Кәсіпорын қаражаты

 Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне, әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің ақпараттық базасына айналды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік баланс атқарады. Баланс — есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның  қаржылық  жағдайын  сипаттайды  және маңызды   қызметтер    атқарады.    Біріншіден,    баланс меншік иелерін шаруашылық  субъектісінің жағдайымен   таныстырады.  Осы   арқылы   олар бұл субъекті   нені   иеленеді,   материалдық құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап  алынған  стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден,   баланстың   мазмұны,   оны   ішкі қолданушылары   сияқты   сыртқы   қолданушыларға  да пайдалануға   мүмкіндік   береді.   Мысалы,   аудиторлар жұмыс  процесінде дұрыс  шешім қабылдау үшін  өз тексеріс жұмысын жоспарлауда,  сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағығын анықтайды.

Баланс ақпараттары  негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс - қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі, кәсіпорын мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен өтімділігіні меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді,

1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер, баланс кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және қарыздық құқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып хабылады, оларды өтеу мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер мен қортындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке элементтер мен қорытындыланған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.

Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшелік - бұл яғни баланс бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір дәйектілікпен орналасуы - яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімдшігі көп активтерге дейін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен бөлімдері мен баптары жазылады, содан кейін өнімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтімді активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің қорытынды баптары  ең  өтімді  айналым  қаражаттары  (ағымда активтер) болып табылады олар қысқа мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.

Баланс  пассивінің  бөлімдері  мен  баптары  төлем мерзімінің жеделдік дәрежесіне байланысты мына принципке  сай  құрылды:   төлем  мерзімінің  жеделдігі бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін.

Бухгалтерлік стандарттың  іске қосылуынан баста бухгалтерлік баланс жаңаша анықталады және оның екі бөлігі   мен    элементтері   де   жаңаша   сипатталады. Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік есеп және аудит тұрғысында жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сүйейді. Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулықтардың   және  тәжірибе  құралдарының   авторларына пікірлері теориялық қөзқарас болып табылады. Жоғары оқу   орындарында   экономикалық   мамандық   алатын студенттерге,   бизнес   мектептер   мен   экономика лицейлерге арналған ағылшын авторының "Бухгалтерлік талдау деген оқулығында қелесідей анықтама берілген: "Баланс - бұл   кәсіпорынның   белгілі   бір   күндегі қаржылық   жағдайының    кестесі    болып    табылады Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді ол нені алуға тиіс, соны көрсетеді (немесе активтер бұл кәсіпорынның иелігіндегі және алуға, тиісті мүлкі); пассивтер -   бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек қарызы немесе борышы. Активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс.

Ағылшын ғалымдары шығарған «Бухгалтерлік іске кіріспе» деген оқу құралында былай жазылған: Баланс бұл   белгілі   бір   күнге   кәсіпорынға   тиісті   барлық активтер   мен   оның   борыштарын   анықтайтын   пассивтерінің тізімі. Бұл берілген уақыт мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай ие болады және де активтер сомасы әрқашан сомасына тең болуы тиіс.

Әрі қарай олар баланстың  негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:

 «Актижер - бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе

Пассивтер - басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді.

 Капитал - пассивтердің  арнайы түрі. Капитал алғашқы  капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады».

Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит,, есеп беру бойынша нұсқаулар" оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: "Баланстық есеп - бұл белгілі   бір   кезеңде   жасалған   және   осы   кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық жағдайын  бағалау  үшін пайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымының тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз   бұл   активтер,   пассивтер   және   капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұмысын қамтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді  қаржыландыру  көздері  туралы  ақпараттан . Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, де меншікті ме"

Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары) мен элементтері келесідей анықталады:

«Актив дегеніміз  бұл өткен  жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс әкелетін ресурс.

Пассив  бұл өткен  жағдайлардан пайда болған кәсіпорынның    ағымдағы    міндеттемесі. Оны өтеу экономикалық табыс алумен байланысты   кәсіпорын ресурстарының шығынына   (сыртқа   кетуіне)   әкеліп соқтырады.

Капитал бұл   пассивтерді   активтерден тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты».

Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс жән оның элементтері туралы бұл анықтамалар біздці бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы бухгалтерлік есеп туралы заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр "Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайың бағалаумен байланысқан негізгі элементтері - активтер, меншікті капитал және субъектінің міндеттемесі" болып табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің элементтеріне келесідей сипаттама береді.

«Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.

Міндеттеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті мүлікті беру, атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар.

