Заттарды ені, ұзындығы, биіктігі бойынша салыстыру

Заттарды ені, ұзындығы, биіктігі бойынша салыстыру

Жоспар

1. Мектеп жасына  дейінгі балаларға үш өлшемділік  ұғымды қалыптастыру.

2. 3-4 жастағы  балаларға шар мен доптың айырмашылығын  ажыратуды үйрету.

3.Мектепке  жасына дейінгі балаларға заттың  енін, ұзындығын,  биіктігін  дидактикалық ойындар арқылы меңгерту.

Мектепке дейінгі балаларда  кеңістік түсінігін қалыптастыру. Кішкентайлардың екінші тобында кеңістік бағдарларын зерттеу олардың бағдарлай білуінің негізгі өз дене мүшелерін айыра білуі екендігін көрсетті.Осы ерекшеліктерді ескеріп балаларды,өз дене мүшелерін,олардың атауларын айқын түрде айыра білуге үйрету және соларға сүйеніп балаларды кеңістік бағыттармен таныстыру өте маңызды.Оң қолы және сол қолын және өз денесінің оң жағымен сол жағын айыра білудің ерекше мәні бар.Балаларға бұл жөнінен едәуір қиындық келеді, егер балаларды екі қолының атауларымен және олардың түрліше функцияларымен бірден таныстырып отырса, ондай қиындықты жеңуге болады; оң қолымен бала қасық ,ал сол қолымен - нан немесе тарелка ұстайды ; оң қолымен бала қарындаш ұстайды; сурет салады, ол қағаз жылжымау үшін сол қолымен оны үстеп отырады.Осыны есте сақтап және әрқашан балаларға ескерте отырып, тәрбиелі балалардың өз дене мүшелерін айыра бөлуін , заттардың кеңістікте орналасу және кеңестіктегі қимыл-қозғалыс болатын анықты болуын қалыптастырады; алдында - алға қарай , артында артқа қарай оқ жоқтан оңға қарай сол жақтан - солға қарай.

Сондай-ақ уақыт түсініктерде (таңертең , күндіз кешке , түн ) режімдік мезеттерді өткізгенде күнделікті өсмірде қалыптасуы тиіс . Тәуліктің бұл бөлшектеріде, сондай-ақ кішкентайлар   мен ересек балалардың іс- әрекетінің өзгеруіне қарай ажыратылады. Бірақ көрсетілген уақыт мезеттерінде ересек балалардың іс- әрекеті түрліше болғандықтан, белгілі бір жердің немесе белгілі бір географиялық болудың өзіне тене ерекшеліктері болатынын ескеру керек. Уақыт мезетін есептеу әр бала үшін нақтылы және толымды болуы тиіс,  сондықтан түсіндіргенде көптеген белгілерді пайдалану керек.

Балалар өз дене мүшелерін  айыра білуге үйренеді және алдында бетінің алдында,  артында - арқа жағында деген сөз екенін біледі. 5-жасқа кірген топта балалар өз дене мүшелерін білетіндігін үйреніп, өзінен әр жаққа (алға, артқа, жоғары, төмен ,оңға,солға) қарай болатынын қозғалыс бағытын біледі.

Бір заттың тұрған орнын  баланың өзіне қатысты сөзбен айта білуі (менің алдымда-үстел, менің артымда-шкаф, менің сол жанымда-есік,сол жағымда-терезе,менің жоғарғы жағымда төбе, ал төменгі жағымда еден. Жақынырақ-алысырақ,жақын-алыс деген сөздердің мәнін білу, осы сөздерді пайдалана алу, мысалы, қылқаламды өзіме жақынырақ, ал қарындашты алысырақ ұстадым.

Мұнда балалар «Ненің қайда тұрғанын тап» ойынын ұйымдастыруға  болады. Мұнда балалар шапшаң және баяу деген сөздің мәнін білуі  тиіс. 6-жасар балаларда бала өзінен басталатын қозғалыстар бағыты жөніндегі білімдерін бекітуі әрі қарай жалғастырып отыру қажет. Бұл топтағы басты міндет бір заттың екінші затқа қатысты алғандағы орнын анықтау және сөзбен атау шеберлігін игеріп алу болып табылады, мысалы, қуыршақтың оң жағында қоян отыр, ал қуыршақтың орнында ит,ал алдында әтеш тұр.

