Жеке меншік

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ-------------------------------------------------------------------------------------3

 

І. ЖЕКЕ МЕНШІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ  НЕГІЗДЕРІ----------------------------5

І.1. Меншіктің пайда болуы, мәні-------------------------------------------------------5

1.2. Жеке меншіктің экономикалық  қатынастардағы маңызы мен рөлі---------8

 

ІІ. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ МЕН МЕЛЕКЕТ ИЕЛІГІНЕН АЛУ  ---------------------------------------------------------11

2.1  Қазақстан Республикасында  жекешелендіру мен мелекет иелігінен алу  бағдарламасы--------------------------------------------------------------------------------11

2.2  Қазақстандағы жекешелендірудің  кезеңдері, әдістері мен сатылары-------------------------------------------------------------------------------------------------------------14

2.3  Қазақстан Республикасындағы жеке меншіктің ұйымдық – құқықтық пішіндері---------------------------------------------------------------------------------------20

 

III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  ЖЕКЕ МЕНШІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ЖОЛДАРЫ-------------------------------------------------------------23

 

ҚОРЫТЫНДЫ------------------------------------------------------------------------------26

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ-------------------------------------------28

 

ҚОСЫМША -----------------------------------------------------------------------------29-31

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі. Өтпелі кезеңде нарықтық экономикаға өту мемлекет үшін қиын болды. Меншік қатынастарын өзгерту, қайта құру, жалпы жаппай мемлекеттік меншіктен жеке меншікке өту, тіпті олардың толық бірігуін қамтамасыз ету. Демек, мелекеттік меншікті реформалау, оны жекешелендіру, мемлекеттік мүліктің жеке объект және жеке ұжымдық иелігіне ауыстыру мәселелері туындайды. Мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның экономикалық еркіндігі мен жауапкершілігін ұйымдастыру.

Бұрынғы кейбір социалистік  елдерде мемлекеттік меншік басқа  меншік түрлерінің жалпы құрылымынна  қарағанда артықтау болады. Осы жағдай ел экономикасында бәсекелестің болмауына алып келіп, өндіріс тиімділігінің төмендеуіне, өндіруші кәсіпорындар тұтынушыны билеп төстеуіне және тапшылық экономикасының пайда болуына алып келді.

Осыолардың барлығы бәсекелестік нарықтық ортаны құру үшін мемлекеттік меншікті реформалау қажеттігін анықтады.

Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә. Назарбаевтың елдің  даму жауапкершілігін өз қолына алып, нұсқап отырған жолы да — нарыктық қатынастар жолы. Егемендік алған жылдарға талдау жасай отырып, өткен жолдың қаншалықты күрделі екендігіне, тек экономика саласында емес, сонымен қатар еліміздің саяси және әлеуметтік проблемаларды шешуіне тура келгендігіне көз жеткіземіз.

Жекешелендіру – мемлекеттік  меншіктің жеке меншікке өзгеру ретінде өтпелі экономика кезінде ТМД елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және нарықтық экономикасы дамыған елдерде: Ұлыбритания, Франция, Германия және АҚШ та кеңінен қолданылады. Алайда, жекешелендірудің мақсаты нарықтық экономикасы дамыған елдермен нарықтық экономикаға түскен елдерде әртүрлі жүргізілді. Егер нарықтық экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік бюджетке қосымша қаржы тартуды мақсат етті.

АҚШ-да мемлекеттік кәсіпорынды  сату ұзақ мерзімде – 5 жылдың аумағында  жүргізіледі. Бір мезгілдегі (бірден төленетін) төлем жалпы төленетін  соманың 20 %-нан аспауы керек. ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде жекешелендірудің өте күрделі моделі қолданылды.

Венгрияда кәсіпорынды олардың жұмыскерлері сатып алады. Онда жұмыскерлердің қаржылары ғана емес, кәсіпорынның тапқан пайдасы мен банк несиелері қолданылды.

