Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытуда проблемалық әдістерді пайдаланудың тиімділігі

 

 

Жазуға үйретудің маңызы .

 

Бастауыш сыныптардағы жазу сабақтарының мақсаты балалардың жазу тілі дағдысын қалыптастыру . Жазу дағдысының психалогиялық негізі мидың үлекн жарты шар қабығындағы анализатор ұштарының бір - бірімен күрделі байланысқа түсуі , екінші сигнал системасының жинақталып , бір арнаға бағытталуы болып табылады . Жазу тілі көзбен қабылданады , қолмен іске асады . Ауызша сөйлеу есіту - кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді .

 

Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты , сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырады .

 

Ең алғашқы ерте дәуірде адамдар қандай , да болмасын бір уақиғалар туралы мәліметтерді кейінгі ұрпаққа қалдыруға болады . Сөйтіп ондай мәліметтерді түрлі суреттермен белгілейді . Бұл кезең - идеографиялық сөйлеу кезеңі деп аталады . Идеографиялық сөйлеу белгілі бір айтылатын жағдай туралы еске түсіру ролін атқарады .

 

Кейінірек иероглифтік жазу шықты . Бұл заттарды немесе тұтас ойды білдірген .

 

Біздің қазіргі қолданып жүрген жазуымыз алфавиттік жазу . Бұл кейінірек шыққан .

 

Жазудың құрамына алфавит , графика және орфография ( еміле ) енеді . Алфавит - тіліміздегі әріптердің белгілі бір жүйемен орналасу тәртібі . Графика дыбыстың , буынның немесе сөздің айтылуы қалай болса , солай таңбалануы . Ал орфография тілдің белгілі бір нормаға келтірілген ережесін сақтап жазу . Алфавитпен графиканы меңгеру - оқу мен жазудың ( сауат ашудың ) ең алғашқы ең қарапайым , бірақ ең маңызды дағдыларын қалыптастыруды көздейді . Алайда жазуды меңгеру оның тағы бір басты бөлігі орфографияның ( немесе жазу , сауатты жазу ) игеруді қажет етеді .

 

Бастауыш сынып оқушылары орфографияны игере отырып , сауатты жазуға дағдылану барысында графикалық түрде қарым - қатынас жасау мүмкіндігіне ие болады , яғни өзінің сөйлеуін және таным мүмкіндіктерін жетілдіре береді , жеке басының жалпы даму деңгейі жоғары дәрежеге көтеріле береді . Міне , жазуға үйренудің басты маңызының өзі анықталады . Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір бөлігін ( таяқша , дөңгелек , қосу сызықтары ) сызып , жүргізу арқылы жаттықтырылады . Бұл кезеңде бала басымен , бүкіл денесімен жоғары көтеріліп , төмен еңкейіп , екі жағына қисайып , неше түрлі қозғалыстар жасайды . Алайда мұғалім тиімді жаттығулар ұйымдастырса , көп ұзамай , бірте - бірте бастапқы қозғалыстарын жинақтап , азайта түседі . Ал кейін әріп бөліктері аса күш салмай - ақ қосып жаза алатын болады . Жаттығулардың нәтижесінде жазу қимылдары автоматталып , әуелі әріптерді , сонан соң тұтас сөздерді де кідіріссіз жаза алады . Дей тұрғанымен балалар жазуға лезде - ақ дағдыланады деудің жөні жоқ . Себебі олардың кейбіреулері бір , тіпті екі жылға дейін жазу дағдысын толық меңгеріп кете алмайды . Мұндай балалармен жеке жұмыс ұйымдастырылады .

 

Жазу қимылдары автоматталғаннан кейін жаңа міндет - сауатты жазуға ( немесе орфографияға ) үйрену міндеті туады . Орфография жазудың бүкіл жағдайларын тәртіптейді .

