Несие және несие жүйесі

Азаматтық тұтыну несие түрі. Әр жеке тұлға алатын несие. Халық аралық тұтыну несие түрі. Әр жеке тұлға алатын несие.

Банктік несие, коммерциялық несие субъектілері жеке, заңды тұлға және осы ұлғалар еңбекке жарамды өздерінің материалдық құралдармен жабдықталған, экономикалық қатынастарда өзінің кепілдігі бар несие қатынасқа түсе алатын тұлғалар. Несие субъектілері бойынша несие бергенде жүйесіне, несие түріне қарай беріледі. Клиентке несие еңбекке жарамды өздерінің материалдық құралдармен жабдықталған, экономикалық қатынастарда өзінің кепілдігі бар несие қатынасына түсе алатын тұлғалар. Несие субъектілері бойынша несие бергенде жүйесіне, несие түріне қарай беріледі. Клиентке несие беруде оның келесі элементтері зерттеледі; капитал қозғалысы мен несиенің байланысы, несиені қолдану ортасы, несие тізімі, өнімділігі, несиенің қамтамасыз етілуі.

Несие субъектілері - несиені алушылар мен берушілер,

Несие объектісі - несие алушы мен берушінің арасындағы ақшалай, мүліктей зат.

Банктік несиені несиелендіру объектісіне қарап тармағында «объект» - бұл зат, яғни несиелік келісім шарт бекіту кезінде қарыз ретінде берілетін құрал, зат. Несие берілу мерзіміне қарай: қысқа, орта, ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді 1 жылға дейін, орта-1-3 жылға дейін, ұзақ-5 жылдан жоғары.

Қысқа мерзімді несие - өндірістік қорлардың әр түрлі элементтеріне беріледі; өнеркәсіп, ауылшаруашылығына, сауда және тағы басқа.

Ұзақ мерзімді несие - өндрістік объектілер құрылысына, қайта құруға, техникалық жаңартуларға, әр түрлі техникалық игерулерге, жаңа өнім шығаруға қолданылады. Банк қарызын бергенде олардың критериіне мен қағидаларына байланысты несие көлемі меншікті капитал көлеміне ғана тәуелді емес, сонымен қатар тартымды ресурстарына әсерін тигізеді. Несие жүйесін іс  жүзіне асыруда басты элементі- келісімшарт.

Несиенің қағидалары: несиенің жұмсалған мақсаты, несиенің көлемі, несиенің мерзімі, несиенің проценттік ставкасы, несие кепілдемесі. Несиелендіру келісім шарт объектісі; субъект, объект, несиені қамтамасыз ету кепілдігі.

Несие беру Ұлттық банк ережелеріне сай жүргізіледі. Осы ережеге сай коммерциялық банктер және оның филиалдары жеке заңды тұлғаға несие беруде көлемін анықтайды негізгі талаптарын қояды, оның жүргізу процедурасын бас банкпен байланыса отырып жүргізеді, Несие жеке тұғаларға; үй заттарын алуға, емдеуге, оқу орындарын, бала оқытуға тағы басқа.

Несие беру кезінде белгілі бір сомма анықталған  мерзімге беріледі және оның бойынша максималды шектелуі тағайындалмайды. Жеке тұлғаға несие беру теңгеде, шетел валютасында жүргізіледі. Жеке тұлға несие алуда келесі құжаттарды ұсынуы керек; өзінің еңбек ақысы туралы анықтама, мұнда бас бухгалтердің қолы мен мөрі болуы керек, жеке тұлғаны куәландыратын жеке құжат, жан ұя жөнінде анықтамалар, салық инспекциясымен берілген клиентің тіркеу анықтамасы және оның көшрмесі жанұя мен иелерінің табыс анықтамасы. Клиент өзінің алған несиесін қамтамасыз ету  үшін кепіл құжаттарын ұсынады. Жұмыс істегендігі соңғы 12 айға орташа айлық табысы, соңғы 12 айға еңбек ақыдан ұсталынған төлемдер түрлері. Бұл анықтама ұйым басшысымен бас бухгалтермен мөрлену  керек.

