Нарыктық экономика негіздері

 

Мазмұны

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Соңғы жылдардағы оқиғалар экономиканы нарықтық қатынастар негізінде түбегейлі қайта өзгерту кең ауқымды экономикалық іркілістермен және дағдарыстармен ұласатынын және қоғам тарапынан көп күш жігер жұмсауды қажет ететінін көрсетті. Нарықты жарлықпен немесе декретпен енгізуге болмайды, нарықка көшу үшін, ұзақ уақыт керек. Өтпелі кезеңде әртүрлі асығыс, жеткілікті дәрежеде негізделмеген шаралардың жүзеге асырылуы қауіпті теріс зардаптарға сөзсіз әкеліп соғады, мұны нарықтық даму жолына түскен елдердің тәжірибесі айқын дәлел дейді.

Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездің оң жетістіктері мен тенденцияларын сақтау топтарының құқықтары мен оның ерекшеліктерін қамтамасыз ету принциптеріне негізделген түбегейлі шаралардың біртұтас жүйесін қажет ететіні айқын болды.

Қазақстан Республикасының Президенті жүргізіп жатқан экономикалық реформалар бағыты стратегиялық тұрғыдан, жалпы алғанда дұрыс.

Бірақ Қазақстандағы экономикалық реформалардың жайына жасалған талдау және олардың барысы, тактикалық тұрғыдан алғанда, Үкімет пайдаланып отырған әдістердің, нарықтық қатынастарға көшудің модельдерімен кезеңдерінің тиімсіз екенін дәлелдейді, Реформаларды жүзеге асыру барысында елеулі қателіктерге жол берілді.

Шағын және орта бизнес экономиканы тұрақтандырудың аса маңызды факторы болып табылады. Осыған байланысты шағын және орта бизнеске мемлекеттік қолдау көрсету бағдарламасын, кәсіпкерлікті дамытудың отандық және шетелдік озық тәжірибесін ұсынған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 тарау. Нарықтық қатынастардың  дамуы

Соңғы жылдарда Қазақстан экономикасында дәуірлік мәні бар, бірақ кереғар оқиғалар болып жатыр. Қазақстан түбегейлі экономикалык реформаларды жүзеге асыруға кіріскен болатын. Содан бері өткен жылдардың нәтижелеріне қарағанда, нарықтық экономика республикада тиімді жүріп жатыр деп айта аламыз.

Нарықка көшу кезінде “қоғамдық жарасылымдықты” қамтамасыз ету жөніндегі шараларды методологиямен бірінші кезекте негіздеу керек. Қазіргі кезеңде бізге ең қажеттісі міне осы. Өйткені бізді қоршаған дүние – табиғаты әртүрлі элементтердің жиынтығы болып табылатын қарапайым да күрделі жүйелер шрғыры.

Экономикалық жүйелерде балансқа экономикалық нысандар мен әдістерді іріктеу, олардың бірін таңдау жолымен қол жететіні мәлім. Осыған орай оқиғалардың өрбуіне дұрыс бағыт-бағдар беруге қабілетті экономикалық тұтқаларды мақсатты түрде, келесі және салмақтай отырып ске қрсу жөніндегі күш-жігерлердің маңызы ерекше зор.

Экономикалық жүйеде салыстырмалы баланска жетуді қиындататын нәрсе - қоғам үлесіне қашанда болсын ресурстардың шектеулі мөлшері ғана тиеді, бұл көптеген факторларға, соның ішінде жинақталған білім деңгейіне, технология мен техниканың даму дәрежесіне, еңбек өнімділігінің артуы деңгейіне байланысты.

Экономикалық жүйеде салыстырмалы балансқа онның басты субъектілері тарапынан толассыз, саналы іс-қимылдар жасалуы барысында қол жетеді, олардың әрқайсысы бұл процесте өз мүдделерин білдіруші болып табылады. Экономикалық жүйе субъектілерінің өзара іс-қимылы және теңдестіру жолдарын іздеу қалай болса солай емес, ол қоғам қабылдаған, өнім өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну кезеңдерінде экономикалық айналымдағы олардың түр сипатының негізгі принциптерін белгілейтін концепция модельге сәйкес жүзеге асырылады.