 

Қазақ тілі орфографиясының негізгі принципі - морфологиялық принцип , яғни түбір сөздің соңғы дыбысы қосымша аралығында да (басшы , башшы емес ) , сөз шекарасында да ( боз құнан , бозғұнан емес ) біріккен сөздерде де ( Үмбетбай , Үмбетпай ) емес сақталып жазылады .

 

Тілімізде орыс тілінен енген , аяғы үнді дыбыс - әріптерге біріккен бірсыпыра сөздер бар ( Ленинград , клуб , педагог т/б ) бұл сөздердің соңғы үнді дыбыстары айтылуда қатаң дыбыстарға айналады , яғни д , г, б дыбыстары қатаңдап т , к , п дыбыстарына айналып айтылады . Мұндай сөздерге қосымша да қатаң дыбыстан басталып жалғанады : Ленинградқа, педагогке , клубтан т. с .с . Бұлар грамматика ережелеріне сүйеніп үйретіледі . Қысқасы жазуға үйрету методикасы тіл ғылымының ерекше бір саласы болып табылатын жазу теориясына сүйенеді .

 

 

Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар .

 

Оқушылар жазу ережесін сақтап отырғанда ғана дұрыс жазуға үйрене алады . Жазуға негізінен мынадай талаптар қойылады :

 

а ) әріпті дұрыс жазу , дәптердің көлденең сызығынан ауытқымау ;

 

ә ) әріптердің элементтерін жазғанда ұзынды - қысқалы етпей , тегіс , бірдей жазу .

 

б ) әріптердің бірін оңға , бірін солға қисайтпай , барлық әріпті бірдей , оңға қарай , сәл көлбете ( 45 ) жазу ;

 

в ) әріптердің , сондай - ақ сөздердің арасындағы қашықтықты бір қалыпты сақтап ( сөздер бір - бірінен м әрпінің көлеміндей қашықтықта болуға тиіс ) отыру .

 

г ) бірте - бірте жазу қарқынын тездете түсу .

 

Бұл талаптар бастауыш мектептің барлық сыныптарында да жазу жұмысының барысында орындалып отыруға тиіс .

 

Жазуға кірісерде алғашқы күннен бастап орындалуға тиісті гигиеналық талаптар :

 

а ) дәптер партаның үстіне , баланың кеудесінің қақ ортасына тура келетіндей болып сәл көлбетіле ( оңға 65 ) қойылады ;

 

ә ) бала басын оңға не солға , иықтарын кеудесін алға не артқа қисайтпай , аяқтарын қатар қойып , алдына түзу қарап отырады .Бұл олардың омыртқалары , көкірегі дұрыс жетілу үшін қажет ;

 

б ) балалар табандарын еденге ( партаның табан тақтайына ) еркін басып отырады . Тізені қатты бүкпей , бір аяқты екінші аяқтың үстіне қоймай , аяқтарын я алға , я артқа сілтемей отырғаны дұрыс ;

 

в ) партаға көкіректі тіремеу керек . Өйткені бұл тынысты тарылтады жаңа өсіп келе жатқан кеудені бұзады ;

 

г ) қаламды ұстағанда саусақ қаламұштан 3 см -дей жоғары тұратындай болып және қаламның жоғарғы жақ ұшы оң иықтың тұсына дәл келетіндей жағдайда болғаны жөн ;

 

д ) жазғанда баланың көзі мен дәптер аралығындағы қашықтық 25 - 30 см сақталуға тиіс .

 

Сауат ашу кезінде жазу сабақтарында балалар әріп элементтерін немесе жекелеген әріптерді жазғанда ұзақ уақыт жазып отырмауын қадағалау керек . Өйткені ұзақ уақыт бір - екі элементті немесе бір әріпті жаза берсе , бала шаршайды да , сабаққа зейін қоюдан қалады , сондықтан 3 - 5 минут жазғаннан кейін қолдарына демалыс беріп , сонан соң құрамында үйреніп отырған әрпі бар сөздерді жазуға көшкені дұрыс. Жұмыс түрі өзгергенде балалар да оған зейін қоя бастайды . Сауат ашу барысында балалар сөздер мен сөйлемдерді естерінде ұстап жазуға үйренулері қажет . Ол үшін айтылуы мен жазылуының арасында ешбір айырмашылық жоқ сөздер алынады және бұл кезде әріптердің таңбасы арқылы ( жазба таңбасы ) берілген . Сөздер мен сөйлемдерді көшіріп жазу ұсынылады , ал сауат ашу аяқталғаннан кейін , баспа таңбалы әріптер жазылған текстер көшіртіледі . Осы жұмыстардың бәрінде де оқушылар жазуға кіріспес бұрын сөздер дыбысқа , буынға талданады .

