Каратау жотасының географиялық кешендерінің динамикасы мен дамуы

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 03 Февраля 2014 в 14:36, дипломная работа

Описание работы

Қаратау жотасы территориясын, пайдалы қазба байлықтарын игеру мақсатта, сонымен бірге географиялық кешендерінің экологиялық тұрақтылығын сақтау үшін, Қаратаудың казіргі географиялық жүйелердің ресурстарын кешенді пайдалану принциптерін жасап шығуын талап етеді.
Қаратау жотасы табиғи физикалық-географиялық шекара болып табылады, сондықтан солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс беткейлері физикалық-географиялық жағдайы бойынша бір-бірінен кескін айырылып отырады. Қаратаудың су айырығы ландшафттардың жеке класын құрайды.

Содержание работы

Кіріспе........................................................................................................................3
І. Қаратау жотасын географиялық зерттеу тарихынан қысқаша
мәліметтер..............................................................................................................6
ІІ. Қаратаудың географиялық кешендері қалыптасуындағы
физикалық-географиялық факторлары............................................................10
ІІ.1 Қаратау жотасының геологиялық даму тарихы......................................10
ІІ.2 Географиялық кешендер пайда болуындағы
геоморфологиялық фактор................................................................................13
ІІ.3 Климат жағдайы..........................................................................................15
ІІ.4 Беткі және жер асты сулары......................................................................18
ІІ.5 Топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлары.......................................24
ІІІ. Қаратаудың географиялық кешендері...............................................................28
ІІІ.1 Географиялық кешен және биіктік белдеулілік туралы түсінік...........28
ІІІ.2 Қаратау жотасының географиялық кешендері.......................................33
ІІІ.3 Қаратаудың географиялық кешендерінің динамикасы мен дамуы......38
ІІІ.4 Қаратау жотасындағы биіктік белдеулілік..............................................42
Қорытынды................................................................................................................46
Әдебиет тізімі.............................................................................................................48

Файлы: 1 файл

Дип.-ҚАРАТАУ-ЖОТАСЫНЫҢ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ-КЕШЕНДЕРІНІҢ-ДИНАМИКАСЫ-МЕН-ДАМУЫ.doc

— 284.00 Кб (Скачать файл)

Қызылкөл - Созақ ауданының оңтүстік-шығысында орналасқан. Оның биіктігі 335 м, ал көлемі 16,2 км² . Ұзындығы 6,1 км, ені 2,8 км және жағалауының ұзындығы 18,6 км.

Қызылкөл ағынсыз, тау аралағындағы ойыста орналасқан. Оның тереңдігі 10 м астам, батыстан шығысқа қарай созылып жатыр . Солтүстік шығыс жағында кішкене арал бар, ол су деңгейі кішкене көтерілген кезде су астында қалады. Көлдің орталық бөлігінің түбі қатты, ал жағалау жағы сазды, лайының қалыңдығы 0,3 м.

Солтүстік және солтүстік-облыс жағалаулары тік  жарлауытты, оның биіктігі кей жерлерінде 20 м жетеді. Көл жағалауына бетеге, ақ жусан, кей жерлерінде мия мен сарсазан, қарағай, сексеуіл өседі.

Қызылкөл қар, жауын-шашын және өзен суымен қорланады. Көлге оңтүстік-шығыстан Үшбас өзені  құяды. Суы аз жылдары өзен құрғап кетеді.Көлдің орташа тереңдігі 3,7 м(ең терең жері 8,5). Көлге 89 млн. м³ су жиналады. Суы 0, 5-2 м тереңдікке дейін мөлдір, түсі жасыл. Көл деңгейі сәуір айында көтеріліп, қазан айында төмендейді.

Қызылкөлдің минералдануы және химиялық құрамы әр түрлі. Мысалы, шығыс жағындағы суда бір литрінде 4,8 г, ал батысында 4,5 г. Жалпы суы  аздап ащы, өте кермек, сілтілі. Химиялық құрамы жағынан суы сульфат класына натрий тобына жатады.