Чехословакида шағын кәсіпорындар аукцион арқылы ірі кәсіпорындар тұрғындар қаржысын, банк несиелерін және шетел капиталын тарту арқылы жекешелендіреді. Сондай – ақ Чехословакияда кәсіпорындар сатып алу үшін тұрғындарға купон мен чектер тегін таратылады. Чек пен купондар жекешелендірілген кәсіпорынның акциясына айырбастау үшін берілген.

Қазақстандағы жекешелендіру  процесі Чехословакияда қолданылған  моделге ұқсастықпен жүзеге асырылды. 

Курстық жұмыстың мақсаты: Осы зерттеу курстық жұмысымның өзекті мәселесі - Қазақстандағы жеке меншіктің қалыптасуындағы жекешелендірудің рөлін қарастыру болғандықтан, жекешелендірудің басты мақсаттары мыналар болып табылады:

• мемлекеттік меншікті жеке меншікке ауыстыру;
• мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық құрылымдырға бюджетті толықтыру үшін сату;
• жекешелендірудің қарқынды әрі сапалы жүргізілуін қамтамасыз ету;
• мемлекеттік меншікті жекешелендіруді халықаралық практикада қолдану, осы және т.б. мәселелер.

Курстық жұмыстың міндеттері:

• Қазақстандағы жеке меншіктің мәнін, формаларын, экономикалық қызметтерін зерттеу;
• Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру процесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы жеке меншікті дамыту жолдарын жан-жақты қарастыру болып табылады.

      Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. ЖЕКЕ МЕНШІКТІҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

І.1. Меншіктің  пайда болуы, мәні

"Меншік" ұғымы әрбір  экономикалық жүйенің фундаменті  болып табылады. Ол тарихи түрде адаммен, қоғаммен бірге пайда болады. Алғашқыда осы ұғым жермен байланыстырылды. Сондықтан да меншік адамның дайын өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және өндіріс жағдайларына қатынасын байқатады. Мұнда адам өндіруші ретінде және өндіріс құрал-жабдығын иеленуші ретінде көрсетеді (жер - қоғамдық өндірістің басты кұралы). Материалдық игіліктерді өндіру нәтижесі арқасында адамда өндіріс нәтижесін иеленуіне мүмкіндігі ашылады. Материалдық игіліктерді адамдар бірлесе жүзеге асырғандықтан, өндіріс нөтижесін иелену қоғамдық экономикалық қатынастар шеңберінде адамдар арасында жүзеге асады.

      Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті классикалық экономикалық ғылым өкілдері: Уильям Петти, Давид Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғашқы рет коғамның тапқа - жалдамалы жұмысшы, капиталист және жер иеленуші - болып жіктелуін негіздеді. Уильям Петтидің: еңбек — байлықтың атасы, жер — оның анасы деген қанатты  сөздері кезінде дұрыс айтылған.

Өткен дәуірдегі экономикалық ой меншіктің мәні мен мазмұнын қарастыруда  ерекше қадам жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы француз экономисі Франсуа Кенэ ( 1694-1774 жж.) "Экономикалық кесте" (1758) деген еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі рөлінің басымдығын көрсеткен. Әуелден физиократ болған ол, енбекшінің егін шаруашылығында басымдығын қолдап, оны барлық байлық пен әл-куаттың қайнар көзі деп санаған.

Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке көзқарасын өзінің "Кедейліктің философиясы" еңбегінде  баяндаған

К.Маркстың тұжырымдауы  бойынша, меншік экономикалық категория ретінде адамдардың еркі мен санасына тәуелсіз өмір сүреді.

 Маркстік теорияға  сәйкес — құралдар, заттар және т.б. меншіктің заттық мазмұнын құрайды. Алайда "меншік" ұғымы тек қана заттық мазмұнымен немесе адамның затқа қатынасымен шектеліп қана коймайды. Адам басқа адамдармен өзара тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек өнімін өндіреді және тұтынады. Ешкімге жатпайтын нәрсені - қоғамнан тыс, басқа адамдармен байланыссыз иемдену мүмкін емес. Айталық, тіл бір ғана адамның өнімі  болып табылады. Себебі, ондай жағдайда адам ешкіммен сөйлесе алмайды. Меншікте дәл солай: ешкіммен қатынаспайтын адамның меншігі - экономикалық категория ретінде мазмұнын жояды. Меншік табиғи емес, ол заттардың қоғамдық қасиеті.