Егер шешімдер қабылданған кезде нарықтық реформаларды жүзеге асырылудыңдүниежізілік тәжірбиесі ескерілсе, реформалау нәтижелеріне талдау жасалса және оларды жүзеге асыру тактикасына шұғыл түрде түзетулеренгізілген болса, біздің нарыққа кошу практикамыз үшін мұның өзі пайда болған көптеген проблемаларға жол бермеуге болатынын білдіреді. Алайда экономиканы реформалаудың және оны дүниежүзілік жүйеге енуінің Қазақстан Республикасы Үкімет айқын мәлімдеген саясаиы әзірше жоқ.

Нарыққа көшу процесін барлық өзгеристер мен нәтижелер туралы нақты ақпарат, елдің және оның халқының әлеуметтік экономикалық дамуының айқын белгіленген концепциясы жоқ жағдайда міндеттер мен бағдарлардың жиі ауыстыра жүзеге асыруға болмайтыны және оның бұлай жүзеге асырылуға тиіс емес екені мүлдем айқын болып отыр.

Экономиканы реформалаудың келешектегі концепциялық негіздерін әзірлеумен қатар экономика субъектілерінің өтпелі кезеңде аман қалуының мәселесі де өткір қойылып отыр, оны жүйеде тепе-теңдіктің жол беруге болатын ең төменгі деңгейі деуге болады, ол тепе-теңдік бұзылған жағдайда жүйе жүйе болудан қалады.

Мемлекет тарапынан жаңа экономикалық құрылымдар құру, кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлерін кеңінен өрістету бағытында неғұрлым батыл қүш-жігер керек, өйткені, көз жеткізіп отырғанымыздай, жаппай монополияландырылған экономика жағдайында бағаны ырықтандыру күткендегідей нәтиже бермейді.

Нарыққа апаратын жолдар туралы, оның, егер осылай деуге болатын болса, методологиясы туралы мәселе – ең қызу айтыстар тақырыбы. Бұл көкейтесті әрі қиын міндет.

Әкімшілік экономикадан нарықтық экономикаға осындай көлемде және осындай мерзімде көшудің дүниежүзілік практикада теңдесі жоқ. Нарыққа өту жағдайларында үкімет алдында тұрған басты проблема – бүкіл дерлік ұлттық байлықтың мемлекет меншігінде болып отырғанында.

Экономиканы реформалау нәтижелері көп жағынан алғанда оны басқару проблемасымен байланысты. Бұл мәселедегі жағдай барған сайын шиеленісіп келеді.

Республикада нарықтық қатынастар қазіргі кезеңіне барынша тән ерекшеліктер міне осындай. Оларға жан-жақты баға беріледі деге ойдан аулақ бола отырып ең алдымен, нарықтық қатынастар механизмін белгілеуде принципті позициялар ұқсастығын атап өту қажет. Осы салада ғылыми және практикалық тәжірибе алмасудың республикада өтпелі кезең міндеттерін шешу үшін пайдалы болатыны күмәнсіз.

 

2 тарау. Қазақстандағы экономикалық  реформалардың жайы және барысы

2.1.Үкімет бағдарламасын  сараптау

 Республикада жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар және оларды жеделдету мен жақсарту бағдарламаларын жүзеге асыру күткендегідей әлеуметтік-экономикалық нәтижелердің бәрін бірдей берген жоқ. Ең алдымен инфляцияны және өндірістің құлдырауын толық дәрежеде жою мүмкін болмады.

Дағдарысқа қарсы шаралардың орташа мерзімді болашаққа арналған бірінші бағдарламасында инфляцияны жарамды деңгейге дейін төмендету өндірістің құлдырауын тоқтатуға және 1995 жылдың аяқ кезінде дейін оның өсуі үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік береді деп болжанған болатын.

Алайда инфляция деңгейі мыңдаған процентке жетті. 1994 жылдың орта тұсында ауыр жағдай қалыптасты: оның бірінші жартысында 1993 жылғы деңгейден бір ай (наурыз) ғана төмен болмай, бұл «қарқынң үдей  түсті де алдыңғы жылдағы 116,1 процентпен салыстырғанда мамыр айында 133.8 процентке жетті. Инфляциялық процестің үдей түсуі өндірістің күрт құлдырауына әкеліп соқты. Сөйтіп, экономикалық реформаларды дағдырысқа қарсы шаралардың 1993-1995 жылдарға арналған бағдарламасы бойынша одан әрі жүзеге асыру мүмкін емес екені 1994 жылдың орта тұсында айқын болды.

