Психолог студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін эксперименталды зерттеу процедурасы

 

Кесте 2.2.1 жалғасы

Терең өзара қатынас құраймын			Терең өзара қатынасқа  түсемін
ойлағым да келмейді.	керектігін білмеймін.	рат болмаса іске асыра алмаймын.	ды яғни оның үнемі болуына қажеттілік жоќ.		н, ма- ған же-ңіл жә-не еркін

 

Төменгі жолда балл саны көрсетілген, мұнда әр қарым – қатынастың тереңдігі өлшенеді. Көрсетілген шкала бойынша адамның қарым – қатынасының бөлек серіктеспен сондай-ақ, бүкіл топпен қарым – қатынасын бағалауға болады.

Көрсетілген қарым – қатынастағы серіктестердің позициялары және олардың өзара қатынастарының тереңдік деңгейі коммуникативтік бағдар зерттеу әдістемесінің негізіне алынған.

Әдістеменің экспериментальды – диагностикалық материалы – қарым-қатынастың негізгі позицияларының қысқаша мазмұны берілген 12 карточка мен өзара қатынас тереңдік шкаласы бар бланкілер.

Зерттелінуші зерттеу процедурасы мына кезеңдерден тұрады:

1 Карточкаларды мазмұны  жағынан өзіңе ұқсастығын алу. Зерттелінушіге нұсқау: «Карточкада адамдардың  әртүрлі мінез-құлық ерекшеліктері берілген». Әрине осылардың бірі сізге жақын, ал кейбіреуі жат екені даусыз. Сіздің ойыңызша өзіңізге жақын деген, сізді бейнелейді деген карточканы тауып, сол жаққа қойыңыз. Ал оң жаққа сізді дәл осылай тура , нақ бірақ аз мөлшерде бейнелейтін карточканы қойыңыз т.б. Яғни сізді тура, нақ бейнелейтінінен бастап, аз мөлшерде бейнелейтінге дейін карточкаларды бір қатарға тізіп қойыңыз. Зерттеуші 1 – кестеге сәйкес 1-ден – 12-ге дейін нөмірлеп, нәтижесін хаттамаға жазады.

2. Әр карточкаға 1-2 жақсы таныс адамды енгізу. Нұсқау: «Әр карточканы оқи отырып, жақсы таныстарыңыздың ішінде осы карточкадағы суреттемеге жақыны болса, сол адамның аты-жөнін  немесе шартты белгісін карточка нөмірі белгіленген жерге қойыңыз. Егер бір карточкаға сіз бір емес, бірден екі кісіні жазам десеңіз, екеуінің де аты-жөнін жазыңыз. Сондай-ақ бір карточкаға міндетті түрде ең жақын досыңызды және туысыңызды жазуға тырысыңыз. Бұл жерде толық ұқсастық болуы мүмкін емес, әңгіме кейбір қатысты жақтары туралы айтылып отыр»
3. Дәл қазіргі уақытта, көрсетілген әрбір адаммен өзара қатынасының тереңдік деңгейін бағалау. Нұсқау: «Адам әр  адаммен әртүрлі деңгейде  қатынас құрады: жеңілден терңге  дейін. Бланкіде  6 әртүрлі  өзара қатынас түрі берілген. Жоғарыда көрсетілген серіктестердің қайсысымен  қарым-қатынасыңыз көп мөлшерде  өзара қатынастың  қай  түріне, бүгінгі күні қалыптасқан жатады, - және өзара қатынас түрінің жанына сіздің таныстарыңыздың аты-жөнін жазыңыз».
4. Серіктестерімен өзара қатынасының болашақта қалай болғанын қалау бағасы. Нұсқауы: «Ал енді екінші бланкіде, аталған таныстарыңызбен бүгінгі күнгі жағдайға қарамастан, бәрі сіздің қолыңызда болса және ешқандай кедергі болмаса, қандай қарым – қатынас орнатқыңыз келеді, қандай қарым – қатынасты қалайсыз».
5. Карточкаларды ондағы психологиялық портреттерінің тартымдылық деңгейіне  қатысты   тізбектеу.  Нұсқауы: «Енді карточкаларды  сіздің  идеал адамыңыз   қандай  болу керек  деген принципте  ең  жағымдыдан, жағымсызға дейін тізбектеңіз»

Кейбір жағдайларда басқа мәселені  шешуге байланысты, коммуникативті  бағдарды  зерттеуде, зерттеу  процедурасы   басқа қосымша  этаптарды қарастырады: карточкаларды «бақытты», «табысты»,  «тамаша отбасы  иесі»  тағы басқа Е.Т. Соколованың  бағалау жүйесін  өлшеудің  қосымша әдістемесін пайдаланады. Бұл жерде зерттелушінің өзін-өзі бағалауын оның жеке санасы  бойынша  қарастырады.

