетін  тәуекелдерді өзара байланысты деп қарастыру қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II Бөлім. Кредиторлық берешек аудитінің жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айрысу аудитінің бағдарламасы және есебі.

 

2.1 Ұйымның  қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер есебінің аудиті.

 

Аудитор қысқа  мерзімді қаржылық міндеттемелердің элементтерімен танысқаннан кейін, олардың шаруашылықтың  қаржы- шаруашылық қызметінде алатын орындарына қарай жеке-жеке қарастыруды жүзеге асыруы керек.

Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелердің түрі қысқа мерзімді банк несиелері бір жылға дейінгі мерзімге беріледі. Яғни, есепті жылдың соңына дейін берілетін несиелер жатады, мәселен артылып жөнелтілген өнімдер мен тауарлар үшін, ол нақты құжат айналым уақытына тең болғандықтан, 30 күннен аспауға тиісті. Шаруашылықтың қысқа мерзімге банктен несие алуға ғана емес, сондай-ақ банктен тыс мекемелерден осындай мерзімге займдар алуына да құқық берілген.

Қысқа мерзімді несиелерді, займдарды (қарыздарды) алуға  және оларды сөндіруге байланысты есеп айырысу- несиелеу операциялары, ұзақ мерзімді несиелерді (займдарды) алу және оларды сөндіру операциялары сияқты шаруашылықтың қаржы- шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебінің типтік жоспарының 3000 "Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер" бөлімшесінің 3010 "Қысқа мерзімді банк несиелері", 3020 "Қысқа мерзімге алынған қарыздар" және 3040 "Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі" шоттарында тиісті аралық шоттар ашу арқылы жүргізіледі. Бұл шоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым - қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым - қарызға алынған соманы көрсетеді. 

Қысқа мерзімді несиелердің, займдардың аналитикалық есебі несиелердің, займдардың түрлері  оларды берген банктер, мекемелер және басқа да несие берушілермен жүргізіледі.

Банктің сенімді  клиенттерге олардың шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдығынан жоғары сомаға қысқа мерзімді несие түрі - овердрафт және мерзімінде өтелмеген  банк несиелері жеке көрсетеді.

3020 "Қысқа мерзімге алынған қарыздар" шотының аналитикалық есебі займ берушілер және займды сөндіру мерзімі бойынша жүргізіледі.

Қысқа мерзімді зайымдар көбінесе вексельдер түрінде  коммерциялық несие және серіктестіктерге берешек қарыз міндеттеме сипатында  болады.

Алынған қысқа  мерзімді несиелердің, займдардың ұйымның  есепті кезеңге жасаған балансында дұрыс көрсетілгендігіне аудит  жүргізгенде, аудитор алдымен мынадай  мәселелерді анықтап алуға тиісті:

- несие қандай  мақсатқа жұмсалған және бұл  мақсаттардың несие алу шартының талаптарына сәйкестігін;

- несиені қамтамасыз  етуге немесе кепілдік құрамына  енген ұйымның активтерін;

- несиенің толық  және дер кезінде сөндірілгендігін (банк көшірмесі бойынша);

- жасалған шартқа  сәйкес несиеге қойылған пайыздардың  дұрыс төленгендігін;

- несие қойылған  пайыздың өнімінің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына дұрыс ендірілу  ережелерінің сақталғандығын;

- басқа мекемелерден, ұйымдардан алынған займның заңдылығын  және негізділігін, олардың уақытылы  толық және дер кезінде сөндірілгендігін;

- 3000 "Қысқа  мерзімді қаржылық міндеттемелер"  аралық шот бөлімшесінің шоттары  бойынша журнал-ордер № 4 және  бухгалтерлік баланстағы жазулармен  синтетикалық және аналитикалық  есептегі жазуларына сәйкес дұрыс  жүргізілгендігін.

Бухгалтерлік  баланстың 3000 "Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер" бөлімінде 3040 "Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі" бабы келтірілген. Осы бап бойынша тексеру жүргізген кезде аудитордан ұзақ мерзімді несиелердің аналитикалық есеп бойынша, займдардың сөндірілу мерзімін және негізділігін анықтауды талап етеді.

Аудитор ағымдағы қаржылық міндеттеменің негізін  құрайтын, әрі жиі кездесетін кредиторлық  борыштар операцияларын мұқият тексеруге  тиісті. Кредиторлық берешек - ұйымның  басқа заңды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері (берешегі).

Кредиторлық борыштар бұл ұйымның заңды тұлғаларға немесе жеке тұлғаларға, азаматтарға  төлеуге тиісті міндеттеме (қарыз) сомасы.

Кредиторлық борыш  пайда болу сипаты бойынша дұрыс  және аяқталмаған болып бөлінеді.

Дұрыс кредиторлық  борыштар деп шаруашылықтың бизнес жоспарының орындалу барысымен, сондай-ақ қолданыстағы есеп айырысудың нысандарымен белгіленген бөлігін айтамыз. Оған жататындар, мәселен төлеу мерзімі жетпеген жабдықтаушылармен акцептелген есеп айырысу құжаттары бойынша мерзімі өтпеген борыштар.  

Аяқталмаған кредиторлық  борыштар деп қаржы органдарымен мерзімі өтіп кеткен борыш, бюджетпен  есеп айырысу бойынша шаруашылықтың  жұмыскерлеріне еңбек ақы төлеу  бойынша жабдықтаушыларға мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары  т.б. бойынша борыштар аталады.

Кредиторлық борыштардың  нақтылығын анықтау үшін дебиторлық борыштардың аудитінің әдістемесін  қолдану арқылы да жүргізілуі мүмкін.

Кредиторлық борыштарға аудиторлық тексеру жүргізгенде  аудитордың басты міндеттері:

1. төлем тәртібін сақтау ережелерін, есеп айырысу кезінде қолданылған бағаның (тарифтың) негізділігін, есеп айырысу қаржыларының сақталуын тексеру;

2. шаруашылықтың  балансында көрсетілген несиелік  борыш сомасының нақтылығын, заңдылығын  және негізділігін тексеру;

3. есеп айырысуларды ретке келтіру, несиелік борышты төмендету бойынша ұсыныстар жасау.

Несие берушілермен есеп айырысудың жағдайын бақылауды  тиімді ұйымдастыру, келісім және есеп айырысу тәртіптерін нығайтуға, тапсырыс берілген түр-түріне және сапалы өнім сату бойынша міндеттемені орындауға, төлем тәртібін сақтаудың жауапкершілігін арттыруға, несиелік борыштарды қысқартуға және ұйымның қаржы жағдайын жақсартуға ықпал жасайды.

Ұйымның несиелік борышын тексерген кезде, аудитордың басты мақсаты баланста көрсетілген оның көлемінің (шамасының) дәлдігін және дұрыстығын анықтау болып табылады. Бұл үшін, ол баланстағы мәліметтерін Бас кітаптағы, журнал-ордердегі, ведомотардағы және басқа да есеп регистрларындағы, машинажазбаларындағы жазуларымен салыстыруы қажет.