Жеке тұлғаға несие беру кезінде клиентің несиелік қабілетін, оның келісім егер бұрын қарыз алса, оның көлеміне қарай. Несие бөліп клиенттің төлем қабілеттілігін оның жұмыс орнына әкелген орташа еңбек ақысы негізінде және зейнетақының тағайындаған сомасынан тағайындалады.

Анықтамаларға келесілер жатады; анықтаманы берген ұйымның толық аты, оның пошталық адресі, банктік реквизиттері, клиентің сол ұйыммен тұрақты жерде істеген мерзімі клиенттің  сол ұйымда қандай қызметкер болып 3 жақты 4 данада толтырылады, Сондықтан жеке тұлға гарант тұлғаа болып қатысқанда кепіл қолдары өзінің жеке куәлігімен тексеріледі. Несие қызметкері құжаттарды толтыру кезінде келесі талаптарға сүиенуі керек;

1. Клиент шотынан немесе карточкалық  шотынан төлемнің кезекті түсінуін;

2. Мәтінді құжаттардың ақшалай  соммасы, күні және олар жазбаша  түрде болуы керек, мекен жайы, аты, тегі толық жазылуы керек;

3. шетел валютасында алынған қарыз бойынша құжаттар тек кепілдік

туралы келсім -шарттан басқа, себебі қарыз валютада беріледі, сол түрнде толтырылады

4. Кепіл келісім шарты мен  кепілдік келісім шарты банкелік  қарыздың номері, күні болуы керек;

5. Келісім шартта банк атынан қатысатын тұлғалардың аты- жөні және қарыз алушының жағдайы мәтінде толық көрсетілуі керек. Осыны тексергеннен кейін несие қызметкері банктік қарыз келісім шартын және кепіл келісім шартын клиенттің өтінші бойынша тіркеу журналына тіркеледі.

Рәсімделгеннен кейін екі жақ қол қойғанан кейін несие кызметкері несие жөнінде құжаттарды топтастырды, яғни 1-ші дана, жедел міндеттеме көшірмесін сақтандыру полисі, құжаттың толық пакетін жинап, жеке папкаға тіркеп қатарлы номер береді.

Несие қызметкері бағдарламаға сай қарыз алушы, жөнінде электронды несие жұмысын қалыптастырады.

Мұнда банктің қарыздық келісім шарты; жеке тұлғаның кепіл жөнінде келісім шарты қарыз алушының жедел міндеттемесі, қарыз соммасы және ол бойынша төлеп отыратын соммасы мен сый ақы пайызы.

Несиені қайтару ай сайын бөлшектенген түрде 1 күннен келісілген келісім шартта тағайындалған тәртіп бойынша жүргізіледі, қолданылған қарыз бойынша проценттерді аудару жеке тұлғаның шотына аударылған қарыз сомасының күшінен басталады. Қарыз алушы қарызы мен процетін қайтаруда келесі жолмен жүргізіледі:

1) шоттан немесе карточкалық  шоттан аударады, егер қарыз АҚШ  долларымен берсе, ал оның еңбек  ақысы теңгеде берілсе, бақылаушы  кассир оның шотынан соманы  алып, сол күнгі курсты АҚШ  долларына аударады;

2) кіріс кассалық ордері арқылы қолма қол ақшаны енгізу.

Осы қолданылған құжаттар бойынша бақылаушы кассир күнделікті бағдарламаға сай салымдар бойынша қарыз алушының жүктеулері бойынша олардың шотынан ақшаның аударылуын бақылап ай сайын қаржы басқару мен бухгалтер бөліміне есеп беруді тапсырып отырады.

Банктік келісім шарттың іс әрекет кезеңі бойынша несие қызметкерлері келесілерді бақылайды.

1) қарыз алушының келісім шартының  дұрыс орындалуын және төлемдердің  кезекті түсуін бақылайды;

2) қарыз алушы жөнінде қосымша ақпараттарды енгізеді;

3) қарыздың дер кезінде қайтарылуы  мен проценттің төленуі жөнінде  іс

шаралар жүргізіледі.