«Коммуникативті деңгейін  анықтау» әдістемесі. Жеке тұлғаның  коммуникативтік  дағдылары мен іскерліктерін, қарым – қатынас  мәдениетін  зерттеуге  арналған  бұл әдістемені  В.Ф. Ряковский ұсынағн. Бұл әдістеме  16  сұрақтан  тұрады,  әр сұраққа  «ия»,   «кейде»,  «жоқ» деп  жауап  беру  қажет.

Бүгінгі күн  жағдайында  кез келген  адам   екінші  біреумен  пікір  алысып,  қарым-қатынас  жасағанда  онымен  тіл табыса алуы қажет.  Жалпы  қарым – қатынас  жасау мәдениеттілігін  меңгеру үшін,   ең  алдымен, әркім   өзінің   екінші  біреумен  қарым – қатынас  жасай  алатыны  көз  жеткізуі  қажет.  

Берілген  сұрақтардың әрқайсысының  тұсына: «ия»  дегеннің  орнына «2» ұпай, «кейде - 1» ұпай,  жоқ «0» ұпай  түрінде  таңбаланады.  Одан  соң  таңбаланған ұпайларды  қосып,  өзіңіздің  адамдарға,  көпшілікке  жақындық  деңгейін  анықтайды.  Ұпай  саны 4  тен 32 ұпай  аралығында.  Қосылаған  қорытынды бойынша  адам  қарым – қатынасының  6  түріне сипаттама  берілді.

«Ортаға тез бейімделе аласыз ба?» мақсаты: коммуникативтідеңгейді анықтау. Нұсқау: Берілген 16 сұрақтың әрқайсысына «ия», «жоқ» немесе «кейде» деп нақты  жауапты беріңіз.

1. Егер  біреумен әдеттегі  немесе  іс туралы әңгіме  жөнінде  кездесу  болатыны білсеңіз,  ол жағдай  сізді  абыржытып  мазалай  ма?
2. Өзіңіздің денсаулығыңызды  дәрігерге  тексертуді ең соңғы  сәтке  дейін  қалдырасыз  ба?
3. Егер  өзіңізге  таныс  емес  аудиторияда  баяндама немесе  абарлама  жасау  керектігін  біреу  ескерте  қалса,  ол  жағдай  сізді  абыржыта  ма?
4. Егер  сізге  өзіңіз  көрмеген  және  онда танысыңыз  жоқ  қалаға  жұмыс  барысында  барып  қайту  тапсырылса,  ол  жаққа  бармау  үшін  әр  түрлі  сылтаулар  айтып  барлық  күшіңізді  салар ма  едіңіз?
5. Өзіңіздің  реніш-қайғыңызды бейтаныс адамдармен бөлісуді  ұнатасыз ба?
6. Егер көшеде  сізді біреу тоқтатып уақытты айтып беруді,  көшеге  жол сілтеп  жіберуді және  басқа бір сұрақ  қойып,  соған жауап  беруді  өтінсе,  оған сіз  кейіп,  ренжисіз  бе?
7. Жас мөлшері  арасында  айырмасы  бар  адамдардың  бірін-бірі  түсінуі  қиын  болады деп есептейсіз бе?
8. Таныс адамыңызға  ол кісінің сізден  бірнеше  күн  бұрын қарызға  алған он  теңгеңізді  қайтару керектігін ескертуді  ұят  деп  санайсыз ба?
9. Егер  ресторанда немесе кафеде  сізге сапасыз  тағам  әкеліп  берілсе,  сіз  ондай  тамаќты  ‰ндемей ѓана ренжіп, кері итеріп  ќоясыз ба?
10. Егер сіз  бейтаныс  адаммен  жеке  т±рѓанда  ол кісі  сізді  сµзге  тартса, сіз  өзіңіз  әңгімелесіп  үйренбегендіктен  оның  сөзін  қолдай алмай,  «тыныштығымды  алды» деп  ренжисіз  бе?
11. Дүкенде, буфетте,  кинотеатрда  кезекке тұрған  адамдар  көп  болса,  ондай  кезектен  тартынып  қашқақтайсыз ба?
12. Дау-дамайды,  келіспеушілікті  шешетін  комиссияға  қатысудан  бас тартасыз ба?
13. Оқып  шыққан  кітап,  көрген  кино,  спектакль  туралы  талқылау  болғанда сіз  әрдайым өз пікіріңізді айтып отырасыз ба?
14. Егер  сізге өзіңізге бұрыннан жақсы таныс  жағдай  туралы  қате пікір  айтылғанын  естісеңіз,  ол пікірді  түземей,  үндемей  отыруды  қалайсыз ба?
15. Егер  сізден  біреу  оқу  тақырыбы  немесе  қызмет  жөнінде  түсінік  беріп  көмектесуіңізді  өтінсе,  сіз  «тыныштығымды  алды» деп  ренжисіз бе?
16. ¤Өзіңіздің  көзқарасыњызды ауызша  айтып  беруден  гөрі  жазып  беруді  артық  көресіз  бе?

