Психолог студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін эксперименталды зерттеу процедурасы

Төмендегі 2.2.1 – суреттегі:

1 – гармониялы

2 – формальді

3 – ығыстырылған

4 – шиеленісті

Қазақ студент бозбалаларына жүргізілген Э.Берн  әдістемесінің пайыздық  көрсеткіші. Сол  арқылы  біз  қазақтың  студент жастарының өзін - өзі ұстауы, ортада ұстауы  және  бір – бірімен  қарым – қатынасын  көрсететін сурет болып  табылады.

Сурет  2.2.1 Бозбалалардың пайыздық көрсеткіші.

Сурет 2.2.2 Бойжеткендердің пайыздық көрсеткіші.

1 – гармониялы

2 – формальді

3 – ығыстырылған

4 – шиеленісті.

Қазақ  студент  бойжеткендеріне  жүргізілген  Э. Берн  әдістемесінің  пайыздық  көрсеткіші.

Осы екі суретте  берілген пайыздық  деңгейлерді  салыстыра  отырып,  студент  бозбалалар   мен  бойжеткендердің   қарым – қатынас  позицияларындағы  мынандай  ерекшеліктерді  анықтадық.

Студент  бозбалалар  мен  бойжеткендер  қарым – қатынасындағы  негізгі  ұстаным  «Ата – ана эго - жағдай», соның  ішінде  бозбалалардың        14 %-і  қарым – қатынастың  гармониялы  түрін  ұстанса,  бойжеткендерде  бұл  ұстаным  мүлде  кездеспеген,  бозбалаларда  қарым – қатынастың   формальді   түрі 4 % көрсеткішті  көрсетсе,  бойжеткендерде  24 – пайыз,  ал  ең       жоғарғы  пайыздық  көрсеткішті   бойжеткендерде  (32 %),  бозбалаларда   (22 %) ығыстырылған  қарым – қатынас  түрінде  көрсетеді.  Ал,  қарым – қатынастың  шиеленісті  түрі  бозбалаларда  12 %,  бойжеткендерде  мүлде  кездеспеген.

Осы  мәліметтерге   сүйене  отырып,  бозбалалар   мен  бойжеткендердің  өздерінің  шынайы   позицияларының мағыналы  көрсеткіштері  анықталды.

Бозбалаларға  өздерінің   шынайы  позицияларының  мағыналы  көрсеткіштері: 9, 7, 18, 10, 5, 6, 2, 3, 1, 11, 4, 12.  Бойжеткендерде: 6, 5, 3, 2, 1, 10, 2, 7, 11, 8, 11, 12, 4.

Өз  позицияларына  деген  қанағаттанушылық  бозбалаларда   орта  есеппен  + 0,51-деп  алсақ  – 0,47  ден + 0,92  аралығын  құрайды,                       ал  бойжеткендерде  орта  есеппен  0,54  болғанда,  - 0,23 – тен,  + 0,96 – ға  дейін.

Жалпы  сипаттайтын  болсақ  осы  әдістеменің  бірінші  тапсырмасы  бойынша  студент  бозбалалар  мен  бойжеткендердің  қарым – қатынасындағы  ұстаным  ерекшеліктерін  көрдік.  Зерттеуіміздің  келесі  тапсырмалары        мен  әдістемелерінің  нәтижелері,  зерттеу   болжамының  шындыққа  қаншалықты  жақын  екенін  айқындауға мүмкіндік  береді. Осылайша  әдістеменің         басқа   тапсырмаларының  да  нәтижелері  есептеліп  негізгі  мәліметтер  алынды.

Терең  өзара  қатынастағы  серіктес  позициялары  мынадай  қатарды  құрайды: 6, 2, 1, 3, 5, 4, 12, 8, 7, 11, 10.  Осылай бола  тұра  зерттелінушілер  әр  түрлі  позицияны  ұстана  тұра,  әр  түрлі  серіктеспен  де  терең  өзара  қатынас  құра  алады.  1-5, 3 пен- 3,  4 пен – 4 және  9, 6 мен 6 және 9, 7 мен  10,  және 12 – 7 және  12  мен  трансактілі  анализ  позициясы  тұрғысынан  қарағанда,  көрсетілген  жұптарда  терең  өзара  қатынастар  мына  жағдайларда  құралады:

а)  қарым – қатынас  түрі  бірдей  емес  ұқсас  эго – жағдайлы  адамдарда.

