Курс лекций по "Экономике"

 

 Капитал  - көп мағыналы ұғым: ол материалдық  игіліктердің қоры, ол сонымен қатар  материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда адамның қабілеті,  білімі. Капиталдың  екі негізгі формасын айтуға болады: өндіргіш капитал-өндіріс құрал - жабдықтары, ақшалай капитал – ақша капитал тиімді пайдалану арқылы ол иесіне табыс  әкеледі, Капиталдың өсімі – пайызы деп аталады.

Нарықтағы сатушылар мен сатып  алушылардың арақатынастарының  объектісіне байланысты, капитал  нарығы деген түсінікке анықтаманың  екі түрлі болуы мүмкін.

• Өндіріс факторлары нарығында капитал деп олардың құндық өлшеміндегі физикалық капитал түсініледі. Бұл жағдайда капиталдар нарығы өндіріс факторлары нарығының бір бөлшегі болып табылады.
• Қаржы нарығында капитал дер ақша капиталы түсініледі. Сондықтан капиталдар нарығы қарыз капиталдар нарығының құрамды бөлігі болып табылады.

Қарыз капиталының нарығы деп ақша капиталы объектісінің қызметін атқаратын және осы капиталға сұраныс пен ұсыныс қалыптастыратын, өзара қатынастардың жиынтығы аталады. Қарыз капиталдарының нарығы ақша нарығына және капиталдар нарығына бөлінеді. Ақша нарығы мерзімді бір жылға дейінгі банк операцияларын жүргізумен байланысты болады. Капитал нарығы банктің орта мерзімді және ұзақ мерзімді операцияларына қызмет етеді.  

Капитал нарығындағы сұраныс –  бұл өздерінің инвестициялық  жобаларын жүзеге асыруға мүмкіндік  беретін фирмалардың физикалық  капиталға сұранысы. Ақшалай салым  түрінде капиталы бар үй шаруашылықтары бизнеске материалдарына сұраныс түрінде  қолнадуға өз капиталын береді. Бұл  үшін олар салынған қаражаттарға процент  түрінде табыс алады. 

Несие проценті – белгілі бір мерзімде капитал иесіне оның  құралдарын  пайдаланғаны үшін төленетін бағасы. Несие проценті капиталға деген сұраныс пен ұсыныс арқылы  қалыптасады. Капиталға деген сұраныс келесі факторларға тәуелді:

• инвестицияның пайдалылығына,
• экономиканың дамуына,
• мемлекеттің сұранысына,
• салым  мерзіміне,
• салым салу саласына тәуекелге және басқа да факторларға.

Несие пайызы  номиналды және  нақтылы  мөлшері болып бөлінеді.  Номинальды процент ставкасы – инфляцияның өсімін есепке алмайтын, ағымдағы  нарықтық пайыздың  мөлшері.

Жердің саны шектелген, сондықтан  жердің ұсынысы абсолютті икемсіз. Жердің ұсынысына  төмендегі факторлар  әсер етеді:

1. Жер құнарлылығы;
2. Жер участкісінің нарыққа алыс-жақын орналасуы.

Жер нарығында тек сұраныс белсенді фактор. Жерге сұраныс өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны  пайдаланғанда осы ресурстың  иесі белгілейтін баға шешуші фактор болып табылады.   

Рента меншікке келетін табыстың бір түрі, капиталды жерге пайдалану құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі аренда келісімінде белгіленеді. Жер рентасы – жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Жер рентасының  екі түрі бар: дифференциалды және абсолютті.

Абсолюттік  рента – бұл жериелерінің  иемденетін табыстарының бір түрі. Оның абсолюттік деп аталатын себебі – ол құнарлылығы мен басқа да жағдайларға байланыссыз жалға берілген барлық жерлерден алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болу салдарынан, жер иесіне  жерге капитал пайдалану үшін төленетін төлем. Қай елде болмасын, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін құнарлы жермен  қатар өнімділігі төмен жерлерді де пайдалануға тура келеді.  Сондықтан нарық бағасы  құнарлылығы төмен жерде өндірілетін өнімдердің жеке  өндірістік  бағасымен өлшенеді. Сондықтан нашар деген жерлерден де орта пайдадан артық пайда   алынатын болады. Мұндай артық пайданы абсолюттік рента  түрінде  жер иелері иемденді.