Көлде микроэлементтер  өте аз кездеседі, ал бром, мыс, марганец, қорғасын және кобальт мүлде жоқ. Көктем және жаз айларында көл  суы мал суаруға пайдаланады.

Жасыл көк жасыл балдырлар өседі. Көлдің жасыл планктонын кловраткалар, сабақ мұртты шаяндар, ескек аяқтылар мен қабыршақты шаяндар мекендейді.

Көл жағалауының  әр жерінде қамыс қопасы көрінеді. Қызылкөлдің зообентосына әсіресе  инеліктің құрттары және хирономит  басым. Көлде елең, маринка және сазан балығы бар. Көлдің ең терең жері 6,3 м. Суының жалпы тұздылығы бір литрде 18,7 г келеді, химиялық құрамы жағынан хлорид класына жатады.

Көлде үйрек, жылқышы  және т.б. суда және сазды жерде тіршілік ететін құстар бар.

Жер асты сулары. Қаратаудың солтүтік-шығыс беткейдегі тау алды жазықтықтарда жер асты суларының ресурстары жоғарғы бор және палеоген жастағы құмдармен байланысты, аз бөлігі төрттік жастағы қиыршықтастармен. Бұл ауданның ғасырлар бойы жиналған тұщы және аз тұздалған жер асты суының қоры 227 млрд м³. Бірақ ауданы бойынша тең емес таралған, ең көп Созақ және Көкпансор ойыстарында, мұнда 1км² ауданда шамамен 10 – 20 млн м³ жер асты суы бар.

Жоғарғы бор шөгінділеріндегі артезиан сулары Қаратаудың терең жер асты ағымы есебінен қоректенеді, мұмкін Талас және Қырғыз Алатауының жер асты ағымы қосылады. Қоректену жиілігі 167 млн м³/жылына. Палеоген шөгінділерінің артезиан сулары да таудан тектоникалық жарықтар зоналары бойынша терең ағым арқылы қоректенеді. Мұндағы табиғи ағым 116 млн м³/жылына.

Төрттік аллювиалды-пролювиалды  шөгінділердің еспе сулары атмосфералық жауын-шашынның және уақытша беткі  су ағыстардың сіңу арқылы қалыптасады. Еспе суларының жылдық қайталану  ресурстарының көрсеткіші 261 млн  м³/жылына.

 

ІІ.5 Топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлары

Қаратау тауларының топырағы ашық және сұр топырақ 800 - 1200 м биіктікте кездеседі. Одан жоғары 1200-2100 м биіктікте таудың қаштан және қара топырақтары кездеседі, олардың  өсімдік және жануарлар дүниесі  де әр алуан болып келеді. Бұл жерлерде өзен шатқалдарында ағаш-бұталы селдірторғай кездеседі. Тау беткейлері табиғи жайылым және шабындық суғармалы жерлерден тұрады.

Біздің облысымыздағы негізгі тау жүйелеріне Батыс Тәңіртау мен Қаратау жатады. Таулы жер бедерлерінің өсімдік жамылғысының құрылымы өте күрделі келеді. Таулардағы өсімдік тұқымдастарының түрлері мынадай:

- әр түрлі  шөптесін ірі астық тұқымдастардан  тұратын;

- ксерофильді сирек ормандар  мен бұта-шіліктер (бадалдар );

- жапырақты, жемісті ормандар;

- су бойындағы бұталар мен ормандар ( тоғайлар);

- әр түрлі биіктік белдеулеріндегі таулы шалғындар т. б.