Жоғарыдағы  берілген  сұрақтардың  жауаптарының  әрқайсысының  тұсына «ия»  дегеннің орнына «2» ұпай, «кейде» - «1» ұпай,  «жоқ» - «0» ұпай  түрлерінде  таңбалаңыз. Одан  соң  таңбаланған ұпайларды  қосып, өзіңіздің  адамдарға,  көпшілікке  жақындық  деңгейіңізді  анықтаңыз.

Егер  қосылған  қорытынды:

30-32   ұпай  шықса,   онда  өзіңіздің  басқа  адамдармен  қарым-қатынасқа  түсе  алмайтыныңызды,  жатырқағыштығыңызды,  адамдарға  үйір  еместігіңізді сөзсіз  білдіреді. Одан  сіз  азап  шегесіз.  Сондықтан  өзіңізбен  бірге  тұрған  жақын  дос,   туыс  адамдардың  араласуына  қиындық  жасайсыз.  Топтасып  орындалатын  іс-әрекетте  сізге  сену  өте қиын.  Сондықтан  сізге  адамдармен  жатырқамай  үйір  болуды  қарқынды  түрде  үдетіп,  қарым-қатынасқа  түсуді  жиілетіп  отыру  қажет.

25-29  ұпай.  Сіз  тұйық  мінезді,  көп  сөйлемейтін,  аулақтануды,  оңашалануды  жақсы  көретін  адамсыз.  Дос  адамдарыңыз  өте  аз.  Жаңа  жұмыс  немесе  адамдармен  жаңадан  қарым-қатынасқа  түсу  сізге  ауырлық  туғызады.  Оны  сіз  білесіз,  сондықтан  өзіңізге  риза  емессіз.  Өз мінезіңізді  түзетіп,  өзгертіп  алу   өзіңіздің  ғана  қолыңызда.  Бір  жағдайға  өте  еліккен  кезіңізде сіз  адамдармен  еркін  түрде  қарым-қатынасқа  түсіп  кеткен  жағдайыңыз  болады.

24. ұпай.  Сіз  адамдармен  жатырқамай  қарым-қатынасқа  түсе  аласыз,  әрі  таныс  емес, өзіңізге  жат  жағдайда  едәуір  еркін, сенімді ұстай  аласыз.  Қиын,  күрделі  мәселенің  жаңа  түрі  сізді  қорқытпайды.  Алайда  бейтаныс адамдар  ортасында  олармен  қарым-қатынасқа  түсуде  байқап,  абайлап,  сақтықпен  араласасыз. Диспуттарға,  пікірталастарға  лажсыздан  қиналып  қатынасасыз.  Кейде  сіздің  пікірлеріңізде ешбір  негізсіз  өткір  сықақ,  мысқылдау  жиі  қолданылады.  Бірақ  бұл  кемістіктерді тез түзетуге  болады.

14-18 ұпай.  Сіздің  адамдармен  араласуыңыз байырғы  түрде  жақсы.  Сіз көп білгіңіз  келеді, әңгімелесуші  адамды  қуана  қалап  тыңдайсыз,  өз  көзқарасыңызды  ешбір  ашусыз-ақ  дәлелдейсіз.  Жаңа  адмдармен  кездесуге  ешбір  қиналмай-ақ  барасыз.  Солай  бола  тұрса  да  шулы,  дуылдаған  ортаны  ұнатпайсыз,  шамадан тыс  аса  көп  сөйлейтін  адамдардың  сөзін  көтере  алмайсыз, ұнатпайсыз.