Заттардың арасындағы кеңістік қатынастарды білдіретін сөздерді түсіну және қолдану балаға өзінің сезім тәжрибесін ұғынуға көмектесетін маңызды фактор болып табылады. Кеңістікте бағдарлауды дамытуда серуеннің, экскурсияның, қимыл-әрекетті ойындардың, дене шынықтыру жаттығулары мен балалардың тек өз тобының бөлмесінде бағдарлай алуы ғана емас, сондай-ақ, бүкіл балалар бақшасы үйінде бағдарлауының ерекше мәні бар. Осы міндеттерді жүзеге асыруда қандай әдістер пайдалану керектігін құрастырайық. Дидактикалық сүреттерді құрастыру және ондағы заттардың орналасуы сипаттау, біріңғай, бірақ түрліше орналасқан, заттары бар пар суреттерді  лайықтап  алу.

Балалар бақшасында «салмақ  сезіміне» дамыту. Балалардың сенсорлық дамыта жетілуі алуан жазты. Сенсорлық дамып жетілудің көптеген жақтары сезімдік және логикалық түсініктерінің (балалардың сандық, кеңістік, уақыт және басқа, түсініктерінің) бірлігін қамтамасыз ете отырып, кейіннен математикалық дамуына негіз болып  табылады. «салмақ сезімінің басқаша айтқанда өлшеу  сезімінің дамуына мектепке  дейінгі тәрбие беру жүйелерінің көпшілігінде  назар аударылып отырған . Бұл масса тәсілдерін игеру мен оларды өлшеу тәсілдерін игеру үшін қажетті сезім болып табылады. Кішкентайлардың  өзі ақ  заттардың салмағын айыра алады, олар өз қабылдау сезімдерін ауыр – жеңіл, деген сөздермен білдіреді. Бірақ олар, бұл айырмашылықты ең алғаш үлкен бұлшық еттер тобы арқылы  және  біреуіне екіншісі қарама – қарсы заттардың балаларға арналған үстел мен құршақ үстелі т.б.) қатысуымен қабылдайды. Ересек балалар тобында  салмақты айыру  үшін  айырмашылықтары шамалы заттармен берілген және бұлшық еттер тобын  қатыстырмайтындай, мысалы, заттарды алақанға салып  салмақтап өлшеуге болатындай жаттығуларды енгізуге болатындай жаттығуларды енгізуге болады. Алақанға  салып  салмақтап көргендегі заттардың салмағындағы айырма бірте – бірте кеми беруі тиіс. (300-ден 50 грамға дейін ). Бара – бара масса қатыстары да өзгеріп отыруы  керек: жаттығулар сипаты негізінен ұзындық параментрлерін айыруға берілген жаттығулардағыдай   болуы  мүмкін. Мысалы, балаларға сусымалы  заттардың  (біреуіне масылы, ұсақ құм ал екіншісіне  ұн ) толтырылған формасы мен өлшемдері бірдей қапшықтар беріледі. Осы қапшықтардың қайсысы ауыр, қайсысы жеңіл  екенін анықтау міндеті қойылады. Балаларға қапшықтарды  екі  алақанына салып өлшеу  әдістері үйретіледі. Сонан  кейін қапшықтардың орнына сусымалы  әр  түрлі  заттармен  толтырылған қораптар, кішкене  бөшкелер  және басқа  заттар беріледі. Мұндай  тапсырмаларды бірнеше балаға бір мезгілде  беруге  болады. Оларды орындағанда  балалар салмағы  ауыр  заттарды бір  үстелге, ал  жеңілдерін  екіншісіне апарып қояды. Сонымен, әр үстелдегі қапшықтардың қораптардың   бірдей  болады. Балалардың біреуі үстелге қойылған заттардың  бәрінің  салмағы  бірдейше, соны тексереді. Тексеруде де сол  сезім  түйсігі арқылы анықтау пайдаланылады. Тапсырманың екінші варианты: салмақтары  екі  түрлі  бірнеше пар қараптар  бір  жерде  тұр, шақырылған балалар  жеңіл  қараптарды бір жерге,  ауырмаларын – екінші жерге  жинастырып, оларды  бөліп қоюлары керек. Дифференциялау дамытылған сайын тапсырманы қиындатуға болады: салмақтарыдың айырмашылығы  бар үш (одан  кейін төрт  бес) зат алынады, ал салмағы  жөнінен неме беретін үш (төрт, бес) затты алған балалар  оларды келесі  (немесе өспелі) ретпен орналастырып қоюлары керек. Содан кейін балаларға осы үш (бес) затқа пар, яғни салмағы бойынша  тең затты табу ұсынылады. Заттардың  салмағының тең не тең еместігіне сезу арқылы  анықтауға дифференциял  болған  сайын бірте-бірте тереңдетіле түседі. Салыстыру үшін балаларға  ағаштың әр тегінен дайындылған  салмағы  бірдей тоқтайшалар  ұсынуға  болады. «Салмақ сезімін» дамыту үшін әр түрлі материалдардан  темірден, ағаштан, резеңкеден, поролоннан жасалған, шамасымен формасы жөнінен  бірдей  жиынтықтар  пайдаланған  өте дұрыс болады. Балаларға  салмақ нәрсенің өлшемдеріне  тәуелді  еместігін  мысалы  үлкен ауа  мырыш кішкене  ағаш  немесе металл шармен салыстырып көрсетудің  маңызы зор. Ақырында, заттардың салмағы қарапайым таразыны пайызымен балалар неғұрлым дәлірек  тексере  алатын  болады.  Ашқанға салып шамамен  салмағы  анықталған  заттар  таразы  табақтарына салынады, сонда олардың біреуі  басып түседі заттардың  салмағы бірдей (массасы бірдей) болғанда  табақтар  тепе-теңдік қалыпқа келеді. Бұл әліде болса таразыға  тарту және жалпы қабылданған  эталондар (игерд) пайдалану емес, олайда балалар  салмақты  неғұрлым дәлірек  өлшеу  үшін  таразының  мәнін  түсіне бастайды. Бұл бақылағандарын  ойнаған  кезде  және  ересектермен  магазинге  барғанда  таразыға  зер салып  байқап, таразы тартуға  қызығатын болады.