 

 

Жазу сабағына қойылатын педагогикалық талаптар .

 

Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін , олардың зейін , қабылдау , ес , ойлау , қиял ерекшеліктерін , сезім , ерік жақтары мен жеке қасиеттерін жақсы білуі керек . Алты жасар баланың зейіні тұрақсыз , оның толқуы сабақ үстінде кушті , ал бөліну қасиеті мүлде жоқ , көлемі өте шағын болады . Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап - ақ балаларды тыңдай білуге , оңай тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету керек . Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білуі , олармен жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау ) арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әнгіме , ертегі тыңдағанда зейіннің тұрақтылығы арта түседі . Сабақтарда пайдаланатын ойын элементері , іс - әрекеттің нәтижелі түрлері , іс - әрекет формаларын жиі өзгерту - балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі .

 

Алтыжасарлардың қабылдауы мен ойлауында да толып жатқан ерекшеліктер бар : олар ажырата қабылдауды білмейді , тұтас қабылдайды. Мұғалім тапсырма бергенде дәлдеп , бөліктерге бөліп беру немесе заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру ескергені жөн . Мысалы : олар алғашқы сөз , буын , дыбыс терминдерін шатастырады ; мұғалім бірте - бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын жыратып , мәнін аңғартуға үйретеді .

 

Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуы тиіс . Алайда оқылатын материал үнемі оңай , жеңіл - желпі орындалатындай болуы қажет деген ұғым тумаса керек . Оқыту үрдісінде шамасы жететін қиыншылықтарды өз күштерімен жойып отыруға оқушыларды мәжбүрлеген жөн . Өйткені қиындыққа кездеспей - інше , ойлау белсенді қызмет атқара алмайды . Ал , екінші жағынан , шамасы жетпейтін қиындыққа кездессе , ой тежелуге ұшырайды , ерік күші мұқалады . Ендеше бұдан шығатын қорытынды - сабақтың түсінікті болуы шарты . Сабақтарда көрнекілікті қолданғанда да басы артық , тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау , тұрақтандыру емес , керісінше , аландатып зианын тигізуі мүмкін . Педагогиканың талабы бойынша , сауат ашудың бірінші күнінен бастап - ақ оның тәрбиелік мәніне зор көңіл бөлінеді . Балалардың эстетикалық талғамын дамыту ертегі , көркем әңгіме , өлең , оқу , сурет , музыка т/б арқылы жүзеге асырылады .

 

 

Жазу сабақтарына қойылатын гигиеналық талаптар .

 

Жазу жұмысына қажетті жағдайлар мен оған қойылатын талаптар . Жазудың айқын таза болуы үшін , ең әділі жазу дәптерінің қағазы сапалы ( ақ , сия сормайтын ) болуға тиіс . Оқушыға арнаулы қаламсаппен, айқын түсті сиямен жазу тәртібі ұсынылады . Жазу кезінде жарық сол жақтан түсіп тұруы қажет . Оқушылардан әрбір әріпті дұрыс жазу , әрбір жаңа ойды абзацтан ( жаңа жолдан ) бастап жазу , дәптердің түп жағынан ( 10 - 15 мм ) , оң жағынан ( 20 мм ) бос орын қалдыру , біркелкі көркем жазу талап етіледі .