Меншік теориясына сүбелі үлесті батыстың қазіргі экономикалық мектебінің өкілдері американ экономистері - Рональд Коуз (1910 ж.) және Армен Алчиан (19І4ж.) қосты. Бұл теория кейінірек Й .Барцель, Г. Демесц, Д. Нарт, Р. Познер және басқалардың еңбектерінде өзінің жалғасын тапты. Осы ғалымдардың тұжырымдамасына сәйкес, ресурс өзінен  өзі меншік бола алмайды, тек ресурстарды қолдану арқылы тұтас кешенді құқық - міне осы меншіктің мазмұнын құрайды.

Меншіктің экономикалық мазмұнына жүргізілген қысқаша талдау мынаны байқатады: меншік - бұл адамдар арасындағы материалдық және рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну саласындағы күрделі әлеуметтік-экономикалық қатынастарды байқатады.

Меншіктің экономикалық мазмұны мынадай түсініктер арқылы сипатталады:

а)  екі жүп категорияларының өзара байланысы: (меншіктеу) иемдеу-жатсыну;

ә) жекелену-қоғамдану  сияқты жүп категориялардың өзара  байланысы;

б)  өндірістің жеке және заттық факторларын біріктіру тәсілі;

в) табыстарды үлестіру тәсілі;

г) субъектілік-объектілік талдау.

1.  Ең алдымен, меншіктің экономикалық мазмұнын екі түсініктің сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да  бір қауымдастың (индивид, топ,  қоғам) өндіріс құралдары мен қызмет нәтижелөрін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан, олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес формалары.

Иемдену деген қандай да бір қатынастар субъектісін осы қатынастардың тұтас қоғам өміріндегі атқаратын қызметтеріне сәйкес, субъектінің өзінің өмір сүруіне айналдыруы дегенді білдіреді. Ал шеттету - қандай да бір объектіні субьектінің өзіндік қызметіне айналдырудың мүмкін еместігін білдіреді.

2.  Оқшауландыру деген әрбір тауар өндіруші белгілі бір тауарды өндіруге мамандануын білдіреді. Еңбек бөлінісі неғүрлым терең болса, оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы өзара тәуелділік те соғүрлым күшті.  Жеке оқшауланған тауар өндірушілердің айырбастауы арқылы жузеге асырылады.

Қовамдастыру деген еңбектің қоғамдық сипатының дамуын білдіреді.

Бір жағынан, қоғамдық еңбек  бөлінісі және өндіріс құралдарына  жеке   меншіктің  салдарынан   кәсіпорындар жеке тауар өндірушілер ретінде оқшауланған. Екінші жағынан, еңбектің қоғамдық сипатына байланысты, олардың бәрі біртұтас қоғамдық ұдайы өндіріс процесіне тартылған. Оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы экономикалық байланыстардың формасы - ақша айналымы арқылы жүретін тауар айырбасы болып табылады.

3.   Меншік  қатынастарының  ауқымды   негізін  өндіріс  факторларын біріктіру тәсілі  құрайды.

Біріктірудің екі тәсілі ажыратылып жүр: тікелей және . сатылы.