Сонымен бір мезгілде экономикалық реформаларды жеделдетудің жаңа бағдарламасы енгізіліп, оны жүзеге асыру белгіленді. Бұл бағдарламаның да негізгі мақсаты инфляцияны, өндірісті тұрақтандыру мен жандандыру үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік беретіндей деңгейге дейін төмендету болды.

Бағдарламаны басты орындаушылардың бірі 1994 жылғы қазанда былай деп мәлімдеген еді: «Осы жылдың аяғына дейін инфляцияны айына 7 процентке дейін төмендетпек ойымыз бар. Келесі жылға келетін болсақ (1995 жыл – факторлар жайында айтылып отыр), макроэкономика авторларының іс-қимылдарын инфляцияны сәуір айына дейін (1995 жылғы) айына екі немесе тіпті бір процент деңгейге дейін жеткізетіндей етіп ұйымдастыру көзделіп отыр. Бұл цифрлар сондай-ақ Мадридте Қазақстан делегациясының қатысуымен болған кездесулерде әзірленген құжаттарда да жазылған.

1995 жылғы алдын-ала деректер инфляция деңгейінің бағдарламада көзделгендегіден жоғары болғанын көрсетеді. Осы фактілерге орай бізді үкіметтің орта мерзімді жаңа бағдарламасында инфляцияның жылдық қарқыны 9-12 процентке төмендетілуі 1997 жылдың аяғына қалдырылғаны ерекше алаңдатты.

Бірқатар салаларда іскерлік белсенділіктің жандануына біздің аладанбауымыз керек, дегенмен мұндай нышандарды құптамасққа болмайды. Қазақстанның бірде-бір саласы әлі де болса дағдарыстан шықкан жоқ және тұрақты даму дәрежесіне жеткен жоқ, ал халықтың күнделікті қажеттерін қамтамасыз етуші жеңіл тамақ өнеркәсібі сияқты салалар «тұңғиыққаң одан әрі қүлдилауда. Мәселен, 1995 жылдың сегіз айы ішінде ғана жеңіл өнеркәсіп өндрістің тағы да 68 процентінен, ал тамақ өнер-кәсібі – 39,5 процентінен айырылды. Отандық түтыну таурлары өндірісіндегі шағын олардын ішкі рыногынан да айырылып қалуға әкеліп соғады да, онда әрдайым сапалы бола бермейтін импорттық көпшілік қолды тауарлар бірден қаптатылады, сөйтіп болашаққа бұл салаларды қалпыны келтіруі мүмкіндігін айырады.

Азық-түлік тауарлары өндірісінің кемуі бізді ерекше мазасыздандырады, яғни Қазақстан үшін дәстүрлі жоғары сапалы азық-түлік өнімдерін өндіру ең жоғары қарқынмен төмендеп, тамақтану құрылымы өзгеруде. Мұның өзі болашақ ұрпақтардың денсаулығына әсер етуі мүмкін. Мал санының ерекше кемуі алаңдатады.

Бұл фактілерге селсоқ қарауға болмайды, өйткені мал село халқының, әсіресе жергілікті халықтың әл-ауқатының негізі болып келеді және болып отыр. Егер біз бұл процесті тоқтата алмасақ , кейін республикада азық-түліктің қалыпты тепе-теңдігін өте ұзақ уақыт қалпына келтіруімізге тура келеді.

 

2.2.Реформа қарқыны неліктен  баяу

Нарықтық реформаларға балама жоқ екенін біз мойындап отырмыз. Алайда республиканың өркениетті нарыққа кіруі ұзаққа созылып барады, мұның өзі экономикалық реформалардың өзіне қауіп төндіріп отыр. Кезінде біз реформаларды жүзеге асырудың себеп-салдарына егжей-тегжейлі талдау жасауға тырысқан едік.

Онда біз қоғамдық–саяси өмірдің барлық салаларында реформаларды жеделдету, оларды, әсіресе экономикалық реформаларды заңмен қамтамасыз ету жолдарын өзімізше көрсеткен едік. Проблемалардың шешімі жөніндегі өз көзқарасымыздың басты идеяларын қайталауымызға және соның негізінде макроэкономикалық сәйкессіздіктерге микроэкономикалық анықтама беруге тура келіп отыр.