9-13 ұпай. Сіз  адамдармен  араласқышсыз,  кейде  тіптен  шамадан  тыс араласасыз.  Қызық  құмар,  әуесқой,  сөзшең  адамсыз,  әр  түрлі  мәселелерге көп  араласып өз  пікіріңізді  айтқышсыз,  бұл  жағдай  кейде  айналаңыздағы  адамдарды  запы  қылады,  ызаландырады.  Жаңа  адамдармен  қуана-қуана  танысасыз. Өзіңізге жұрттың  көңілін  әрдайым аудартып  отыруды  ұнатасыз.  Біреудің  айтқан  өтінішін  орындауға  кейде  жағдайыңыз  келмесе  де  қайтармайсыз. Күйгелектеніп  ашуланғышсыз,  бірақ  тез  қайтасыз.  Маңызды,  түйінді мәселеге кездескенде оны  шешуге  сіздің  шыдамдылығыңыз, ынталығыңыз,  төзімділігіңіз,  ерлігіңіз  жетпейді.  Бұл  сіздің  кемшілігіңіз.  Бірақ  егер  ол  мәселені  шешуді  өте қаласаңыз,  өзіңізді  мәжбүр  етіп  орындай  аласыз.

8. ұпай. Сіз  адамдармен шамадан  тыс  араласқышсыз. Барлық  істің  мән-жайын әрдайым  білесіз.   Маңызды  тақырыптар  сізге  қызықсыз  болса  да,  сіз  барлық  пікір-таластардан  қалмай  қатысасыз. Кез  келген мәселелерді  үстірт  түсінесіз  де,  олар  жөнінде сөйлеуге  әрдайым ентелеп  отырасыз.  Барлық  жерде  сіз өзіңізді  бәрін  білетіндей  еркін  ұстайсыз.  Кез  келген  істі  аяғына  дейін  орындап  шыға  алмасаңыз да,  іс-әрекеттің  бәрін  «орындаймын» деп,  өз  мойныңызға  ала бересіз.  Мұндай  ақиқат  шындыққа  көп  ойлануыңыз  керек.

3 ұпай  және  одан  төмен.  Сіздің  араласып  қарым – қатынас  жасауыңыз  өзіңіз  жүрген  ортаға  ауырлық  жасайды. Сіз  өте  сөйлегішсіз,  көп  сөздісіз,  өзіңізге  ешбір  қатысы  жоқ  іс,  жағдайларға  араласа  бересіз.  Өзіңіз  мүлде  түсінбесеңіз де,  қиын  мәселені  талқылап  шешуге  кірісіп  жүресіз.  Сондықтан  өзіңіз  жүрген  ортада  әрдайым  түрлі  дау-дамайдың  негізгі  себебі  болып  жүресіз.  Ашушаңсыз,  өкпелегішсіз,  кейде  көбінесе  әділесізсіз. Өзіңіздің айналаңыздағы  адамдарға  сіз  әрдайым  қиындық  туғызып  отырасыз. Сондықтан  өзіңіздің  мінез-құлқыңызды  түзетуге  көп  ойланып  әрекеттенуіңіз  қажет.  Ең  алдымен  шыдамдылық,  ұстамдылық  қасиеттерін  игеруге  тырысыңыз,  адамдарға  сыйлы,  қадірлі  қатынас  көрсетіп  жүріңіз.  Мұндай  айтылған  мінез-құлық  жағдайының  қалыптасқан  түрі  өмірде  ізсіз  өтіп  кете  бермейді  - сондықтан  өзіңіздің денсаулығыңыз  жөнінде  көбірек  ойлануыңыз  қажет.

 

2.2   Психолог студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін эксперименталды  зерттеу нәтижелері

 

Қазақ  студенттерінің қарым – қатынасындағы бағдар  ерекшеліктерін  анықтау  мақсатында  студент  жастарға  Эрик  Берннің  «Бала, Ата-ана  және  Ересек»,  В.Д. Ряковскийдің  «коммуникативті  деңгейді бағалау»,  В.И. Кабриннің  «Өзара  қарым – қатынас  тереңдігін зерттеу»  әдістемелерін  жүргіздік.

«Бала,  Ата – ана  және  Ересек»  әдістемесі  мен  В.И. Кабриннің  «өзара  қарым – қатынас тереңдігін  зерттеу»  әдістемелері   бір-біріне  байланыстырыла  жүргізілді.