Бұл экожүйелердің  көпшілігі жазық жерлерде кездеспейді. Қаратауда ксерофильді сирек  ормандар мен бұталар шоғырланған. Бұл бірлестіктер терең сайлар мен адам аяғы баспаған, өзіндік микроклиматы бар жерлерде сақталған. Сонымен қатар Қаратау ағып жатқан өзен-сулардың бойында бұталар мен ормандар немесе тоғайлар кездеседі. Тау өзендерінің бойында бірқатар сирек, реликт түрлер кездеседі. Боралдай мен Ақсу өзендерінің бойында соғды шағаның ормандары бар. Қаратаудың кейбір жерлерінде жабайы жүзім сақталған. Қаратаудағы кішкене «арша аралдары» бұл түрдің бұрын көп тарағанын көрсетеді. Таулық далалар Қаратау белдемдерінде кең тараған. Негізгі фитоценоз түзушілер - қау мен боз және бетеге. Тау беткейлерімен жоғары көтерілген сайын бетегелі–бозды шөптесін өсімдіктер көбейе түседі. Қаратаудың далалық формациялық құрамы мен құрылымындағы өзіндік ерекшелік жартылай саванналық, фриганоидты өсімдіктер бірлестіктеріне жататын бұталардың –тобылғы, балқаш қарағаны, тобылғыгүлдің болуы. Тау беткейлеріндегі бұталар да Қаратауда кең тараған. Ал Қаратаудағы «Қызыл кітапқа» кірген өсімдіктерге: Қаратау лепидолофасы, тасжапырақты лепидолофа, мыңжылқы көбенқұйрығы және т. б. жатады .

Тек Қаратау да кездесетін эндемик өсімдіктерге: Қаратау кекіресі, қаратау маралтамыры жатады. Оларға жеке-жеке тоқталайық. Қаратау кекіресі – бұршақ тұқымдасы, кекіре көп жылдық шөптесін өсімдік, тек Қаратауда ғана 8- 15 см, тамыры жуандау келген, жер астындағы тамырлары шашақталған, жер үстіндегілерінің сабақтары қысқа, ұзындығы 5-12 см, сыртын ақ түк жапқан. Гүлсидамы ақ, қара түкті. Тұқымынан көбейеді. Мамыр - маусымда гүлдеп, шілдеде жеміс піседі. Қаратау кекіресі – сирек кездесетін эндемик өсімдік. Жылдан жылға таралу аймағының азаюына байланысты қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген .

Қаратау қауы –  астық тұқымдасы, қау тұқымдасына  жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың, Іле-Шу тауларының тасты, тастақты беткейлерінде  өседі. Биіктігі 20-30 см, сабағы жалаң  тек буын асты ғана түктенген. Жапырақтары  жіңішке қылша сияқты бұралған. Тұқымынан көбейеді. Мамыр – шілдеде жемістер піседі. Жемісі - дәнек. Қаратау қауы –жемістенуі алдында жақсы мал азықтық шөп. Қаратау қауы – сирек кездесетін өсімдік, жылдан - жылға таралу аймағының азаюына байланысты қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Қаратау маралтамыры – күрделі гүлдер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Қаратаудың тау жоталары және Мыңжылқы сайының тастақты, қорымтасты жерлері мен жартастардың жарықшақ сызаттарында өседі. Теңіз деңгейінен 1300 – 1500 м биіктіктегі таудың ұсақ тасты беткейлерінде кездеседі. Биіктігі 5 – 10 см дей. Тамысабағы өте жуан. Киіздей қалың әрі жұмсақ түктер қаптаған сабағында жапырақтары кезектесіп орналасады. Жапырақтары қалың түкті болғандықтан бозғылт түсті. Тұқымынан көбейеді. Маусымда гүлдеп, шілдеде жемістері піседі. Жемісі – сарғыш, оның ұзындығы 6 мм, ені 1,5 – 2 мм. Қаратау маралтамыры – сәндік өсімдік. Өте сирек кездесетіндіктен қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» еңгізілген.

Қаратау жотасында сиреп бара жатқан өсімдіктер мен жануарларды қорғау мақсатында құрылған қорықтар бар. Солардың бірі – Қаратау қыратының оңтүстік-шығысында Берқара ботаникалық қорықшасы. Онда шалғынды-далалы белдеуде, теректі-шетенді сирек тоғайда кездесетін өсімдіктер мен қатар жергілікті берқара терегі қорғалады.