 

Гигиеналық талап дегеніміз - оқу , жазу жұмыстарының атқарылатын физиологиялық шаралардың жиынтығы . Бұл шаралардың орындалуы оқушының психо - физиология дамып жетілуін қамтамасыз етеді .

 

1 . Сынып бөлмесінде партаға дұрыс отыру ережелерінің ілініп тұруы .

 

2 . Сынып бөлмесіне жарықтың сол жақтан түсуі .

 

3 . Оқушының партаға кеудесін тік ұстап түзу отыруы ( оқушылардың белі орындықтың арқалығына тіреліп тұруы шарт ) .

 

4 . Оқушының кеудесінен партаның арасындағы қашықтық 4 - 5 см сәйкес болуы керек .

 

5 . Оқушының басы алды - артына аз солға қисаймай тік болуы және дәптердің бетімен оқушының арасындағы қашықтық 25 - 30 см сәйкес болуы керек .

 

6 . Оқушының екі аяғы үшбұрышталып партаның кергішіне не төртбұрышталып еденге тиіп отыруы керек .

 

7 . Оқушының 2 - ші сыныптағы партасының бетінде болып дәптердің жоғары , төмен жылжуын сол қолдың ықпалымен жүзеге асады .

 

8 . Оқушының қаламсап ұстаған жұдырығы оның көкірек тұсында болуы .

 

9 . Оқушының жұмыс дәптері партасының бетінде көлбеу жатуы ( есік жағы жоғары , терезе жағы төмен ) .

 

10 . Дәптердің жоғары немесе төмен жылжуы тек сол қолдың ықпалымен жүзеге асады .

 

11 . Оқушы қаламсапты ұшынан 2 - 3 мм қашықтықта үш саусақтың көмегімен қатты қыспай еркін ұстап жазуы .

 

 

Сауат ашу кезеңіндегі жазудың мақсат міндеттері .

 

Сауат ашу жұмысының мақсатын программа белгілейді . Программа бойынша , сауат ашудың мақсаты оқушыларды дұрыс оқи , дұрыс жаза білуге үйрету және оқу мен жазуға үйрете отырып , тілін , ойын дамыту . Сауат ашу жұмысының басты шарты - әріпті таныту . Әріпті танып , оқып, оны жазып үйренбейінше , сауатты азамат болып өсу мүмкін емес. Алайда сауат ашу жұмысы бірден әріп танудан басталмайды .

 

Өйткені әріптер тілдегі дыбыстардың шартты белгілері ғана . Демек , әріптерді дыбыстармен ұштастыра білсе ғана , сауат ашу сабағы саналы өтпек . Ал тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысы жеке күйінде кездеспейді , олар сөз ішінде бір - бірімен тіркесіп келеді . Осыдан барып , тіл дыбыстарын білдіру үшін сөйлеуді сөйлемдерге , сөйлемді сөздерге , сөздерді буындарға , буындарды дыбыстарға талдау қажеттігі туады . Осындай жұмыстар нәтижесінде оқушылар іс жүзінде сөйлеу , сөйлем , сөз , буын , дыбыс деген ұғымдарды меңгеруі керек . Тіл дыбыстары біркелкі болмайды ( дауысты , дауыссыз , жуан , жіңішке , қатаң , үнді , сонар т/б ) .Сауат ашу кезеңінде оқушылар тіл дыбыстарының әрқайсысының жеке ерекшеліктерін біліп , тәжірибе арқылы меңгеруі қажет . Дыбысты естіп , ажыратқаннан кейін , сол бөліп алған дыбысты дұрыс дыбыстай білуі қажет , тек содан кейін ғана әріп таңбалары таныстырылады .

 

Сауат ашу кезеңінде жоғарыдағы жұмыс түрлерін жүргізу арқылы , оқушылардың дыбыстарды бұзып айту тәрізді кемшіліктері түзетіліп , оқығанын , естігенін екінші адамға айтып беруге машықтанатын болады , баланың ойы дамып - жетіледі .

