Нарық туралы жалпы түсінік

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Нарықтың  атқаратын қызметтері, шарттары  және түрлері

 

Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтың мәні оның атқаратын қызметтері арқылы алынады. Ең алдымен нарық экономикалық тұрғыдан бөлектенген материалдық игіліктерді және қызметтерді өндірушілер мен тұтынушыларды байланыстыратын буын түрінде көрінеді. Нарықсыз, іс жүзінде қоғамдық өндірістің екі нақты қатысушыларының арасындағы қандай да болмасын технологиялық байланыстың қаншалықты өзара тиімді болатынын анықтау мүмкін емес.

Нарықтың маңызды  атқаратын қызметтерінің бірі-оның ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін  және тиімділігін қамтамасыз етудегі  реттеуші ролі. Нарықтың зерттеуші ролінің тікелей әкімшілікпен алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндіріс құрылымдарының үйлеспеуіне, тапшылықтың пайда болуына, адамдардың экономикалық өсудің қозғушы күші ретіндегі ролінің жоғалуына әкеліп соқтырады.

Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі-ақпараттық. Нарық тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының, несие және банк депозитінің /салымына/ проценттік нарқының /ставка/ т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы арқылы өндіріске қатысушыларға олар сататын немесе сатып алатын тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қажетті өндіріс шығарады, қоғамдық-қажетті сапа және ассортимент туралы объективті ақпар беріп отырады.

Экономикалық  игіліктерді және қызметерді, өндірушілер  мен тұтынушыларды байланыстыратын  буын.	Ұдайы өндіріс  процесінің үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз етудегі реттеуші ролі.	Экономиканың  жағдайы туралы объективті ақпараттың қайнар көзі.	Бәсеке арқылы экономиканы тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазарту.
Тауардық қоғамдық мағыналығын мойындау.	НАРЫҚТЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ		Еңбекке деген  материалдық стимулдарды экономикалық жағынан қамтамасыз ету.
	Өндірістік  шығындарды азайтуды экономикалық ынталандыру.

 

 

       Сонымен бірге нарық механизмі  мынадай қызметте атқарады-бәсеке  күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады және керісінше олардың даму болашағы барларына тиімді жағдай жасайды.

Біздің нарық терең монополияландырылған, сондықтан нарықты ортаны қалыпты жағдайда ұстап тұру үшін біздің алдымызда бәсекелестер әлемін құру міндеті тұр. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи болмысы, бұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен сатуға байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі болады.

Осылармен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан  кем түспейтін нарықтың атқаратын қызметтеріне мыналар жатады: өндірістік шығындарды азайтуды экономикалық ынталандыру; еңбекке деген материалдық стимулдарды экономикалық жағынан қамтамасыз ету.

Нарық күрделі  экономикалық категория ретінде  өз бетінше емес, әр-түрлі факторларға байланысты белгілі бір нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларда өмір сүреді. Дүниежүзілік тәжірибе нарықтық механизмнің мынандай жағдайлар мен шарттар орындалғанда ғана тиімді қалыптасатынын және өмір сүруін дәлелдеп берді:

 

• шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
• меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары;
• өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы;
• нарық инфрақұрылымын жасау;
• тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы;
• контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.

 

 

 

 

 

Шаруашылық  субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі.	Меншік қатынастарының алуан түрлі формалары	Өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос  жұмыскерлердің болуы
	НАРЫҚТЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ШАРТТАРЫ
Тауар өндірушілердің және сауда делдалдарының бәсекесі	Контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы	Нарық инфрақұрылымы  жасау

 Енді осы  шарттарға толығырақ тоқталайық.

Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі, олардың келісім – шартқа отыруға  және өздерінің тапқан табыстарына иелік етуге толық құқылы.