Қажет  материалдар  дайын  болған  кезде  коммуникативті  бағдардың  әртүрлі  аспектілерін  сипаттайтын  келесі  негізгі  көрсеткіштер  ерекшеленеді:

1. Қарым – қатынастағы  адамның  шынайы  позициясы:

а)  позицияларды  өзіне  ұқсастығынан  бастап  тізбектеу;

б)  өзіне  көбірек  ұқсайтын  үш  позиция, оның  біреуі  алғы  орында  болуы  керек.

2. Өзінің  болашақтағы  идеал  адамының  сапалары  бойынша  және  жоғарыда  көрсетілген  үш  варианттағы  көрсетулерден  қарым – қатынастағы  позициялар;
3. Өзінің шынайы  позицияларымен  қанағаттану  деңгейі:

а)  Спирменнің «идеал  адам»  мен  «маған  ұқсас  адам»  арасын  саралау  ранг  корреляциясының  коэффиценті  ретінде:

Р = 1 - 

n – позиция  саны (12),

Д - әр  позициясының  екі  рангысының  арасындағы  айырмашылық  квадратының  суммасы; Р – жалпы сумма.

б)  алғашқы  үш  шынайы  өзінің позицияларының  орташа  ранг  көрсеткіші.

4.  Адамның   нақ  осы  шақта  өзі  үшін  терең  өзара  қатынас  жасап  отырған,  серіктес  позициялары  (өзара қатынас тереңдігі  шкаласы  бойынша  жоғары  баға  алған  2-3  таныстың  позициясы);

5.  Болашақта  терең  өзара  қатынас  орнатқысы  келетін  адамның  серіктерінің  позициялары (2-3–ке  дейін);

6. Терең  өзара қатынас  орнаған  серіктерінің  позицияларымен  қанағаттанушылық,  мына  түрде  анықталды:

а)  «идеал  адам»  көрсеткішіндегі  орта  ранг  және 

б)  оның  қатынасының шынайы  және  қалау  тереңдігінің орташа  айырым  көрсеткіші;

7. Серіктерімен  өзара  қатынастың  шынайы  тереңдігі:

а)  барлық  белгіленген тұлғалардың  тереңдігінің  орташа балы;

б)  5  және  6  балл  қатынас  тереңдігін көрсеткен  тұлғалар  саны;

8. Осы  екі  вариантта  бағаланған  өзара  қатынасты  қалау  тереңдігі;

9. Өзара  қатынас  тереңдігімен  қанағаттану  деңгейі  шынайы  және  қалаулы  көрсеткіштер  айырмашылығы  арқылы  анықталды.

Алынған  коммуникативті  бағдар  сипаттамасы  өз  бетінше  мағынаға ие  болуы  мүмкін,  сондай-ақ  зерттелген  топтардың  орташа  көрсеткішімен  салыстырылады.

Зерттеу  жұмысында жалпы жасы 18 бен 29  жас  аралығындағы Шығыс  Қазақстан  мемлекеттік  Университетінің 50  студенті  зерттелінді.  Оның 25-сі  бозбала, 25-сі  бойжеткен.  Бірінші  нұсқау бойынша 1-ші  кестеге  сай  қарым -қатынас  позицияларын  1-ден 12-ге   дейін  белгілеу  қажет,  осы  негізде  студенттердің  қарым – қатынастағы  шынайы  позициясы  анықталды.  Мысалы: 1  позиция  «Бала -  эго-жағдай»,  қарым – қатынас  түрі  гармониялы,  ал 6 позиция  «Ата – ана эго-жағдай»  қарым – қатынас  түрі  формальді.  Қарым – қатынас  позициясын  анықтауға  арналған бозбалаларға  және  бойжеткендерге   жүргізілген  тест  нәтижелері 2.2.1 – кестеде  және  2.2.2 – кестеде  көрсетілген.  Әдістеме  нәтижелерін  көріп  отырғанымыздай,  бозбалалар қарым – қатынасында  да  бойжеткендер  қарым – қатынасында да  негізгі  ұстанымдары «Ата – ана  эго-жағдай». Бірақ  бозбалалар   қарым – қатынасында «Ата – ана эго – жағдай», қарым – қатынас  түрі шиеленісті  және  ығыстырылған  басым,  ал  бойжеткендер  қарым – қатынасында  «Ата – ана эго-жағдай,  қарым – қатынас  түрі   гармониялы және  формальді  басым.  Нәтижелердің   графикалық  көрсеткішін  2.2.1, 2.2.2 – суреттен  көресіздер. Яғни  бозбала   және  бойжеткен  эго – жағдайы  мен  қарым – қатынас түрінің аралық  айырмашылықтарын  көруге  болады.