Осы жағдайларда банктер берілетін жаңа несиелердің спектрін әжептәуір кеңейтті және олардың көлемін арттырды, ал қазір несие беру олардың артықшылықты қызмет түрі болып қалды.

 

2.2 «Тұран Әлем Банк» АҚ-ның жеке  тұлғаларға тұтыну несиесін беру  операцияларына талдау

Тұтыну несиесі — бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.

Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруга бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан, тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен қатар, тауарды несиеге алу туындайды, екінші жағынан, халықты несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мұндай тәуелділік әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.

Тұтыну несиенің дамуы әртүрлі елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызынын, жалпы сомасы, сол елдің ішкі жиынтық өнімінің 10 пайызын, Германия мен Францияда — 30 пайызын, ал Ұлыбритания мен АҚШ-та 60 пайызын құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде тұтыну несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды және т.с.с сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бұл елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобильдерді сату үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан да, несиенің бұл формасының экономикасы дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субьективті,яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни кез келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі — бұл дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиенің қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну несие көптеген елдердің экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.

Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады. «Тұран Әлем Банк» АҚ-ның тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:

•   автомобильдік несие;

•   ұзақ мерзімде пайдалынатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;

•   тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;

• кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с.) берілетін несие.

Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомибильдерді банк несиесі көмегімен алуға болады.

Ұзақ мерзімде пайдалынатын тауарларға мыналар жатады:

•   жиһаз;

•   сантехника;

•   аудио-видио жәнее тұрмыстық техникалар;

•   компьютер және оргтехника;

•   басқа да түтыну тауарлары12.

Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдін, ішінде және сыртында құрылыс және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.

Мысалға,     Қазақстан     Республикасындағы     жетекші     банк «Тұран Әлем Банк» АҚ-ның тұтыну несиесін беру шартын 4- ші кестеден көруге болады.

Сонымен қатар жоғарыдағы банктен тұтыну несиесін алуға қажетті құжаттар тізімі мынадай:

1. Қарыз алышының анкетасы.

2. Жеке куәлігі (көшірмесі).

3. СТТН (көшірмесі).

4. Соңғы 12 айға бөлініп көрсетілген  жалақы және басқа табыстары  туралы жұмыстан берілетін анықтама.

5. Жұмыс стажы туралы жұмыс  орнынан анықтама.

6. Отбасы құрамы туралы анықтама (№ 3 форма).

7.  Некеге тұрғандығын растайтын  құжаттар (неке туралы куәлік, жұбайыңыздың  жеке куәлігі).

8. Кепілге қоятын мүліктің құжаттары.

Келесі бір дамып отырған несиеге ипотекалық несиені жатқызуға болады. «Тұран Әлем Банк» АҚ ипотекалық несие беру шартары мынадай:

-  Несие мөлшері:  жылжымайтын  мүліктің бағалау құнының 85%-не дейін.

- Бастапқы жарна: жылжымайтын мүліктің  бағалау құнынан 15%-ке дейін.

- Несие үшін төлем: айына: 1,3% (АҚШ $), 1,7% (теңгемен).

- Несие валютасы: АҚШ $ немесе теңгемен (егер 1 жылдан аспаса).

- Несие мерзімі: 10 жылға дейін.

-Қамтамасыз ету пайдаланатын  немесе сатып алатын тұрғын үй.

 

Кесте 4

«Тұран Әлем Банк» АҚ-ның тұтыну несиесінің түрлері мен шарттары

 