Мектепке дейінгі  балаларда кеңістік түсінігін қалыптастыру.

Кішкентайлардың екінші тобында кеңістік бағдарларын зерттеу олардың бағдарлай білуінің негізгі өз дене мүшелерін айыра білуі екендігін көрсетті.Осы ерекшеліктерді ескеріп балаларды,өз дене мүшелерін,олардың атауларын айқын түрде айыра білуге үйрету және соларға сүйеніп балаларды кеңістік бағыттармен таныстыру өте маңызды.Оң қолы және сол қолын және өз денесінің оң жағымен сол жағын айыра білудің ерекше мәні бар.Балаларға бұл жөнінен едәуір қиындық келеді, егер балаларды екі қолының атауларымен және олардың түрліше функцияларымен бірден таныстырып отырса, ондай қиындықты жеңуге болады; оң қолымен бала қасық ,ал сол қолымен - нан немесе тарелка ұстайды ; оң қолымен бала қарындаш ұстайды; сурет салады, ол қағаз жылжымау үшін сол қолымен оны үстеп отырады.Осыны есте сақтап және әрқашан балаларға ескерте отырып, тәрбиелі балалардың өз дене мүшелерін айыра бөлуін , заттардың кеңістікте орналасу және кеңестіктегі қимыл-қозғалыс болатын анықты болуын қалыптастырады; алдында - алға қарай , артында артқа қарай оқ жоқтан оңға қарай сол жақтан - солға қарай.

Сондай-ақ уақыт түсініктерде (таңертең , күндіз кешке , түн ) режімдік мезеттерді өткізгенде күнделікті өсмірде қалыптасуы тиіс . Тәуліктің бұл бөлшектеріде, сондай-ақ кішкентайлар   мен ересек балалардың іс- әрекетінің өзгеруіне қарай ажыратылады. Бірақ көрсетілген уақыт мезеттерінде ересек балалардың іс- әрекеті түрліше болғандықтан, белгілі бір жердің немесе белгілі бір географиялық болудың өзіне тене ерекшеліктері болатынын ескеру керек. Уақыт мезетін есептеу әр бала үшін нақтылы және толымды болуы тиіс,  сондықтан түсіндіргенде көптеген белгілерді пайдалану керек.