Дифференциальды рентаның қайнар көзі құнарлылығы жоғары және нарыққа жақын жерлерде өндірілетін  ауыл шаруашылығы  өнімдерінің жеке өндіріс шығындары қоғамдық өндіріс  шығындарынан әлдеқайда кем болады да, сондай жерлерді  пайдаланатын  жалгерлердің  үстеме  пайдасы  болып табылады.

1. Жердің табиғи  құнарлылығына және жер учаскелерінің нарыққа жақын  орналасуына байланысты  алынатын пайданың төлемі ретінде жер  иелеріне көшуін дифференциальдық І рента деп атайды.
2. Жердің  құнарлылығын жасанды жолмен жақсарту арқылы алынатын үстеме пайданы дифференциалдық ІІ рента  деп атайды. Екінші дифференциалдық рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін және жердің құнарлығын өсіруді, прогрессивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды тілейді.

 

 

 

 

 

 

 

8-тақырып. Кәсіпкерлік іс-әрекет және жеке шаруашылық принциптерінің негізі. Кәсіпорын капиталының ауыспалы  айналымы

 

1. Кәсіпкерліктің әлеуметтік экономикалық мәні.
2. Қазақстандағы кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары.
3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы.
4. Капитал айналымы

 

Мақсаты: Студенттерде кәсіпкерліктің негізгі экономикалық жағдайын: нарыққа тауар, қызметтер ұсыну, тауарлардың, қазметтердің алуан түрлері; тұтынушылардағы ақша –қаражат көлемі, яғни олардың сатып алу қабілеттілігі, жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық –кемдігі; еңбек ақы қорының артық –кемдігі; қарыз (несие) беретін мекемелердің ақша ресурстардың болуы керек екендігін түсіндіру. Кәсіпкерлік қабілет, тәуекелділік, кәсіпкерліктің түрлері, Кәсіпорындардың негізгі формалары, Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы, капитал айналымы жайлы  түсіндіру.

Негізгі түсініктер мен терминдер

Акционерлік қоғам; Белсенділік; Кәсіпкер; Кәсіпорын; Өндірістік кооператив; Серіктестік; Унитарлы кәсіпорын; Ұжымдар; Фирма; Капитал; Айнымалы капитал; Негізгі капитал; Қорлану; Тиімділік; Амортизация

 

Дәріс мән-мәтіні

Кәсіпкерлік дегеніміз –  белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік, және іскерлік адамдардың еркін өмір сүру түрі.

Кәсіпкерлік – ежелден  келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол  өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал  жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс  істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.

Кәсіпкерлік қабілеттілік – адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну үшін кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек.

1. Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
2. Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына алады және фирманың (кәсіпорынынның) іс бағытынайқындайды.
3. Кәсіпкер – бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге аянбай жұмыс істейтін кісі.
4. Кәсіпкер – бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін істің егжей –тегжейін айқын талдап, қортындысында не болатынын білген жөн (капитализм совет өкіметі емес, ешкім әншейін көмек көрсетпейді). Кәсіпкер тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.

Кәсіпкерліктің  түрлері

1. Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады: өндірістік, коммерциалық, финанс және консультациялық.
2. Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.
3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің (ұжымның) құрамы болуы керек.
4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық – құқықтық және 2) ұжымдық экономикалық.

Ұжымдық – құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктектер – адамдардың бірлетігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді.

Қатысушылары серіктестік  міндеттемелері бойынша өздерінің  жарғылық қорға салымдарымен жауап  беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз  болған жағдайда өздеріне тиісілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар серіктестік деп табылады.

Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіленгенмөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады. 