№	Несиелеу шарттары	Тұтыну несиесінің түрлері
		Автомобиль несиесі		Ұзақ       мерзімді тауарлар     сатып алу несиесі
		Жаңа	Ескі пайдаланған
1	Несие мөлшері	Автомобиль құнының 80%дейін	Автомобильді      бағалау құнының 80% — на дейін	10    000    АҚШ долларына   дейін (немесе  эквивалент) 500    000  АҚШ долларына   дейін (егер қамтамасыз ету             заты-жылжымайтын мүлік болса)
2	Бастапқы жарна	Автомобиль         кұнынан — 20%	3   жылға  дейін  жүрген шетел  көлігін сатып алуда 20% ; 3 жылдан 5 жылға дейін    жүрілген    шетел көлігін сатып алуда 50 % 3 жылға дейін жүрілген ТМД               елдерінің автокөлігін сатып алуда — 30% 3 жылдан 5 жылға дейін    жүрілген    ТМД елдерінің       автокөлігін сатып алуда — 50%
3	Несие мерзімі	Шетелдік       көлік үшін 5 жылға дейін ТМД       елдерінің автокөлігі  үшін  3 жылға дейін	3 жылға дейін	2 жылға дейін
4	Несие валютасы	АҚШ       доллары немесе теңге	АҚШ   доллары   немесе теңге	АҚШ     доллары немесе теңге
5	Несие үшін төлем	Айына:1,5%(АҚШ долларымен)   және 1,7%(теңгемен)	Айына:1,5%         (АҚШ долларымен)  және  1,7% (теңгемен)	Айына:1,5% (АҚШ долларымен) және 1,7 %(теңгемен)
6	Қамтамасыз ету түрі	Сатып        алатын автомобиль	Егер    шетел    көлігінің жүрілген    уақыты     10 жылдан, ТМД — кі 5 жылдан     аспаса	Сатып     алатын тауар        немесе тұрғын үй

*Ескерту: қайнар көзі  “ТұранӘлемБанк” АҚ жылдық есебі 2006 ж.

Несие бойынша төлемдерді есептеу мысалы

Айтарлық, сіз компьютерді алғыңыз келеді. Мысалы,оның бағасы қазіргі уақытта  ~100582 теңге.

Әрине бұл затты иеленудің ең оңай әдісі толық соманы бір уақытта төлеу.Ал егер қазіргі уақытта ондай жағдайыңыз болмаса:

1 нұсқа:

Сіз ақшаны бір жылдың ішінде жинайсыз. Бірақ  осы уақытттың ішінде оның бағасы 110641 теңгеге дейін өсіп кетті. Инфляцияның және доллардың курсымен өзгерістермен байланысты.

2  нұсқа:

Бұл уақытта сіз товардың 20 пайызын банк кассасына  (20116 теңге) төлеп,«БТӘ» сақтандыру компаниясында оны сақтандырасыз. 
Сақтандыру төлемдері 1770 теңге.

Копьютердің қалған сомасын (80466теңге) және несие бойынша мөлшерлемелерді (8743 теңге) 12 ай ішінде тең бөліктермен төлейсіз.

Несие бойынша банк комиссиясы- 1609 теңге, товар сомасынан 2%.

Сонымен: 20116 + 1770 + 80466 + 8743 + 1609 = 112704

Шыққан сома 1 нұсқаға қарағанда тек 2000 қымбат, ал бұл шешімді қабылдайтын болсаңыз компьютерді бір уақытта иеленесіз! Төлемдер графигін  5 кестеде көрсетілген.

Кесте 5

Төлемдер графигі

Мерзім		Төлем			Алғашқы  жарна
		Барлығы	Соның ішінде молшерлеме	Соның ішінде несиенің бөлігі
Сатып алу	01.06.2005	-	-	-	20116
1-ші төлем	01.07.2005	7435	1190	6245
2-ші төлем	01.08.2005	7435	1139	6296
3-ші төлем	01.09.2005	7435	1117	6318
4-ші төлем	01.10.2005	7435	1013	6422
5-ші төлем	01.11.2005	7435	937	6498
6-шы төлем	01.12.2005	7435	800	6635
7-ші төлем	01.01.2006	7435	760	6675
8-ші төлем	01.02.2006	7435	562	6873
9-шы төлем	01.03.2006	7435	469	6966
10-шы төлем	01.04.2006	7435	378	7057
11-ші төлем	01.05.2006	7435	238	7197
12-ші төлем	01.06.2006	7435	140	7284
Барлығы		89209	8743	80466	20116