б)  Ата – ана  және  Ересек  эго – жағдайлы  адамдарда (Ата – анадан  Ересекке, Ересектен  Ата – анаға ) гармониялы  қарым – қатынас  түрі  ұқсас  адамдарда,  және  де  екеуіне  гармониялы  емес  қарым – қатынас  түрі  сай  адамдарда.

Адам  болашақта  терең  қатынас құғысы  келетін  позиция  қатары: 9, 5, 6, 10, 7, 4, 1, 11, 3, 12, 2, 8;   бұл  жерде  алдыңғы  қатарды  Ересек  және  Ата – ана эго – жағдайлы  және қарым – қатынастың  гармониялы  түрі  басым  серіктестер  құрайды.

Адамның  нағыз,  шынайы  терең  қатынас  5 және 6 балл  құрайтын  серіктестер  саны  0 – ден  9 – арасын  құрайды,  орта  есеппен  бозбалаларда  3, 2 бойжеткендерде 3, 4; ал  қалаулы  серіктестер  саны  3 тен 10 – ға дейін,  бозбалаларға  4, 3, бойжеткендерге  5, 0 – ді  құрайды.

Келесі әдістеме  В.Я. Ряковскийдің  «Коммуникативтік  деңгейді  анықтау» әдістемесі. Бұл  әдістемеде  студент – жастардың  коммуникативтік  деңгейін  анықтауға  байланысты  16  сұрақтан  тұрады.  Сұрақтама  нәтижесі  3 – ұпайдан 32 ұпай  аралығында, 7 бөліктен  тұрады.

Сурет 2.2.3 Студент жастардың коммуникативтік деңгейінің көрсеткіші

 

1. жалпы
2. бойжеткендер
3. бозбалалар

Суреттен көріп отырғанымыздай студент жастардың коммуникативті деңгейі басым көпшілігі 9-13, 14-18 ұпай аралығында. Яғни олар ортаға тез бейімделе алады. Сыпайы, пікіриесінің әңгімесін қызыға тыңдайды. Қарым-қатынаста салмақты, өз қозқарасын эмоцияѓа берілмей-ақ дәлелдей алады. Таныс емес адамдармен еш қиындықсыз сөйлесіп кетеді.

Осылайша, қазақ студент жастарына жүргізілген әдістемелер нәтижесі сараланып Э.Берн әдістемесі бойынша алынған нәтиже мен Ф.И. Тяховскийдің әдістемелерінің байланыстылығын анықтайды.

Нәтижелерді саралай  келе  студент  жастардың  қарым – қатынастардлағы  бағдар  ерекшеліктерін  анықтадық.  Яғни,  бозбалалар  мен  бойжеткендер  қарым – қатынасындағы негізгі  ұстаным  «Ата – ана эго-жағдай,  бозбалаларда  бұл  қарым – қатынастың  ығыстырылған  және  шиеленісті  түрі  бойынша, бойжеткендерде  гармониялы  және  формальді  түрінде  сипатталады. Студент  жастардың коммуникативтік  деңгейі  жоғары.  Бозбалаларға  қарағанда  бойжеткендердің  коммуникативтік  деңгейі  едәуір  жоғары».

Бұл  спирменнің  корреляция коэфиценті  арқылы  анықталып,  дәлелденді. Бозбалалар  мен  бойжеткендер  бойынша  алынған  нәтижелері  мына  формулаға  салып  есептедік:    

 

Р =

 

• жалпы сумма

Х – жиілік

У – салыстырмалы саннын көрсеткіші.

50 адамға шаққандағы 5%-ға жуық  мәнділік  таблица  бойынша  0,277   яғни,  бұл  екеуінің   арасындағы  мәнділік  статистикалық  тұрғыдан  мәнді  болып  шықты.