Балалар өз дене мүшелерін  айыра білуге үйренеді және алдында  бетінің алдында,  артында - арқа жағында деген сөз екенін біледі. 5-жасқа кірген топта балалар өз дене мүшелерін білетіндігін үйреніп, өзінен әр жаққа (алға, артқа, жоғары, төмен ,оңға,солға) қарай болатынын қозғалыс бағытын біледі.

Бір заттың тұрған орнын  баланың өзіне қатысты сөзбен айта білуі (менің алдымда-үстел, менің артымда-шкаф, менің сол жанымда-есік,сол жағымда-терезе,менің жоғарғы жағымда төбе, ал төменгі жағымда еден. Жақынырақ-алысырақ,жақын-алыс деген сөздердің мәнін білу, осы сөздерді пайдалана алу, мысалы, қылқаламды өзіме жақынырақ, ал қарындашты алысырақ ұстадым.

Мұнда балалар «Ненің қайда тұрғанын тап» ойынын ұйымдастыруға  болады. Мұнда балалар шапшаң және баяу деген сөздің мәнін білуі тиіс. 6-жасар балаларда бала өзінен басталатын қозғалыстар бағыты жөніндегі білімдерін бекітуі әрі қарай жалғастырып отыру қажет. Бұл топтағы басты міндет бір заттың екінші затқа қатысты алғандағы орнын анықтау және сөзбен атау шеберлігін игеріп алу болып табылады, мысалы, қуыршақтың оң жағында қоян отыр, ал қуыршақтың орнында ит,ал алдында әтеш тұр.

Заттардың арасындағы кеңістік қатынастарды білдіретін сөздерді түсіну және қолдану балаға өзінің сезім тәжрибесін ұғынуға көмектесетін маңызды фактор болып табылады. Кеңістікте бағдарлауды дамытуда серуеннің, экскурсияның, қимыл-әрекетті ойындардың, дене шынықтыру жаттығулары мен балалардың тек өз тобының бөлмесінде бағдарлай алуы ғана емас, сондай-ақ, бүкіл балалар бақшасы үйінде бағдарлауының ерекше мәні бар. Осы міндеттерді жүзеге асыруда қандай әдістер пайдалану керектігін құрастырайық. Дидактикалық сүреттерді құрастыру және ондағы заттардың орналасуы сипаттау, біріңғай, бірақ түрліше орналасқан, заттары бар пар суреттерді  лайықтап  алу.

Балалар бақшасында «салмақ сезіміне» дамыту.

