Нарыктық экономика негіздері

Бұдан жасайтын тұжырым: үкіметтің бағдарламалық іс-қимылдарын жүзеге асыру жөніндегі жұмысты ұйымдастырудағы ең бастысы - бағдарламалық іс-қимылдарын үйлестіру, олардың орындауын бақылау.

Қалыптасқан жағдайларда мемлекеттік реттеу жүйесін, отандық ғылыми кадрлармен тиісті жұмыс жүргізілмейінше, сапалы жаңа деңгейге көтеру мүмкін емес. Ғалымдардың тек шетелдік консультанттарға бағдар жасау, тәжірибелі кадрлардың қызметінен бас тарту қате болды. Жаңа кезеңде аға ұрпақтық тәжірибесін жастарды ұсынумен тиімді ұштастыруға бағдарланған макроэкономикалық процестерді басқаруға жаңа кадр саясаты керек.

Республикада нарықтық «экономика саласында…» ғалым экономистер жоқ деп жазғыру орынсызреспубликада нарық заңдарымен қатар, сондай-ақ ең маңыздысы, Қазақстан экономикасын, оның халқын, әдеп-ғұрпын, дәстүрін және басқа да ерекшеліктерін білетін ғалым экономистер жергілікті , мұның өзі экономикалық реформалар жасау үшін өте маңызды.

Қазақстан экономикасын реформалау проблемаларын кешенді шешу жолдарын біз ІІ тарауда келтірілген «Жаңа экономикалық саясат концепциясында» баяндадық. Ондағы басты идея – барлық меншік нысандарындағы отандық тауар өндірушілерге іріктеп қолдау көрсету идеясы өз маңызын жойған жоқ. Керісінше, макроэкономикалық процестердің тұрақтануына қарай бұл идеяның мәнділігі ара түсуде, өйткені Қазақстанда экономикалық барлық бірдей секторларына қолдау көрсететіндей қаражат жоқ.

Біз үшін ең бастысы - мемлекеттік органдар өз іс-қимылдарын үйлестіруге тиісті дағдарысқа қарсы бағдарламаның бар екенің ұмытып, бюрократтық ойындарға көшкен бұдан бұрынғы бағдарламаның кебін кимесе екен. Жаңа бағдарламаның мінсіздігінде емес, ол белгіленген шараларға қол жеткізілуге тиіс екенінде, мұның өзі барлық қазакстандықтардың күшін еселеп, сенімін нығайтады.

2.3. Экономикалық реформаларды 1996-1998 жылдары жүзеге асыру шарттары

Экономиканы реформалаудың табысты болуы бағдарламалардың, жоспарлардың сапасына ғана байланысты емес. Ол үшін бағдарламалардың жүзеге асырылуы өздерінсіз мүмкін болмайтын белгілі бір жағдайлар жасалуға тиіс.

1995 жылдың екінші жартысында  Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың  күш салуымен экономикалық реформалардың заң негіздерін жақсарту жағына қарай белгілі бір бетбұрыс жасалды. Ел Конституциясы қабылданып, биліктің үш тармағының функциялары айқындалды, Президенттің «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» заң күші бар Жарлығы шықты, Парламенттің екі палатасының сайлауы өткізілді. Үкімет құрылымы едәуір жақсарды, Президент пен Үкімет аппараттары өкілеттіктерінің ара жігі ажыратылды. Ең бастысы, Үкіметтің алдағы үш жылғы іс-қимыл бағдарламасы елеулі жаңартылып, онда экономикалық реформаларды тереңдету мен жеделдету міндеттері белгіленді.

Енді Парламент осы оң жұмысқа дереу, мемлекеттқ құрылымдардың реформалардың заң негізін қамтамасыз ету жөніндегі қызметінің шырқын бұзбастан қосылуға тиіс.

Келесі шарт – бағдарламаны Үкіметінің өзінің ережелермен қамтамасыз етуі. Үкіметтің өзінің ережелермен қамтамасыз етуі. Үкімет аппаратаы басшысының нарықтык реформаларды жеделдету үшін атқарушы билік органдарының бірлескен іс-қимылдарының мақсатты концепциясын жасаудың жеткіліксіз екені жөніндегі пікірімен келіспеуге болмайды. Министрліктер мен ведомстволардың, облыс әкімдері мен басқа да жергілікті билік мекемелерінің алдын-ала белгіленген функцияларына сәйкес оларды жүзеге асыру жөніндегі жүйелі жұмыс керек.

Министрліктер мен ведомстволардың айқын белгіленген, олар туралы тиісті Ережелерде тиянақталған мәртебелері, әрбір министрлік пен ведомствоның нақты, Үкіметтің іс-қимылы бағдарламасы арқылы үйлестірілген мақсатты іс-қимыл бағдарламасы ғана Үкімет бағдарламасын жүзеге асыру мүмгіндігін арттыра түседі.

Орта мерзімді болашақка 1996-1998 жж,) арнап қабылданған бағдарлама жөнінде мынаны айтуға болады: ол реформаның осыдан бес жыл бұрынғы мңдетін - инфляция деңгейін 1997 жылдың аяғына дейін 9-12 процентке дейін төмендету міндетін тағы да алға тосып отыр. Мұндай мардымсыз болжам жасалуын бұдан бұрынғы бағдарламаларынан аузы күйген үкіметтің сақтануымен түсіндіруге болады. Институциялық жаңғыртулардың күрделілігімен де, көптеген микроэкономикалық проблемалардың шешілмеген күйінде қалуымен де түсіндіруге болады.

Олардың біріншісі – республмка экономикасының басты орнықтушысы - өнеркәсіпті тұрақтандыру тенденциясының қалыптасуы, Республика басшылығы 1995 жылдың аяқ кезінде агроөнерәсіп саласында жасаған батыл іс-қимылдар, аумақтық өкімет органдарының құқықтары мен жауапкершілігін күшейту жөніндегі шұғыл шаралар, мемлекеттік биліктің салалық құрылымдарын реформалау және кейбір басқа да шаралар.

Екіншісі – рынок үлкен мемлекеттік базар емес екенін барлық жерде бірдей (орталықта және жергілікті жерлерде) түсіну, демек, жоғарғы және жергілікті атқарушы билік органдарының бірінші дәрежелі міндеті кең көлемде жаймабазарлар ұйымдастыру мен өздері үшін әлсін-әлі институциялық жаңғыртулар жүргізу емес, ал пайда болып келе жатқан нарықтық қатынастарға қолдау жасау және олардың дамуына мемлекеттік жәрдем көрсету мақсатында мемлекеттік реттеу функциясын жүзеге асыру екенін түсіну және ұғыну.

Үшіншіден, министрліктер мен ведомстволар, жергілікті әкімшілік аппараттары шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайларында сонда да болса белгілі бір жұмыс тәжірибесін жинақтады, ал адамдар дербес әлеуметтік-экономикалық өмірге психологиялық тұрғыдан біршама бейімделді.

Өндірістік құрылымдардың жұмысында да өзгерістер болды, Осының бәрі нарықтық реформаларды жеделдету үшін бұрынғыдан неғұрлым қолайлы җағдай туғызып сенімді болжамдар жасауға негіз болып отыр.

2.4. Орта мерзмді болашаққа  арналған бағдарламаны жүзеге асырудың нақты жоспарына ұсыныстар

Ең бастысы, тиісті микроэкономикалық саясатсыз дағдарыстан шығу жолы жоқ екені тауар өндірушілерге ғана емес, сондай-ақ министрліктер мен ведомстволар аппаратына да айқын болып отырғанын ескеру керек. Бұл бөлім бағдарламада нашар ашып көрсетілген, сондықтан оны жүзеге асыру жоспарында бұл олқылықты ескерген жөн.

Жекешелендіру бағдарламасына өзгерістер енгізу керек. Бірыңғай холдингтік, шағын және жаппай жекешелендіру, өнеркәсіпте жеке жобалар бойынша жекешелендіру өндірісінің өнеркәсіптік секторында экономиканы өрге бастыру үшін жарамсыз болды.

Құрылыс өндірісі саласында институциялық жаңғыртулар құрлыс монтаж жұмыстарының жақсаруына емес, ал қымбаттауына әкеліп соқты. Бұл істердегі белгілі маман, профессор А.Ш.Тәттіғұловтың талдауы бойынша, құрылыста шығындарды сметалауға, өзіндік құнды калькуляциялауға, яғни баға белгілеуге қайта оралу қажет болып отыр. Көлік пен байланыс салаларында және өндірістік инфрақұрылымының басқа да салаларында ірі өндірістік құрылымдардың монополизмі әлі де болса жойылған жоқ.

Өнеркәсіпте жеделдете кері холдингтеу және технологиялық өзара байланысты бәсекелік қабілеті бар өнеркәсптік топтар (экономикалық әдебиетте «кластерлер») құруға кірісу керек.

Экономикалық реформаларды жеделдету үшін ең бастысы - нарықтық экономиканың заң негізін қалыптастыру, онсыз адамдардың азабы ақтаусыз ұзақка созыла беретін болады. Бізде нарықтық шаруашылық субъектілерінің мүдделерін қорғайтын, оларды парақор және қылмысты озбырлығынан қорғап, олардың іскерлігіне кең өріс ашатын көптеген заңдар жетіспейді.

Маңыздылығы жағынан екінші міндет - экономиканы инвестициялау, онсыз бізде ешқандай болашақ болмайды. Ішкі қаражат көздерінің бізде жеткіліксіз екенін бәріміз түсінеміз, сондықтан шет елдерден қарыз алу қажет болып отыр. Шетелдік инвестициялар төңірегінде кейбір бұқаралық баспа сөз құралдары көтерген мәселе өте орынды, өйткені ол несиелерді кімнің қандай мақсатқа алатыны, оларды алуға кімнің кепілдік жасайтыны Қазақстан жұртшылығына ұзақ уақыт бойы беймәлім болып келді. Шетелдік инвестициялар төңірегінде кейбір бұқаралық баспа сөз құралдары көтерген мәселе өте орынды, өйткені ол несиелерді кімнің қандай мақсатқа алатыны, оларды алуға кімнің рұқсат беретіні және қайтарылуына кімнің кепілдік жасайтыны Қазақстан жұртшылығына ұзақ уақыт бойы беймәлім болып келді. Алайда ақпараттың ашық болуы – істің жартысы ғана, халықтың инвестициялық белсенділігін қалпына келтіруіміз керек, мұның өзі де заңмен қолдау жасалуын қажет етеді.

Үшінші маңызды міндет, біздіңше, құрылымы одан әрі ретке келтіру және атқарушы билік құрылымдарының жауапкершіліғін ең алдымен Қазақстан Республикасының «Үкімет туралы» жаңа заңға сәйкес арттыру. Қазіргі орын алып отырған кемшіліктердің көпшіліғи атқарушы биліктің жоғарғы буындарында байқалған былықтың салдары болып табылады. Биліктін түрлі тармақтарының функцияларын заң жүзінде орнықтыратын жаңа Конституция қабылданғаннан кейін президенттік құрылымдар мен заң шығарушы билік аса маңызды экономикалық шешімдердің қабылдануы мен орнатылуын бақылай алады деген үміт бар.

Осы жағдайлардағы біздің міндетіміз _ заңдардың экономикалық өсімді көтермелеуге, қиындап бара жатқан әлеуметтік проблемаларды шешудің бірден-бір материалдық негізі болып табылатын ұлттық дәулетті арттыруға бағытталатын болуы, Аман қалу жолындағы «күресте біз өзіміздің болашақ ұлттық мүдделерімізді, болашақ ұрпақтарымызды естен шығармауымыз және егер керек болса, қазіргі кезде біздің басты кеңесшілеріміз болып отырған халықаралық ұйымдармен қарым-қатынастарымыздың шиеленисуінен қорықпауымыз керек.

Халықаралық құқық шеңберінде өз экономикамызды қалпына келтіруіміз, экономикалық тұрғыдан өсу үшін жағдайлар жасауымыз керек. Бұл үшін өз еліміздегі ғана емес, сондай-ақ халықаралық аренадағы экономикалық ойын ережелерін білүіміз және халықаралық рыноктың жалпы жұрт таныған ережелеріне қайшы келместен өз экономикалық мүдделерімізді көздейтін заңдар қабылдауымыз қажет.

3 тарау. Экономиканы басқару жүйесін жаңарту

Егемендік алған уақыттан бергі кезең шінде жаңа тәуелсіз мемлекеттің жайлы дамуына сыртқы жағдайлар жасау, Қазақстан Республикасының сыртқы саяси бағытын жүзеге асыру жөнінде үлкен жұмыс жүргізілді. Қазақстан дүниежүзілік қоғамдастықтың, оның халықаралық ұйымдарының толық құқықты мүшесі болды, мемлекеттің сыртқы қауіпсіздігі қамтамасыз етілді және ядролық мемлекеттер тарапынан тиісті кепілдіктер алынды.

Қазіргі кезде өзіміз тап болған әлеуметтіқ-экономикалық дағдарыстан шығудың, тиімді өз экономикамызды жасаудың және осы заманғы дүниежүзілік экономикалық жүйеде өз орнымызды орнықтырудың маңызы зор.