Әндіріс құралдарын материалдық  игіліктерді тікелей өндірушілермен өндіріс процесінде, айналым саласын  айналып өтіп қосылуын өндіріс факторларының  тікелей қосылу тәсілдері сипаттайды. Бұл жағдайда, бір адам бейнесінде екі қызмет жүзеге асырылады - өндіріс құралдарын меншіктеуші қызметі және материалдық игіліктерді тікелей өндіруші қызметі. Кейде басқа нұсқалары да болуы мүмкін, бұл жағдайда екі қызмет ажыратылып, түрлі субъектілерге бекітіледі; бірінде - өндіріс құралдарын меншіктеуші қызметі, бірінде - жұмыс күші қызметі. Бұл жағдайда жұмысшы өндіріс құралдарынан шеттетілген. Өндіріс факторлары бірігуі үшін, өндіріс құралдарын меншіктеушінің жұмыс нарығында жұмыс күшін жалдауы қажет. Сондық-тан да, өндіріс саласында жүзеге асатын заттық және жеке факторлардың бірігуі жұмыс күшін сату-сатып алу актісінен кейін, яғни тауар-ақша қатынастары арқылы жүреді. Өндіріс факторлары бірігуінің бұл нұсқасы сатылы деп аталады.

4.   Табыстарды  үлестіру  өндіріс  қүралдарын  меншіктеушілер  мүддесі үшін жүзеге асырылады.

5. Меншік субъектілері: жеке тұлғалар, отбасы, әлеуметтік  топ, өндірістік ұжым, халық, басқару  органдары бола алады. Меншік  объектілері: өндіріс құралдары,  мүлік, ақша,   құнды   қағаздар,  ақпарат,   интеллект,  жұмыс   күші болып табылады.

 

1.2 Жеке меншіктің экономикалық қатынастардағы

 маңызы  мен рөлі

Бұрынғы Одақтағы қоғамдық ілімдер дамуының басты кемшілігі  — объективтік   процестердің,   нақты   күрделілігін жеңілдетуге  саяды. Бұл жағдай   "меншік" ұғымын зерттеу процесінде де көрініс  алды. Біріншіден, меншікті жігері қатынастар ретінде, тек құқықтық феномен деп түсіну саяси   экономия   объективті экономикалық процестер қарастыратындығы    және    ол    меншіктің    мазмұнын    біржақты   түсіндіретіндігіне   көңіл   аударсақ,   онда   бұл көзқарастың   дұрыстығы   күмән   туғызбайды. Ал   осындай бағытты     жақтаушылар   меншікті   құқықтық жағынан қарастыру — иемденудің экономикалық қатынастарын бейнлейтінін, сол себепті де бұл, олардың түрлері екендігін мойындайды. Әйтсе   де   олар экономикалық қатынастардың меншік қатынастары ретінде қарастырудың   орнына, түр мазмұнынан айырып алады.

Екіншіден, көп уақыттар бойы меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұнына тікелеп бармай, оның бетін  қалқып түсіндіру орын алып келді. Көптеген авторлар меншіктің экономикалық мазмұнының салыстырмалы     мазмұнын    өндірістік қарым-қатынастар арқылы анықтау мен оның кұқықтық мазмұнының күрделілігін мойындаумен бірге, олардың арасындағы өзара байланыс туралы нақты жауап бермеді.

Олар меншік туралы ұғымдарды толықтырып отырды. Мұның позитивті маңыздылығы сонда, меншік экономика мен құқықтық біртұтастықта деп тұжырымдалды. Демек, меншік қатынастарының ерекшелігі де дәл осында.

Меншік қатынастары  құқықтық және зкономикалық материалдардан тыс қалыптаспайды, олар екі формада бірдей әрекет жасайды. Сонымен, меншіктік категория ретінде қоғамдық процесті сипаттайтын принциптерінің ерекшелігі осында.

Меншік — қоғамдық құрылыстық экономикалық негізі - қоғамдық бастаулардың негізіне жатады. Сондықтан әрбір мемлекет меншік туралы заңдар қабылдап, оны қорғайды Меншік, заң, жалпы алып қарағанда, мүліктік қатынастарға жатады. Құқықтық нормалар мен актілерді материалдық, байлық әр түрлі субъектілер  жеке адамдар әлеуметтік, топтар, таптар, мемлекет арасында қалай иемделетіні және бөлінетіні анықталады. Меншік иесі заңмен анықталган мүліктерге ие болады. Және ол қолындағы мүліктерді иемдену, пайдалану және оған иелік жасау өкілеттігін алады.