Екіншіден, меншіктік қатынастардың  алуан түрлі нысандарының болуы, олардың өндірістегі тең құқылығы. Меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану  тауарлы өндіріс және айналыс  қатынастарының алуан түрлі агенттерінің пайда болуына, олардың еркіндігіне, бәсеке күресіне, былайша айтқанда тиімді қызмет жасайтын нарықтың құрылуына жеткізеді. Дегенмен, бұл процесс әкімшілдік - әміршілдік басқару жүйесін қайта құруда кездесіп отырған қайшылықтар мен қарсылықтардың нәтижесінде өте баяу жүзеге асуда. Бірсыпыра ғалымдар, саясаткерлер, журналист – публицистер осы жағдайдан шығудың жолын меншікті жаппай мемлекет иелігінен алу және өндірісті жекешелендірумен байланыстырады. Біздіңше бұл ұшқары пікір. Қазіргі кезеңде жаппай национализациялау және ауыл шаруашылығын жаппай коллективтендіру сияқты экономиканың үстінен жасалған зорлық

болар еді. Бүкіл  дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, қазіргі заманғы өндіріс белгілі  бір мөлшердегі мемлекеттік меншіксіз  және мемлекеттің реттеуінсіз сәтті дами алмайды. Бүгінде – қай жерде күшті мемлекет бар, сонда қуатты экономика.

Нарықты экономикаға  көшу кезінде ескеретін маңызды  жәйт – ол өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншік және кәсіпкерліктің толық  еркіндігін заң жүзінде бекіту. Онсыз шын мәніндегі нарықты экономикаға көшудің экономикалық мәні болмайды.

Үшіншіден, әлемдік  тәжірибе көрсетіп отырғанындай, нарықтың тиімді жұмыс істеу шарттарының бірі - өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы. Нарықты экономика жағдайында өндіріс қуатының және жұмыскерлердің 100 пайыз қамтылуы мақтаныш арқауы бола алмайды, керісінше ол алаңдатушылық туғызуы қажет. Бұндай жағдай экономиканы маневр жасау кеңістігінен айырады, оның сұранымға икемділігін баяулатады. Сайып келгенде, ондай экономика тауардың жетіспеушілігіне, материалдық игіліктерді қайта бөлуде әкімшілдік әдістердің басым болуына жол береді.

Төртіншіден, нарық  механизмінің үзіліссіз қызмет істеуі үшін оның инфрақұрылымын жасау қажет. Оған тауар және қор биржалары, еңбек  биржасы, коммерциялық банктер, кәсіпкерлердің ерікті бірлестіктері жатады. Мысалы, капитал нарығының басты институты болып табылатын қор биржасында акцияларды, мемлекеттік облигацияларды, басқа да бағалы қағаздарды сатып алу және сату, валюталық келісім-шартқа отыру, акциялар мен валюталардың нарықтық курсын белгілеу сияқты операциялар жасалады. Сөйтіп, кәсіпкерлік үшін аса қажет қаржы ресурстарының үздіксіз қозғалысын, оларды кәсіпкерлердің шапшаң пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Нарықты экономика  жалпылама негіздегі ерекше инфрақұрылым – несие жүйесінсіз жұмыс істей  алмайды. Оны коммерциялық, мемлекеттік, инновациялық ( ғылыми-техникалық жаңалықтарды жүзеге асыру үшін берілетін қарыз),  /ипотекалық/ жылжымайтын мүліктердің /жер, құрылыс/ кепілдігіне ақшалай қарыз беруші банкілер, сақтық компаниялары, әртүрлі қоғам, ұйымдардың қоры құрайды. Нарық жағдайындағы банк жүйесінің елеулі ерекшелігі – атқарушы әкімшіліктен тәуелсіздігі. Онсыз олар қаржы және салалық министрліктердің қолшоқпарына айналар еді, ал бұндай жағдай үкіметті өзінің бюджет проблемаларын ақшаның эммисиясын көбейту арқылы шешуге мүдделі қылады.

Бесіншіден, нарық  механизмінде мемлекеттік қаржы  жүйесінің, оның негізін құрайтын орталық  және жергілікті бюджеттердің алатын орны зор. Оның ерекшелігі неде? Біріншіден, бюджеттің мөлшері нарықтың қабілеті жетпейтін, сондықтан да мемлекеттің  нарық қатынастарына араласуын талап ететін қажетті шекте ғана болуы керек. Әрине, мемлекеттің экономикаға орынсыз араласуына жол бермеу керек, бюджет құралдарын күрделі қаржыға айналдыру тек қана ерекше жағдайда ғана жасалады, және де заң шығаратын органдардың қатаң бақылауында болады.

Екіншіден, нарықты  экономикада мемелекеттік бюджеттің  шығынын болдырмауды қамтамасыз ету аса маңызды міндет. Егер де мемлекет бюджеттің кірісімен шығысын  теңестіруге қолы жетсе, ол экономиканың жоғары тиімділікпен жұмыс жасауының көрсеткіші болар еді.