Меншіктік капитал  бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі активтері».

Сонымен, қаржылық есептің  негізгі элементтерінің анықтамасын  түсіндіруде   батыс   елдерінен   ешқандай айырмашылық жоқ деп айтуға болады.

Баланс  бухгалтерлік  есептің  "Бухгалтерлік және қаржылық есеп берудегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымен  анықталады. Ол  активтердің,  меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ  қаржылық  есеп   беруде  анықтауға  жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады. Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық  сомасы анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның қаржылық  жағдайын бағалауда және дәлелді басқарушылық шешімдер қабылдауда қажет болатын ақпараттармен қамтамасыз етеді.

Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте (Пайдалы екендігіне БЕС-2-нің 7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай жазылған: "барлық маңызды ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті болатындай дәрежеде ашылуы тиіс".

Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау,  себебі  бу: терлік баланс кемшілік пен  шек қоюшылықтан  адам емес, олардың ең маңыздылары келесілер больып табылады:

1. Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық   қызметінің   нәтижесін  көрсетеді.   Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық талдау мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.

2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус-квоны сипаттайды, яғни   пайдаланылып жүрген   есеп  саясатына сай осы кезеңде кәсіпорын жалпы   қандай   жағдайда   тұр   деген   сұраққа   жау береді, бірақ бұл жағдайға ненің нәтижесінде жеткені жауап бермейді. Бұл сүраққа жауап беру үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және   есеп   беруде   көрсетілмейтін   көптеген   факторлардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми-техникалық прогресс,  контрагенттегі қаржылық қиындықтар  және басқалар).

3. Баланста   салыстырмалы   шаруашылық   арал талдау жүргізу үшін қажетті база жоқ. Ол кеңісті және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз етпейді. Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және  мүмкіндігінше көрсеткіштерге,  олардың орташа салық және орташа прогрессивтік маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау қажет. Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға мүмкіндік береді.

4.   Баланста  кәсіпорынның  қаражаттарының  айналымы туралы мәлімет жоқ. Баланстың сол немесе басқа  бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен салыстырғаннан кейін ғана жасауға юлады. Мысалы, екі кәсіпорынның баланстарындағы "материалдар" бабы бойынша сомасы бірдей, яғни 5 млн. теңге. Бір жылдағы материалдар айналымы, бірінші кәсіпорында 60 млн. теңге, ал екіншеде 10 млн. теңгені құрады. Осыған сәйкес бірінші жағдайда материалдардың қоры жылдық тұтынушылардың 1/12 (5/60)-ін (айлық қор), ал екінші жағдайда 1/2 (5/10), яғни жылдық тұтынудың жартысын (жарты жылдық қор) қамтамасыз етеді.

5. Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің жиынтығы болып табылады, яғни онда  осы  балансты  толтыру   кезіндегі   шаруашылық операцияларының   жиынтығы   жазылып   отырады.   Ол кәсіпорынның есепті кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың динамикалық баптарына қатысты, олар "материалдар", "дайын өнім", "тауарлар", "дебиторлық борыш" және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда бар өнім қорларының үлес салмағының  көп  болуы  мен  дебиторлық  борыштың айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды, дегенді білдірмейді.

6.  Баланста қәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи батаны қолдану принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы  алғанда  нақты  бағасын  едәуір  дәрежеде бұрмадайды. Баланстың жеке баптарына инфляциялық факторлар мен нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық   әсерін   тигізуі   мүмкін.   Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің темен жағдайында көптеген баланс баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектілерінің кұны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуын әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның шаруашылық қаражаттарының "бағасын" (гудвилл) едәуір бұрмалайды. Бұл кедергі баланс валютасының кәсіпорын бағасының дәл құны көрсетпейтіндігін дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің есептік бағасыі ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің нарықті бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтің пайдалану мерзімі мен оның баланс көрсетілуі қаншалықты ұзақ болса, есептік баға мен ағымдағы нарықтық баға арасындағы айырмашылық соншалықты көп болады.

7. Баланс және қаржылық есеп берудің басқа нысандары шаруашылық субъектісі қызметінің барлық жақтарын    толығымен    көрсетпейді.     Кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен оның өзгеру перспективасы тек қаржылық сипаттағы факторлардың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси және жалпы экономикалық өзгерістер, саланың және   кәсіпорынды    басқарудың    ұйымдастырушылық құрылымын   қайта   құру,   меншік   түрінің   алмасуы  қызметкердің кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар. Сондықтан қаржылық есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді; экономикалық талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады.