Несие және несие жүйесі

Қазақстандық қаржылық нарықта әрдайым ең әртүрлі жаңа банктік өнімдер мен қызметтер пайда болуда.

Банктік инновациялардың пайда болуы, негізінен үш себеппен шартталған:

1. кәсіпкерлік ойдың үзіліссіз қозғалысымен және де бәсекелестерден озуға талпынумен;
2. банктің қаржылық ойының күшеюі мен қаржылық тұрақтылықтың ұлғаюына ынта (стимул) болып табылатын банктік аяда кезеңді түрде пайда  болып отырған дағдарыспен;
3. шетелдегі банктік жаңа енгізулер туралы ақпарат беретін шетелдік қаржылық нарықтың қызмет етуімен шартталады /8/.

Мысал ретінде Қазақстандық нарықтағы банктік инновацияларды қарастыруға болады:

• валюта-пайыздық своп
• көлдік купоны бар своп
• своптарды қоймалау
• контароренттің овердрафтпен сәйкестілігі бойынша операциялар.

Валюталық своп валюталық сатып алынуын және біруақыттылы форвардты сатуды (депорт) немесе керісінше, валюталық сатылуын және де біруақытылы форвордты сатып алынуын (репорт) білдіреді. Пайыздық своп – бұл қарыздық құралдар бойынша пайыздық стовкалармен айырбас. Бұл екі своптардың сәйкестілігі жаңа қаржылық операцияға әкеледі.

Валюта-пайыздық своп. Валюта –пайыздық своп валюталық және пайыздың – айырбас ретінде көрініс табады. Своптың бұл түрі бірнеше қатысушылар арасында бекітілуі мүмкін.

Нөлдік купоны бар своптің мәні-купонсыз облигацияның элементі біруақыттылы пайыздық своп пен қайтарылым жылдық төлем жолымен ауытқымалы пайыздық ставка бойынша табысқа тіркелген табыс айырбасын жүзеге асыра алатындықта.

Своптарды қоймалау-бұл банк своп туралы келісім-шарттың екінші жағын таппағанға дейінгі мерзімде банкпен своп туралы келісім-шрттың жасалуы мен оның сақтандырылуы (әдетте, финогерстермен)

Контокоренттің овердрафтпен сәйкестілігі бойынша операциялардың мазмұны ақшалы төлемдер кезінде, көбінесе, валюталық есептесулер кезінде олардың қосарлы қолданылуында болады. Ақша құраладры (соның ішінде, валюта) келісілген контрактілер бойынша төлем мерзімінен бұрын игерудің шотына түссе, онда олар контокоренттік шотқа есептеледі. Егер де төлем мерзімі  ақшалардың түсу мерзімінен бұрын келсе, онда инвестор  банк овердрофтін қолданады. Банкке овердрофт пен оның пайыздары бойынша несиенің қайтарылуы игерудің шотына ақшалардың келіп түсуі кезінде жүзеге асырылады /16/.

Банкаралық бәсекелестіктің кұшеюі әсерінен коммерциялық банктердің қаржылық қызметтерінің кеңеюі қарқыны пайда болуда. Олардың ішінде форфейтингтік, лизингтік операцияларды бөлуге болады.

Форфейтинг-бұл несие берушіде айналысу негізде айналым құжатында көрініс табатын қарызды сатып алу. Бұл қарыздың сатып алушысы (форфейтер) өз мойнына қарыз алушыдан қанағаттандыру ала алмай қалу мүмкіндігі кезінде несие берушіге регрессивті талап айналысынан бас тарту-форфейтинг туралы міндеттемені алатындығын білдіреді.

Оның дамуының маңызды алғышарттары ретінде халықаралық интергацияның күшейтілуі, банктердің бәсеке қабілеттілігінің өсуі, экспорттық саудаға мемлекеттік шектеулердің алынып тастаулары, сонымен бірге, экспортерлерге тән тәуекелділіктің өсуі қызмет етеді.

Форфейтинг механизмі келісім-шарттардың екі түрінде қолданылады:

• қаржылық келісім-шарттарда-ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелерді тез арада өткізу мақсатында;
• экспорттық келісім-шарттарда-шетелдік сатып алушыға несие ұсынған экспортерға нақты ақшаның түсуіне әрекеттесу үшін.

Форфейтингтік аспаптар ретінде қолданылатын негізгі айналымдық құжаттар болып вексельдер табылады. Бірақ та форфейтинг объектісі ретінде бағалы қағаздардың басқа түрлері де бола алады. Бұл қағаздардың “таза” (тек абстрактті міндеттемені мазмұндайтын )  болуы маңызды.

Форфейтинг экспорты мемлекеттік несиелендіру қатысты түрде әлсіз дамыған елдерде аса кең даму алды. Алғашқыда форфейтингтеу коммерциялық банктермен жүзеге асырылды, бірақ та “а-форфе” операцияларының көлемдерінің ұлғаю шамасы бойынша, сондай-ақ арнайы мамандандырылған институттар құрыла бастады.

Форфейтингтеу мерзімі 150 күннен 5 жылға дейін, ао кейбір жағдайларда 7 жылға дейін.

Лизингтік операциялар кәсіпорын –жалға алушыларға машиналарды, құрал-жабдықтарды, жылжымайтын мүлікті және де негізгі капиталдың басқа да бөліктерін ұзақ мерзімді кезеңге жал шарттарына ұсынуға бекітіледі.

Лизинг инвестициялау формасы ретінде негізгі құралдарды жылдам жаңарту үшін дүние жүзінде қолданылады. Ол құрал-жабдықтарды алу үшін үлкен бастапқы капиталды және де, әдетте, қосымша кепілді талап етпейді, өйткені лизингтің алынатын құралы біруақытылы кепіл құралы да болып табылады. Осылайша, кәсіпкерлік ынталандырылады және мемлекет экономикасына қосымшы инвестициялар тартылады.

Лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: оперативті лизинг (толық емес өтімділігі бар лизинг) және қаржылық лизинг (толық өнімділігі бар лизинг). Коммерциялық банктер жүзега саыратын лизингтік операциялардың негізгі түрі болып қаржылық лизинг саналады, яғни толық өтімділігі бар лизинг. Қаржылық лизинг жалға берушінің құрал-жабдықтарының толық амартизациясына жеткілікті және оған тіркелген пайда беруге қабілетті нақты бекітілген төлемнің жал мерзімі ішінде төлемді алдын-ала қарастырады.

Коммерциялық банктермен лизингтік операцияларды жүргізу тәжірибесі келісім-шарттың барлық қатысушылары үшін оның оңтайлы жақтарын анықтады. Кәсіпорын-жалға беруші үшін лизинг негізгі қорларды несиелендірулің жаңа формасы болып табылады. Лизингті жүзеге асыратын  банк өз операцияларының шеңберін кеңейтеді және де клиенттердің төлемқабілетсіздігі тәуекелділігін төмендетеді. Банк жалға берілетін мүлікке салық салынбайтын және де  құрал-жабдықтарды алу үшін қаражат көзі бола алатын амортизациялық төлемдер есептеуге құқылы. Өнімдері лизинг бойынша алынатын жабдықтаушы үшін оның төлемімен байланысты мәселелер шешіледі, бұл өз кезігінде, оның тұрақты қаржылық жағдайын, өтімділігі мен несие қабілеттелегін қамтамасыз етеді.

Республика экономикасының қалыптасуы кезеңінде лизинг дамуын баяулататын кездер көрнекті болып отыр. Сәйкесінше, Қазақстанда өндірілетін негізгі құралдардың жаңартылуы баяулайды, бұл мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге асырылуы мен жалпы экономиканың дамуына кері әсер етеді. Лизинг 50 түрден аса түрлерге  иелік етеді,бірақ та республика заңдылығы қазіргі кезде тек оның бір түріне-қаржылық лизингке қолдау көрсетеді. Лизингтің басқа түрлері осыған байланысты нақты дамуын ала алмауда. Сонымен қатар “екінші лизинг” ретіндегі лизинг түрін енгізу қажет және де қаржылық лизингті анықтау түзетулерін де енгізу қажет.  Бұл техниканы сатып алуда икемді мүмкіндіктерді ашады.

 Нарыққа өту  шарттарында  экономикалық механизмдерді жеті,лдіру  ақша айналыс жүйесінің қызметіне, жеке тұлғаларға есептік және  кассалық қызмет көрсетуді ұйымдастыруға  аса жоғары  талаптар қоюда. Төлемдік  айналым өсімімен онымен шартталған айналыс ұсталымдарының өсімі, айналыс ұсталымдарын біруақытылы төмендету мен еңбек шығындарын азайту кезінде төлемдердегі тез өспелі қажеттіліктер мен  ақша құралдарының айналымдылығын тездетуді қамтамасыз ететін, ақша айналысының принципиалды түрдегі жаңа механизмін құру қажеттілігін көрсетуде.

Берілген мәселе іс жүзіндегі ақша формаларын массалық қолдану кезінде шешіле алмайды, өйткені өздерінің физикалық табиғаты күшіне олар жылжымалылық шегіне иелік етеді, қаржылық есептемелердің жоғары еңбек сиымдылығын шарттайды, есептесу буынының үзіліссіздігін қамтамасыз етпейді және де өз қозғалысына бақылау жасауды қиындатады. Оны шешудің негізгі жолы-бұл индустриалды дамыған елдердің алдыңғы қатарлы тәжірибесі негізінде аталмыш “қағассыз” технологияларда пайддалану.

Біздің елде тұрғылықты халықпен нақты ақшасыз епсептесудің кешенді автоматтандырылған жүйесінің құрылу консепциясы жасалып шығарылған еді. Тауарлар мен қызметтр үшін нақты ақшасыз есеп айырысу сұрақтарынан басқа, Концепцияда кешенді түрде тұрғылықты халыққа банктік қызмет көрсету мәселелері қарастырылған.

Концепция әртүрлі банктік жүйелердің техникалық біртұтастық мүмкіндігі қарастырылады, бұл ақша айналысының біртұтас жалпы мемлекеттік жүйесін құрудың міндетті шарты және де қандай да болмасын банктің жоғары рентабельділігінің (өтімділігінің) кепілі болып табылады. Автоматтандыру процессі бірнеше деңгейге тарайды. Бір жағынан, құрылған банк ішілік және банкаралық жүйелер, сонымен қатар көтерме (оптом) банктік кәсіпкерлік ауданына қызмет ететін электронды техникалық құралдар енгізілуде. Басқа жағынан алғанда, клиенттерге бөлшектік автоматтандырылған қызмет көрсету жүйесі енгізілуде.

Индивидуалды клиенттердің электронды ақша есепайырысу жүйелерінің қызмет ету механизмі пластикалық карточкаларды қолдануға негізделген және де өзіне банкоматтар көмегімен жүзеге асырылатын операцияларды, саудалық ұйымдарда тұрғылықты халықтың есеп айырысуының электронды жүйелерін, жеке тұлғаларға үйде немесе жұмыс орнында банктік қызмет көрсету жүйелерін кіргізеді.

Соңғы 5-6 жылда біздің өмірімізге бағыттамалы жылдамдықпен өзінің сұлбаттасу, кәсіпкерлік қағидаларымен және де өзінің принципиалды түрде электронды есеп айырысулардың жаңа аспаптарымен Интернет кірді. Ең жақсы жетістіктердің бірі болып банктік технологияларды Интернеттің қазіргі заман талабына сай мүмкіндіктерімен үйлестіру саналады.

Интернет-банкинг-бұл банкпен көрсетілетін жаңа қызмет емес, ол клиенттерге қызмет көрсетудің формасының тек өзгерісі ғана. Торда (сети) банкпен жүзеге асырылатын операциялар-ол өзінің стандартты бөлімшелерінде көрсететін дәл сондай операциялар еай Ол клиентпен өзарақатыныстардың тек интерактивті формасымен ғана ерекшеленеді.

Бірақ та бұндай қызмет көрсету аса алға жылжыған т. б.

“Интернет банкинг” жүйесі әзірше тек жеке тұлғаларға ғана есептелген. Жүйенің маңызды бөлігі болып оның клиенттерінің мәліметтерінің орталықтандырылған базасы саналады.

Берілген    “Интернет банкинг” жүйесі клиентерге ыңғайлы уақытта нақты уақыт режимінде интернет торы (сеть) арқылы банктік шотты басқару үшін арналған.

“Интернет банкинг”жүйесінде тіркелу кезінде валюталардың 5 түрінде операцияларды жүргізу мүмкіндігімен мультивалюталы интернет шот ашылады:

• Қазақстандық теңге;
• АҚШ доллары (USD);
• ресей рубльі (RUR);
• евро (EUR);
• ағылшын фунт стерлингтері (GBP) /13/.

“Интернет банкинг”жүйесінің жұмыс істеу шекарасында шоттардың барлық түрлеріне бірден қол жеткізу мүмкіндігі бар: есептік депозиттік, карточкалық  несиелік, инвестициялы- брокерлік шоттар перспективасында, өз кезегінде, өзінің барлық қаржылық портфелін талдау, басқару және мониторингті жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Ақпаратты қауіпсіз беру үшін “Интернет банкинг” жүйесінде электронды сандық қол (ЭСҚ) қою механизмі қолданылады. Бұл келесідей болады: клиентпен банкке бағыталатын төлемдік құжат RSA олгаритімі бойынша шифрланады және де клиенттің құпиялы кілтін қолдануы арқылы ЭСҚ бойынша қол қойылады. Бұл кезде белгілерді терудің материалды көрінісін табатын құжаттың аталмыш бақылау сапасы тіркеледі.

Физикалық түрде дәл осы нақты құжат астына сіздің электронды қолыңыздың қойылуы болып табылады. Сондықтан да, егер де электронды құжат мазмұнында бір үтірдің өзінің орны ауысып кетсе, бақылау сомасы да өзгереді. Сәйкесінше,  банктік сервер электронды құжатты алу кезінде сондай-ақ құжаттың бақылау сомасын анықтайды және де өзі иелік ететін ашық кілттің көмегімен қойылған қол таңбасының шифрін ашып, өзі алған соммамен оны салыстырады. Бұл сандар сәйкес келген жағдайда құжатқа жіберушімен қол қойылған болып саналады және де клиенттің тапсырыстарының жүзеге асырылуы орындалады. Керісінше болған жағдайда, тапсырыстарды жүзеге асырудан бас тартылады, ал қате терілген кілтке жүедегі жол жабылады және келесідегі, яғни болашақтағы жұмыстан шығарылып қалады. Уникалды жабық кілтті сақтау үшін кілттік иемденуші ретінде клиенттің өз таңдауы бойынша дискета немесе смарт-карта қолданылады.

Жоғарыда айтылғандарға негізделе отырып, осындай класстағы жүйелердің қорғанысы өте мықты және оны ашып алу іс жүзінде мүмкін емес екенін сенімділікпен айтуға болады. Қауіпсіздіктің ішкі қатеріне байланысты айтсақ, онда персоналдық тиянақты таңдалуымен және де банктің құзырлы қызметкерлеріне жүйеге кірудің әр түрлі деңгейлерін ұсынумен реттеледі.

Соңғы кезде ірі банктердің бәсекелестігі аса ұшқыр сезілетін қаржылық нарық сегменттерінің ішінде, аталмыш эквайринг пайда болды. Бұл түсінік өзіне банктермен саудалық және қызмет көрсету  нүктелеріне, соның ішінде дүкендерге, қонақ үйлерге, мейрамханаларға, туристтік фирмаларға, автокөліктерді жалға беру бөлімшелеріне және т.б-ға қызмет көрсетуіді кіргізеді.

  Эквайринг мәні қандай да  бір банктің оларға пластикалық  карточкаларды қабылдауға мүмкіндік  беретін саудалық және сервистік кәсіпорын-дарға қызмет көрсетеді.

Эквайринті жүзеге асыратын банк төлемдік құжаттардың (чектердің) инкассациясын өз мойнына алады және де дүкеннің, мейрамхананың, қонақ үйдің шотына ақшалы түсімдерді аударады, яғни тауарлары немесе қызметтері үшін клиенттері пластикалық карточкалар арқылы төлем жүргізген кәсіпорындардың шотына аударады. Тек шетелдік қана емес, сонымен бірге Қазақстандық тәжірбие пластикалық карточкалардың әртүрлі атақты жүйелерін енгізу саудалық немесе сервистік санын ұлғайтуға және сәйкесінше, тауар айналымын ұлғайтуға көмектеседі, өйткені соңғы уақытта есеп айырысу кезінде дәл осы пластикалық карточкаларды қолдануды қалайтын адамдардың саны өсуде.