Сонымен қатар  Қаратау қыратының солтүстік-батыс  бөлігін қамтитын Қаратау қорығы құрылған. Онда жергілікті жердің өсімдіктерінің 100 жуық түрі ирандық және жерорта  теңіздік флора, таулы-далалы және таулы-шалғынды ландшафтты фауна алып жатыр. Олардың ішінде сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан жергілікті жердің бірнеше түрлі фаунасы мен флорасы бар, оған жататындар:

  • сүтқөректілерден: қаратау қойы, ақтөс сусар, тас сусары, үнділік жайран;
  • құстардан: қара тырна, жыланшы, бүркіт, жұршы, ителгі, ақбауыр, буылдырық;
  • бауырымен жорғалаушылар: қызыл жылан, абыжылан, сарыбауыр кесіртке:
  • өсімдіктерден: беріқара терегі, Недзев алмасы, түркістан картоп үшқаты, Альберт қызғалдағы, Сергей пиязы, Илорни кекегі, түрпі, әулиеата аққабапл, маргарита өжері, тұран пиязы, арғайы, қаратау шөмшігүлі, таусағыз, мыңжапырақ кездеседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ. Қаратаудың географиялық кешендері.

ІІІ.1 Географиялық кешен және биіктік белдеулілік туралы түсінік.

Географиялық  кешен. Қазіргі физикалық географияның негізгі идеясы – планетамыздың сыртқы қабықтарын (сфераларын) құрайтын табиғи географиялық компоненттердің өзара себепші болу және өзара байланысы туралы түсінік. Табиғи географиялық компонент деп: 1) қатты жер қыртысының массасын; 2) гидросфераның массасын (құрлықтың беткі суларымен қоса); 3) атмосфераның ауа массаларын; 4) биотаны - өсімдік, жануарлар, микроорганизмдер және саңырауқұлақтар жиынтығы; 5) топырақты түсінеді.[19,21] Одан басқа ерекше географиялық компоненттерге жер бедері мен климатты қатыстырады. Негізінен жер бедері өзбетінше табиғи дене емес, ол қатты жер қыртысының тек ғана сыртқы көрінісі, ал климат – ауа қабығының, дәлірек айтқанда жеке ауа массаларының белгілі бір қасиеттері мен процестердің жиынтығы. Бірақ, жер бедері және климат географиялық кешен қалыптасуы мен функциолануында (әрекетте болуында) өте маңызды роль атқарады, сондықтан олар өзбетінше географиялық компоенттер деп есептеледі.

Географиялық компоненттердің  бір-біріне тәуелді болу және олар қалыптастыратын қүрделі материалдық кешендердің немесе жүйелердің ақиқат болуы, комоненттердің бір орыннан екінші орынға қарай түйіндес өзгеруде көріністе болады, яғни олардың өзара кеңістікті ұштасуы.

Географиялық компоненттер кеңістікте өзара байланысты болуымен қатар уақыт бойы да өзара байланыста болады, яғни олардың дамуы түйіндес түрде болады. Ол дегеніміз, географиялық кешендегі компоненттердің біреуінің өзгеруі міндетті түрде басқаларының өзгеруіне, ал бара-бара жердің бүкіл бейнесі өзгеруіне әкеп соғады. Бірақ, мұндай өзгеріске ұзақ уақыт қажет. Әрбір компонентке белгілі бір инерциялылық тән. Компоненттер қайта құрылып басқа компоненттермен сәйкестікке келуге тырсады.

Сөйтіп, территориялық табиғат кешені компоненттердің қарапайым жинағы емес, ол бір тұтастық қасиетке ие, сапалы жаңа қүрделілеу материалдық құрама түрде көріністе болатын табиғат компоненттердің жиынтығы. Территориялық табиғат кешенді бір тұтас ретінде дамитын және өзінің орналасуында бір-біріне себепші болып келетін географиялық компоненттердің кеңістікті-уақытты жүйесі түрінде анықтауға болады.