 

Жастардың білім мен тәрбие алуы , осы сауат ашу кезеңінің өзінде - ақ қалыптаса бастайды . Мұның өзі - сауат ашу мақсатына да жаңаша көзқараспен қарау деген сөз . Ол талап - сауат ашу жұмысы мазмұнын кеңейтіп , оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мүмкіншілігін арттыра түсу , мұның өзі « Әліппе « оқулығының мазмұны мен программа талаптарын қайта қарастыру арқылы және оқытудың тиімді әдіс - тәсілдерін таңдай білу , сондай - ақ сауат ашу сабақтарын дұрыс ұйымдастыру , көркем және техникалық құралдарды талғампаздықпен іріктеу арқылы шешілмек .

 

 

Жазу құралдары .

 

Көркем жазуға үйрету үшін арнайы сызылған тақта . Жазуда дұрыс отыру суреті , дәптер , қалам , жазбаша цифрлар және жекеленген әріптер жазу үлгісі альбомы түрлі - түсі борлар болған жөн . Дәптер 3 - жолы көмекші жолы және көлбеу сызық 2 - сыныптың соңында кеңжол дәптерге көшеді . Әріптердің биіктігі 2 - 2 сыныпта кіші әріптің биіктігі 4 -мм көмекші жолдың биіктігі 8 - мм болады . Кіші әріптердің биіктігі 3 - мм , әріптің биіктігі 6 - мм болады .

 

 

Жазудың түрлері .

 

Жазу мынадай түрлерге бөлініп қарастырылады .

 

1 . Пиктографиялық .

 

2 . Идеографиялық .

 

3 . Буын .

 

4 . Әріптік немесе дыбыстық .

 

Осыларға тақтаның пиктографиялық жазу . Бұл жазудың ең алғашқы түрі, суретке негізделген жазу . Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те атайды . Пиктографиялық жазудың ескерткіштері әр түрлі суреттердің жиынтығынан құралған . Әрбір сурет бүтіндей бір материалды білдіре алады . Мысалы : мен аң аулауға кеттім дегенді білдіру үшін адамның суретіне қарайластырып тоғайдың және аңның суретін салған .

 

Пиктографиялық жазу өте жабайы жазу болды , оның кең мазмұнды ойды түгелімен жазып жеткізуге мүмкіндігі болмады .

 

Идеографиялық немесе логографиялық жазу . Пиктографиядан идеографияға көшу өте баяу болды . Идеографиялық жазудың үлгілері өте ертедегі қытай жазуы мен шумер жазуынан көруге болады . Қытай жазуының идеологиялық жүйесі осыдан 4000 - жыл бұрын жасалған болатын . Египед , шумер , қытай жазулары логографиялық жазу болды . Логографиялық жазу жүйесінің барлығында нақтылы мағынасы бар сөздер осылардың бейнесімен берілсе , қала , су , дегендер бейнелі схемамен берілген . Ертедегі шумер жазуында ағаш , тау , сабақ деген сөздер , қытай жазуында күн , тау , ат деген сөздер де осы бейнелеу түрінде берілген . Жыл деген сөз пальманың бұтақтарының бейнесімен белгіленген , өйткені египедтік пальманың бұтағының саны -12 болады деп түсінген . Буын жазуы таңбалардың фонетикалық мағынасы жағынан бірнеше түрге бөлінеді . Мұның бірінші түріне ассировавилон , элам , урар, сына жазулары дыбыстық корей жазуы жатады . Жазудың бұл жүйелерінде таңбалар кез - келген буынды , атап айтқанда , ызыңның мынандай түрлерін белгілейтін болған : дара дауыстының өзі , А (дауысты) + С ( дауыссыз ) , С+А , С+А+С майя жазуында сөз соңындағы дауыссыздар да белгіленген . Буын жазуының екінші түріне кипр , эфиопия және жапон буын жазулары жатады . Жазудың бұл жүйесінде таңбалар тек дара дауыстыларды және дауыссыздардың тіркесі мен белгілі бір дауыстың қосындысын белгілейді .