Балалардың сенсорлық  дамыта жетілуі алуан жазты. Сенсорлық  дамып жетілудің көптеген жақтары  сезімдік және логикалық түсініктерінің (балалардың сандық, кеңістік, уақыт  және басқа, түсініктерінің) бірлігін қамтамасыз ете отырып, кейіннен математикалық дамуына негіз болып  табылады. «салмақ сезімінің басқаша айтқанда өлшеу  сезімінің дамуына мектепке  дейінгі тәрбие беру жүйелерінің көпшілігінде  назар аударылып отырған . Бұл масса тәсілдерін игеру мен оларды өлшеу тәсілдерін игеру үшін қажетті сезім болып табылады. Кішкентайлардың  өзі ақ  заттардың салмағын айыра алады, олар өз қабылдау сезімдерін ауыр – жеңіл, деген сөздермен білдіреді. Бірақ олар, бұл айырмашылықты ең алғаш үлкен бұлшық еттер тобы арқылы  және  біреуіне екіншісі қарама – қарсы заттардың балаларға арналған үстел мен құршақ үстелі т.б.) қатысуымен қабылдайды. Ересек балалар тобында  салмақты айыру  үшін  айырмашылықтары шамалы заттармен берілген және бұлшық еттер тобын  қатыстырмайтындай, мысалы, заттарды алақанға салып  салмақтап өлшеуге болатындай жаттығуларды енгізуге болатындай жаттығуларды енгізуге болады. Алақанға  салып  салмақтап көргендегі заттардың салмағындағы айырма бірте – бірте кеми беруі тиіс. (300-ден 50 грамға дейін ). Бара – бара масса қатыстары да өзгеріп отыруы  керек: жаттығулар сипаты негізінен ұзындық параментрлерін айыруға берілген жаттығулардағыдай   болуы мүмкін. Мысалы, балаларға сусымалы  заттардың (біреуіне масылы, ұсақ құм ал екіншісіне  ұн ) толтырылған формасы мен өлшемдері бірдей қапшықтар беріледі. Осы қапшықтардың қайсысы ауыр, қайсысы жеңіл  екенін анықтау міндеті қойылады. Балаларға қапшықтарды  екі  алақанына салып өлшеу  әдістері үйретіледі. Сонан  кейін қапшықтардың орнына сусымалы  әр  түрлі  заттармен  толтырылған қораптар, кішкене  бөшкелер  және басқа  заттар беріледі. Мұндай  тапсырмаларды бірнеше балаға бір мезгілде  беруге  болады. Оларды орындағанда  балалар салмағы  ауыр  заттарды бір  үстелге, ал  жеңілдерін  екіншісіне апарып қояды. Сонымен, әр үстелдегі қапшықтардың қораптардың   бірдей  болады. Балалардың біреуі үстелге қойылған заттардың  бәрінің  салмағы  бірдейше, соны тексереді. Тексеруде де сол  сезім  түйсігі арқылы анықтау пайдаланылады. Тапсырманың екінші варианты: салмақтары  екі түрлі бірнеше пар қараптар  бір жерде тұр, шақырылған балалар жеңіл қараптарды бір жерге,  ауырмаларын – екінші жерге жинастырып, оларды  бөліп қоюлары керек. Дифференциялау дамытылған сайын тапсырманы қиындатуға болады: салмақтарыдың айырмашылығы  бар үш (одан  кейін төрт  бес) зат алынады, ал салмағы  жөнінен неме беретін үш (төрт, бес) затты алған балалар  оларды келесі  (немесе өспелі) ретпен орналастырып қоюлары керек. Содан кейін балаларға осы үш (бес) затқа пар, яғни салмағы бойынша тең затты табу ұсынылады. Заттардың  салмағының тең не тең еместігіне сезу арқылы  анықтауға дифференциял  болған  сайын бірте-бірте тереңдетіле түседі. Салыстыру үшін балаларға  ағаштың әр тегінен дайындылған  салмағы  бірдей тоқтайшалар  ұсынуға болады. «Салмақ сезімін» дамыту үшін әр түрлі материалдардан  темірден, ағаштан, резеңкеден, поролоннан жасалған, шамасымен формасы жөнінен  бірдей  жиынтықтар  пайдаланған  өте дұрыс болады. Балаларға  салмақ нәрсенің өлшемдеріне  тәуелді  еместігін  мысалы  үлкен ауа  мырыш кішкене  ағаш  немесе металл шармен салыстырып көрсетудің  маңызы зор. Ақырында, заттардың салмағы қарапайым таразыны пайызымен балалар неғұрлым дәлірек  тексере  алатын  болады.  Ашқанға салып шамамен  салмағы  анықталған  заттар  таразы  табақтарына салынады, сонда олардың біреуі  басып түседі заттардың  салмағы бірдей (массасы бірдей) болғанда  табақтар  тепе-теңдік қалыпқа келеді. Бұл әліде болса таразыға  тарту және жалпы қабылданған  эталондар (игерд) пайдалану емес, олайда балалар  салмақты  неғұрлым дәлірек  өлшеу  үшін  таразының  мәнін  түсіне бастайды. Бұл бақылағандарын  ойнаған  кезде  және  ересектермен  магазинге  барғанда  таразыға  зер салып  байқап, таразы тартуға  қызығатын болады.

Балалар бақшасында геометриялық фигураларды   оқыту әдістемесі.