Толық серіктестіктің мүлкі  жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша  өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ  жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп аталады.

Жарғылық қоры акциялардың  нақты құнына тең белгілі бір  санына бөлінген серіктестік акционерлік қоғам деп аталады, және ашық және жабық түрде болады.

Қатысушылары өздеріне тиесілі  акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік қоғам ашық акционерлік қоғам болып табылады. Ашық акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге және оларды заңдармен белгіленген жағдайларда еркін сатуға құқылы. 

Акцияларды тек өз құрылтайшылары немесе алдын ала белгіленген  өзге адамдар арсында таратылатын  акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып табылады. Жабық акционерлік қоғамның өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға өзгеше түрде адамдардың шектеусіз тобына ұсынуға құқығы жоқ.

Азаматтардың бірлескен  кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік  негізде, олрадың өз еңбегімен қатысуына  және өндірістік кооператив мүшелерінің  мүліктік үлестерін біріктіруіне негізделген  ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп танылады.

Кәсіпкерліктің  ұжымдық – экономикалық формалары.

1. Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.
2. Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми –техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
3. Консорциум – бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы, өте ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
4. Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
5. Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандардын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
6. Финанс - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.

Нарықтық экономиканың негізгі  экономикалық буыны болып кәсіпорын (фирма) табылады. Кәсіпорын (фирма)  дегеніміз - бұл пайда табу мақсатымен өндіріс факторларын қолданып шаруашылықта еркіндік алған экономикалық субъект. Ұйымдастыру формасына байланысты кәсіпорындар әртүрлі формаларға  бөлінеді, олардың   ішінде ең бастылары: жеке бизнес, серіктестік, акционерлік қоғам.

 

8.1. кесте

Кәсіпорындардың негізгі формалары

 

Формалар	Артықшылықтары	Кемшіліктері
Жеке шаруашылық  -бизнем, иесі бір  адам.	Іс әрекеттің еркінділігі, тәуелсіздік, барлық пайдаға ие болу	Мүліктік жауапкершіліктің шексіздігі, несие алу мүмкіншілігінің шектеулілігі.
Серіктестік дегеніміз -бірнеше  адамның  немесе заңды тұлғалардың бірлесіп шаруашылық жүргізу үшін ұйымдастырылған  фирма: жауапкершілігі шектеулі, толық жауапкершіліктегі, жауапкершілігі аралас серіктестік.	Ұйымдастырудің қарапайымдылығы, қосымша қаржы, құралдардың тарту жеңіл, мамандандырылу-дың деңгейі жоғары, өндіріс көлемін кеңейту мүмкін-шілігі мол.	әр бір құрылтайшының мүліктік  жауапкершілігі, серіктес  мүдделерінің бір бірімен сай келмеуі, құрылтайшылар үлесін анықтау қиыншылығы, бір құрылтайшының кетуінен  серіктестіктің жабылу мүмкіншілігі.
Акционерлік қоғам- акция шығару арқылы  орталықталынған капиталға негізделген  фирма: ашық және жабық.	Бағалы қағаздарды сату арқылы капитал тартудың шексіз мүмкіншілігі, фирманың іс-әрекет шаруашылық жүргізудегі  тұрақтылығы (бір акционердің кетуінен фирма жабыла қаймайды.)	Басқарудың және ұйымдастырудың тым  күрделілігі, акционерлердің басқаруға  қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі, кәсіби кұпияның ашылу мүмкіндігі.

      Ұжымдық  кәсіпорындар кооперативтік, мемлекеттік   кәсіпорындар түрде болуы мүмкін. Нарықтық экономика жағдайында  формалар бизнес-жоспар жасайды.  Өндірістің мақсаттарын анықтау  және оларды  орындау  шараларын  белгілеу үшін бизнес жоспарды  жасау –  жалпы қолданатын  құрал. Бизнес-жоспар инвестицияның  қажеттілігін дәлелдеу үшін қолданатын  фирманың негізгі құжаты болып  табылады және  ол 3-5 жылға жасалады.