Алтыншыдан, өндірушілердің өнім өндірудегі және оны сатудағы монополиясына жол бермеу. Нарықты  экономиканы бәсеке күресінсіз көзге  елестету мүмкін емес. Бәсекені, /латын  сөзі – конкурро – бәсекелесу/ нарықтың тең құқылы субъектілерінің арасында тауарларды барынша тиімді өткізу, немесе капиталды белгілі бір өндіріс саласына пайдалы түрде орналастыруға байланысты болатын экономикалық сайыс деп түсіну керек. Бәсекенің болмауы монополизмге әкеліп соқтырады, яғни нарықта кейбір кәсіпорындардың, банктердің, мемлекеттің өздерінің қойған шартына көндіруге тырысқан үстемдігіне жол береді. Нарық субъектілері неғұрлым көп болған сайын бәсекенің тиімділігі де соғұрлым жоғары болады. Батыс елдері мамандарының бағалауынша бір тауар түрінің сатушыларының саны 4-5-тен, ал барынша тиімдірегі 8-15- тен кем болмауы керек. Егер 4 фирма белгілі бір тауар түрінің 80 пайызын өндіретін болса, онда нарық монополияландырылған деп есептеледі. /Нарықты экономика және оған көшу жолдры- Орал, 1992, 5 бет./.

Нарық жағдайында бәсеке күресінің бірнеше түрлері болады: а/ таза бәсеке;  ә/ монополиялық бәсеке;  б/ олигополиялық бәсеке;  в/ таза монополия. Нарықтық қатынастар дамыған елдерде жетілген бәсеке / ол нарықтық бағаға қарсыластардың ешқайсысы да әсер ете алмайтын жағдайда болады/ және жетілмеген бәсеке / ол егер белгілі

бір тауардың негізгі  массасын тек қана бірнеше ірі  фирмалар өндіретін жағдайда болады/ деп те бөледі. Енді жоғарыда көрсетілген  бәсеке түрлеріне кеңірек тоқталайық.

1. Таза бәсеке нарығын бір – біріне ұқсас тауарлардың көптеген сатушылары және сатып алушылары құрайды, олардың бірде – біреуі жеке дара сұранымға бақылау орнатуға, нарыққа тауар жеткізу немесе оған баға қоюда үстемдік жасай алмайды. Сатып алушылар өздеріне қажетті тауарларды нарықтық бағамен еркін сатып ала алатын болғандықтан, сатушылар бағаны нарықтық бағадан жоғары қоя алмайды. Бұндай нарықта пайда болу қалай оңай болса, оны тастап кетуде сондай оңай. Мысалы, АҚШ – тағы ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығы дәлел бола алады.
2. Монополистік \грекше «монос» - жалғыз, «полсо» - сатамын\ бәсеке нарығын бағаның кең өрісінде сауда жасайтын көптеген сатушылар құрайды. Мұндай мүмкіндік сатушылардың сатып алушыларға алуан түрлі тауарларды ұсыну қабілетімен байланысты болады. Бұйымдар бір – бірімен сапасы, қасиеттері сыртқы безендірілуі, сонымен бірге ілесе жүретін қызметтердің жиынтығы бойынша ерекшеленеді. Сатып алушылар осындай ерекшеліктерді ескере отырып, ондай тауарлар үшін нарықта тіркелген ең жоғары бағаға дейін төлеуге дайын болады. Мұндай нарыққа киімдер нарығы, аяқ – киімдер нарығы, бөшек сауда саласы жақын тұрады.
3. Олигополияық \грекше «олигос» - көп емес, «полео» - сатамын\ нарықты баға белгілеу саясаты мен маркетингтік стратегияға аса сезімтал аз ғана сатушылар тобы құрайды. Олигополиялық нарықтың қатысушыларының көп болмауы көбінесе ондай нарыққа ену жағдайының қиындығымен байланысты. Мұндай нарықтың елеулі белгілерінің бірі – оның қатысушыларының бағаны өсірудің ұзақ мерзімді тиімді нәтижесіне қол жеткізе алмайтындықтарында, себебі бәсекелестері оларды бағаны төмендетуге мәжбүр етеді. Олигополиялық бәсеке жағдайында өнімдер стандартталады немесе дифференцияланады.
4. Таза монополия жағдайында, жеке кәсіпорындар бәсекелестердің болмауына байланысты өздерінің дара үстемдігін орнықтыруға тырысады. Монополист кәсіпорындар өздерінің экономикалық үстемдігін шаруашылық шарт жасасу, сапасыз өнім шығара отырып оны жоғары бағамен сату арқылы жүзеге асырады. Сөйтіп, көп еңбек сіңірмей – ақ монополиялық жоғары пайда табады. Монополиялық үстемдік ақша – қаржы жүйесінің дағдарысы, жалпылама тауар ашаршылығы кезінде экономиканың ауыр жағдайын мейлінше шиеленістіреді. Көп жағдайда монополист кәсіорындар орасан зор жетіспеушілікті саналы түрде қоздырады, ал ол ақшаның құнсыздануына, оның сатып алу қабілетінің нашарлауына, сөйтіп тікелей зат айырбасының өріс алуына әкеліп соқтырады.