Экономикалық жүйенің өзгеруі, нарықтық қатынастарға көшу сөзсіз болды. Бар мәселе сол реформалардың қалай жүргізілгенінде, қателіктердің санын азайтуға болатын-болмайтынында. Реформалар жылдары ішінде үкімет бірқатар бағдарламалар қабылдады, бірақ оларды жүзеге асыру нәтижелері тіптен қанағаттанғысыз болды.

1993-1995 жылдарға арналған бағдарламалар  ңұсқамаларында инфляцияны төмендету  өндірістің құлдырауын тоқтатуға және осы мерзімнің аяқ кезінде өндірістің ұлғаюы үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік береді деп көзделген болатын, бірақ бұдан ешнәрсе шықпады. Бұл бағдарламаны жүзеге асырудың негізгі оң нәтижесі деп инфляцияның баяулауын санауға болады, бірақ бағдарлама нұсқамаларына түгелдей толық қол жеткен жоқ.

1996-1998 жылдарға арналған бағдарлама  жүзеге асырылып жатқан жағдайларда реформаның ең күрделі деген тұстарының шешімі жөніндегі бірқатар көзқарас ерекше маңызды деп саналады.

Біршама қатаң қаржы және ақша саясатын одан әрі жалғастырудың қажет екені айқын, бұл – барлық басқа іс-қимылдардың негізі. Бірақ мұндай саясаттың шектерін ескере, инфляцияға қарсы күресте үкіметті әп-сәттік емес, ал ұзақ мерзімді нәтижеге арту керек. Мұның өзі мемлекеттіқ шығын мен ақша массасының өсімін тежей отырып, әрбір қосымша теңгенің сұраным тауып отырған өнімге, қызметке сұраныстың, бюджет кірісінің арта түсуі түрінде пайда келтіруіне күш салу деген сөз. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара қатынасын нақты реттеу, өз қаржы жағдйы үшін аймақтардың жауапкершілігін арттыру деген сөз. Кезекті жан-жақты реформаларға бармастан салық жүйесіне елеулі өзгерістер енгізу: өздерінен жоғары жағдайда көрнекті ставкалар алынатын кірістер сомасы инфляцияны ескере, үнемі қайта қаралатын салықты көбейту, жылжымайтын мүлік пен көлікке салық салу ставкаларын елеулі арттыру. Пайдалы қазбалардың ренталық төлемдерінің жүйесін жетілдіру керек.

Өндіріске жеке меншік инвестицияларды барынша ынталандыру қажет, мұның өзі ең алдымен мемлекет пен аймақтық билік орындарының қатысуын қажет етеді. Олардың қатысуы ондай салымдарды жеке инвесторлар үшін тиімді етер еді, ол салымдарға байланысты тәуекелді барынша азайтар еді.

Реформаның кезеңінің мақсаттарына шетлдік инвестициялардың белсене қатысуымен, олар үшін барынша қолайлы жағдайлар жасалуымен ғана қол жетеді, өйткени ішкі нақты қор көздері тіпті жеткіліксіз. Сонымен бірге тек соларға үміт артатын болсақ дағдарыстан шығу, экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру, оны осы заманға техникалық база негізінде жаңғырту ондаған жылдарға созылып, жалпы алғанда екіталай болуы мүмкін.

Экономиканыи басқару мәселелеріне ерекше көңіл бөлу қажет, Мемлекеттік басқару жүйесінің рөлі маңызды және сан алуан. Ең бастысы – ол өтпелі кезеңнің ерекшеліктеріне, функциялар мен жауапкершіліктің ара жігін ажырату, қайталаушылық тәртіпті жолға қою талаптарына сай келуге тиіс.

Қазіргі кезде қалыптасқан мемлекеттік басқару ұйымы мақсатты экономикалық саясат жүргізуге әлі де болса жеткілікті түрде бейімделген жоқ. Істің мәні экономикалық саясаттың белгілі бір бағыттарына сәйкес басқарудың түрлі министрліктер мен ведомстволар бойынша шашыратылуында, оның функциялар мен өкілеттіктердің қайталануына, сонымен бірге жауапкершіліктің төмендеуіне сөзсіз әкеліп соғатынында, сондай-ақ ведомствоаралық үйлесімділіктің әлсіздігіне және белгілі бір шараларды жүзеге асыру кезінде түрлі ведомстволардың қарама-қайшы іс-қимылдар жасайтынында.