Территориялық табиғат кешені – жер затының белгілі бір  деңгейдегі ұйымдастыруы. Жеке компоненттер кешенінен тыс бола алмайды. Шын мәнісінде оларды бір-бірінен ажырату мұмкін емес, себебі олардың бір-бірімен өзара енуі және өзара араласуы өте қүрделі түрде болады. Жеке компонентті, ландшафттан тыс зерттеуге мұмкіндік жоқ.

Терминдік көз қарастан «территориялық табиғат кешені» рабайсыз сөз тіркес, қысқартылған түрде ТТК. Бұл терминге мағналы шектеулік тән, ол тек ғана құрлық бетіне ғана тиісті. ТТК-нің синонимі – табиғи географиялық кешен, оны қысқа түрде географиялық кешен, немесе геокешен деп атайды.

1963 ж. В.Б.  Сочава (Сочава, 1978) физикалық географияның зерттейтін объектілерін геожүйе аталсын деп ұсыныс берді. Геожүйе деген табиғи географиялық бірліктердің – географиялық қабықтан оның элементарлық құрылымдық бөліктеріне дейін иерархиялық қатардың барлығын қамтиды. Жүйе деген бір-бірімен байланысты және белгілі бір тұтастықты қалыптастыратын әртекті элементтердің жиынтығы болып табылады. Бүкіл табиғат әр түрлі типтегі және тәртіптегі жүйелерден құрылған. ХХ ғ. 50-60-ші жылдардан бастап тараған жүйелі концепция, географтар үшін үлкен жаңалық емес. Жүйелердің жалпы теориясы бойынша еңбектерден алдын шыққан географиялық қабықтың, территориялық табиғат кешеннің, ландшафттың бірінші анықтамалары осы объектілердің «жүйелілігі» туралы нұсқау болған, яғни олардың біртұтас, көпкомонентті, құрамдас бөліктерінің өзара байланыстығы және өзара себепші болуы. Географттарда мұндай құрамалар кешен деп аталған. Мысалы, 1949 ж. Н.А. Солнцев өзінің мақаласында былай деген: «ландшафт деген ұсақ территориялық кешендердің заңдылықты құрылған жүйесі» («ландшафт есть закономерно построенная система более мелких территориальных комплексов») (Солнцев Н.А. О морфологии природного географического ландшафта. Вопросы географии. 1949. №16. - 65 бет. А.Г. Исаченко бойынша келтірілген, 1991).

«Кешен» деген  сөзді латын тілінен, «жүйе» деген  сөзді грек тілінен тікелей аударғанда олардың арасында мағналы айырмашылық анықтау мұмкін емес. Бірақ, қазіргі ғылыми тілде бұл терминдер әр түрлі мағынаға ие болды. «Жүйе» деген термин «кешен» деген терминге қарағанда кеңдеу түсінік болады.

Жүйе пайда  болу үшін, арасындағы белгілі бір  қарым қатынасы бар, мысалы, «топырақ-өсімдік», «атмосфера-гидросфера», «көл-су жинау алабы» т.с.с. жүйелер. Белгілі бір объект әр түрлі жүйелерге қатыса алады. Мысалы, адам әрі қоғамдық, әрі табиғи әртүрлі жүйелі байланыстардың «блогы» болып табылады. Солай етіп, әр түрлі жүйелер бір-бірін жабады, осында зат пен құбылыс арасындағы бүкіл байланыс көріністе болады.

Кешен деген  термин өзара байланысқан блоктардың (компоненттердің) белгілі бір жиынтығы, және кешендер саны шектелген болады.территориялық-табиғи кешенге бірнеше міндетті компоненттер болуы тиісті, мысалы, геологиялық фундамент немесе климаттсыз ТТК болу мұмкін емес. Кешен тек ғана «толық» бола алады, бірақ, ғылыми мақсатта кез келген үйлестірімдегі компоненттер арасындағы жеке байланыстарды жеке жүйелер сипатында қарастыруға болады.

Информация о работе Каратау жотасының географиялық кешендерінің динамикасы мен дамуы