Монополизммен күресу үшін бір – бірімен байланысты екі мақсатты жүзеге асыру керек: экономиканың монополиялық құрылымын  жою; заң жүзінде монополияға  қарсы саясатты белсенді түрде іске асыру. Бұл арада ескеретін жәйт – монополияға қарсы заңдылық кәсіпкерлерге экономикалық емес жолмен жасалатын қысым қаруына айналмауы керек. Себебі, дамыған нарық қатынастары жоқ кезде монополизмге қарсы күрес әкімшілдік - әміршілдік жүйенің сақталуына және күшеюіне жақсы бүркеме болуы мүмкін. Қорыта айтқанда, экономикадағы монополиялық үстемдікті жоймай нарықты экономиканы дамыту мүмкін емес.

Шаруашылық  субъектілерінің нарық туралы нақтылы  мәліметі, олардың өздері шығарған тауарларға өздерінің баға белгілеу құқы да нарықты экономиканың пайда болу шарттарына жатады.

Қазіргі нарық  құрылымы жағынан сан – алуан  элементтерден тұрады. Оның құрылымын  әр – түрлі белгілеріне қарай  өзара байланысты бірнеше түрлерге бөлуге болады.

Территориялық белгілеріне қарай нарық мынандай түрлерге бөлінеді; дүниежүзілік нарық, еларалық бірлестіктер нарығы, ұлттық нарық, аймақтық нарық және оқшауланған немесе жергілікті нарық.

Дүниежүзілік  нарық, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тауарлар мен қызметтерді айырбастау жүйесі түрінде көрінетін бүкіл әлемдік шаруашылықтық құрамдас бөлігі. Ол халықаралық еңбек бөлінісінің, валюталық – несие және қаржы қатынастарының негізінде құрылып орнықты. Дүниежүзілік нарық өндірістік кооперация және интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбас операциялары арқылы ішкі нарықпен байланыста болады. Қазіргі кезеңде нарықтар арасындағы байланыстар ұлғаюда, соның ішінде әсіресе Шығыс Еуропа және Еуропалық экономикалық қоғамдастық, қазірде тәуелсіздік алған егеменді мемлекеттер арасындағы нарық қатынастары. Осының нәтижесінде шын мәніндегі бүкіл дүниежүзілік нарық қалыптасуда.

Еларалық  бірлестіктер нарығы деп, экономикалық айырбастың ерекше формалары мен шарттары, терең еңбек бөлінісі арқылы байланысқан, бірнеше мемлекеттердің қатысуымен құрылған нарықты айтады.

Ұлттық нарық  бір елдің мемлекеттік шекарасының  аумағымен шектелген жалпы ішкі нарық. Ұлттық нарықта, белгілі бір  нысанда өндірістің нәтижелері мен  шарттарына байланысты экономикалық қатынастар дамиды. Бұл қатынастар, нарық қызметінің шарты-ақша және тауар айналысының болуын анықтайтын тауарақшалы форма түрінде көрінеді.

Аймақтық  нарық – бұл бөлек территориялық бөлімше нарығы \республика, облыс, аудан\.

Жергілікті  оқшауланған нарық – кейбір елді пункттердің жиынтығы болып табылатын нарық. «Жергілікті оқшауланған» нарық деп негізінен, халық тұтынатын тауарлар мен ақылы қызмет нарығына қатысты айтылады.