Экономиканың қазіргі дағдарысты жағдайларында мемлекеттік басқару тактикасына министрліктер мен ведомстволдардың осы бағыттардағы іс-қимылдарына талдау жасауды және оларды экономикалық тұрғыдан реттеуді күшейту жағына қарай түзету енгізетін мезгіл жетті. Ең алдымен баспа-бас айырбастың экономикалық себептерін анықтау және өндірістегі, тауар бөлу мен айырбастаудағы нарықтық қатынастардың үзілген тізбегін қалпына келтіру қажет. Экономикаға мемлекеттін ықпал ету тұтқаларын жүйелеуге мүмкіндік беретін және министрліктер мен ведомстволардың экономикалық қызметінің барлық салаларын қамтитын индикативті жоспарлау бұл бағыттағы шешуші әдіс болуы мүмкін.

Әңгіме үкіметтің реформаларды жеделдету жөніндегі бағдарламасында алға қойылған нақты мақсаттарға министрліктер мен ведомстволардың, жергілікті өкімет органдарының жетуі жөніндегі олардың әрқайсысының өзара іс-қимылының алгоритмдерін белгілейтін нақты жүйелі құралдар жайында болып отыр.

Республикалық және жергілікті өкімет органдарының үкіметтің екі бағдарламасы боыйнша үш жылғы жұмысы экономикалық реформалардың жүзеге асырылуы үшін жауапты республикалық министрліктер мен ведомстволар жұмысты жеке-дара, көбінесе өз мүдделерін көздеп, іс-қимылдарын өзара үйлестірместен және, ең жаманы бір-бірінің мақсат-мүдделерін ескерместен жұмыс істейтінін көрсетті.

Рынок реттеу құралы емес, ол болып жатқан экономикалық процестердің индикаторы ғана, ол туралы ақпарат тауар өндірушілер үшін де, сондай-ақ министрліктер мен ведомстволар үшін де қажет, олардың әрқайсысы сол ақпарат негізінде үкіметтің бағдарламалы іс-қимылдары шеңберінде белгіленген өз мақсаттары мен мүдделеріне сәйкес шешім қабылдайды.

Нарықтық процестерге ықпал жасаудың пәрменді құралдарынсыз ондай бағдарламалар түкке де жарамайды. Оған қоса бағдарлар болуы, сол бағдарлардан ауытқуды көрсететін индикаторлар болуы керек. Осы құралдарды әзірлеу мен іске қосу рыноктың емес, ол үкіметтің ісі. Сонымен бірге олар үкімет үшін де, рынок субъектілері үшін де «ойын ережелерін» белгілейтін заңдармен немесе басқа да нормативтік актілермен баянды етілуге тиіс.

Жапонияда, мысалы, аймақтардың экономикасын ғана реттеу үшін 20-дан астам заңдар қабылданған, мемлекеттің 10-нан астам институттары аймақтарды дамыту жоспарлары мен бағдарламаларын әзірлеп олардың орындалуын бақылайды. Аймақты дамыту заңдары атауларының өзі көп нәрсені аңғартады: «Автомобиль, жолдарын салу жөніндегі төтенше шаралар туралы», «арнаулы порттарды жабдықтау жөніндегі ерекше шаралар туралы туралы» және т.б.

Қазіргі кезде экономиканың жалпы жұрт таныған «өлшемдері» ең төменгі күнкеріс деңгейі, ең төменгі тұтыну бюджеті, ең төменгі зейнетақы, ең төменгі жалақы, жұмыссыздық шегі сияқты әлеуметтік индикаторлары бюджет тапшылығының деңгей, ақша эмиссиясының жалпы массасы, жалпы ұлттық өнім өсімінің қарқыны, капитал тиімділігінің шекті нормасы сияқты макроэкономикалық, кәсіпорындар кірістілігі мен рентабельіндегінің деңгейі, өндіріс банкроттығы мен залалдығы өлшемдерінің, себептерді ашып көрсетудің жүйесі сияқты микроэкономикалық; аумақтардың қаржы-ақша ресурстарымен, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық объектілерімен, көлікпен коммуникациялармен, ағарту және денсаулық сақтау объектілерімен қамтамасыз етілуі сияқты аумақтық; сыртқы сауда сальдосы, экспорттық мәмілелер сертификаты (көлем, номенклатура, сапа, жеткізілім құны және орындау мерзімі), арнаулы экспортшылардың және басқа да экспорттық ұйымдардың валюта түсімен қайтаруын бақылау мияқты сыртқы экономикалық индикаторлар болып отыр және т.б.