Кішкентайлардың екінші тобында (3-4) форманы ажыратып тану басталады. Үш жасқа қараған балалар формалардың дөңгелек (домалақ) доп, дөңгелек тәрелке, дөңгелек табақ т.б осы сияқты кейбір атауларын да меңгеріп алады. Бірақ балалар ойыншық түрінде қабылданатын геометриялық фигуралардың, квадраттың, дөңгелектің, үшбұрыштың көптеген қасиеттерін әлі де болса білмейді. Алайда, бұдан балалар олардың формасын айыра алмайды деген сөз шықпайды, олар үй мен төбе жасау үшін куб және үшбұрыш керек, әдемі суретті бейнелеп көрсету үшін дөңгелек, квадрат, үшбұрыш т.с.с. керек болатынын айтады.

Дидактикалық  ойындар үшін керек заттардың  ішінде геометриялық фигуралар: квадрат, үшбұрыш, дөңгелек болуы тиіс. Балалар бұл формалардың контурын ұстап - сипалау және көру арқылы байқап, олардың атаулары мен өзіндік ерекшелігін біледі.

Балалардың  айнала қоршаған заттар өзінің формасы  жөнінен алуан түрлі және олардың ішінде, дөңгелектеріне қарағанда, тік төрт бұрыш тәрізділері көбірек. Балаларды заттардың формасын көріп, оларды дөңгелек түріндегі және бүрыштары барлары деп қарапайым түрде топтай білуге үйрету маңызды. Бұл топтауда балаларға белгілі геометриялық фигуралар   негіз етіп алынуы тиіс. Доп, шар, тәрелке-дөңгелек, қияр-дөңгелек бірақ ұзынша ол кубтың, кітаптың, қораптың-бұрыштары бар екенін балалардың өздері -ақ айтады. Осындай сабақта қалай өткізуге болады.

Балалар геометриялық фигураларды (квадрат пен дөңгелекті) бұл кезде айырып тани және атай алады дейік. Тәрбиеші ең алғаш үлкен  дөңгелекпен квадратты көрсетіп, олардың білімдерін тексереді, сонан соң өз қораптарынан тиісті фигураларды табуды (балалардың қолында олар әр түсті) және қайсысында қандай фигура, түсі қандай екенін айтуды ұсынады. Дөңгелек (квадрат) екенін қалай білуге болады? - деп сұрайды тәрбиеші. Балалар фигураны контуры бойымен саусағымен айналдырып шығады да квадраттың бұрыштары болмайтынын, ал дөңгелектің бұрыштары болмайтынын айтады.

Сонан соң  тәрбиеші тәрелкені (үсақ тәрелкені) көретеді де контуры бойымен саусағымен айналдырып шығады да квадраттың бұрыштары болатынын, ал дөңгелектің бұрыштары болмайтынын айтады. Дәл осылай қораптың қақпағы (немесе түбі) көбнесе неге ұқсайтынын және неліктен олай екенін анықтауды ұсынады. Балалар оның бұрыштары квадраттың бұрыштары сияқты екенін айтады.

Салыстыру тәсәлдері  жөнінде қажетті нұсқаулар берген соң, тәрбиеші сабақтың екінші бөліміне көшеді. Ол бір үстелге дөңгелекті, ал екіншісіне квадратты қояды да шақырылған үш балаға ұсақ бір-бір заттан: біреуіне тәрелке, екіншісіне ұсақ тәрелке, екіншісіне ұсақ тәрелке (қуыршаққа арналан ыдыс - аяқтан), тағы біреуіне парақ қағаз (дәптерден), тағы біреуіне қол арамен ұстатады. Сонан соң ойыншықты ормасын ол саусағымен айналдыра көрсетіп, ол қайсы геометриялық фигура көбірек ұқсайтын болса, ойыншықты сол фигураға тұрған үстелге қоюды тапсырады. Осыған ұқсас бірнеше тапсырмаларды орындап, балалар дөңгелек заттар менбұрыштары бар заттарды қарап шығып, үстелдердің айналасына жиналады. Ең алдымен тәрбиеші өзі тұжырым жасайды, ал балалар үстелге қойылған заттардыатай отырып, сол қортындыны нақтылай түседі. «Мұнда дөңгелек пен барлық дөңгелек заттар жатыр, - дейді тәрбиеші, ол балалар атап шығады. «Тәрелке, ұсақ тәрелке, шар, доп». Мұнда квадрат пен бұрыштары бар барлық заттар жатыр, ал балалар атайды «парақ, қағаз, қол орамал». Бұдан кейін мұндай қортындыны балалардың өздері жасайды.