Біздің  зерттеу  болжамының қазақ  студент  жастарының  қарым-қатынас  позициясы,  коммуникативтік  деңгейі  қарым-қатынас мәдениеті  мәнді  болатын  қасиеттер  арқылы  сипатталады  дегенбіз.

Зерттеу қорытындысы   осы  болжамымыздың   айғағын  көрсетті. Яғни, қазақ студент  жастарының  қарым-қатынасындағы  бағдар,  қарым-қатынас  позициясына, коммуникативтік  деңгейіне  байланысты.

 

2.3 Ұсыныстар

Жаттығу «Түстер үндестігі»

Әженің туған күні. Сіз екеуіңіз ол кісіге орамал таңдап жүресіз. Қандай тон аласыз? Сіздің құрбыңыздың көзі көгілдір қандай кеудеше сыйлар едіңіз. Қандай, түс? Неге? Балалар және ата-ана бөлмесі. Қандай түсті таңдайсың. Түсіндіріңіз. Жаттығу мен кіммін? Бұл сұраққа 20 сөзбен жауап беріңіз. Жолдастарың да жауап беруге олады. Сіздің жауаптарыңызбен олардың жауаптарын салыстырыңыз. Сіздің өзіңізді бағалауыңыз олардың бағалауымен сәйкес келе ме?

Этикалық есеп шығару

1. «Әйелі мен күйеуі қонақта» атты ситуацияны талдау. Сіз сондай жақсы үй иесіз, Мария Петровна! Мен сізді ылғи әйеліме үлгі ретінде айтам. Шын, ғой аяулым?…?
2. Ер адамның этикалық мінез-құлқына талдау жасайық. а) Белгілі әншіге жас табынушылардың арасынан кәрі кемпір жетті:

• Кәрі әйелге автограф бермес пе екенсіз, - деді.

Әнші тек ғана талантымен емес өткір ойымен де белгілі еді… Көрмей тұрмын ол кісі қайда – деді.

б) вариант І.

Алғаш рет дайындаған дәмін ұсынып жас әйелі:

- Қалай, сүйіктім дәмді ме? – деп сұрады.

• Сұрайсың ғой, бәрі тұз!

Қандай әйел тапқан! Бұдан кейін тез өлем ғой.

в) вариант ІІ

Алғаш дәмін дайындаған жас әйелі күйеуіне

• Қалай сүйіктім дәмдә ме? – деп сұрайды.
• Жаман емес. Бірақ келесі жолы тұзға сорпа қосуды ұмытпа, аяулым.

Сабақ – экспромт

Конвертта 8 сұрақ және 13 тапсырма Әрбір оқушы 1 карточкадан суырып тапсырманы орындайды.

1. Өскемен қаласының 5 өзіңе ұнайтын жерін ата
2. Өзіңнің сүйікті өлеңіңді оқы
3. Ең қызықты әңгімеңді айт.
4. Ең қызықты оқиғаны айт. (өміріңдегі)
5. Пактомимикадан 1 сюжет көрсет. Дайындық 5 минут
6. Қатысушыларға сұрақ қой.
7. Біздің көзімізше саған алма сыйлады, сенің әрекетің
8. Сенің өмір позицияңа келетін мақал мәтел айт.
9. Кластың бір оқушысына календарик сыйла
10. Жаман тонның 5 ережесін айт.
11. Өзіңнің болашақ ……сипатта
12. Конфетті ал да мектеп администрациясының біреуіне бер де, рахмет айт.
13. 5 комплимент айт.
14. Мектеппен байланысты 5 жақсы сөз айт.
15. Сенің сүйікті кітабың
16. Ситуация. Сен жолда келе жатып, түйіктен тауып алдың. Сенің әрекетің?
17. Мектепке байланысты 5 жаман сөз.
18. Сен ырымға сенесің бе, қандай?
19. Егер 9 жылды шегерсе артқа қарай сен мектеп өмірінде не өзгертер едің?

 

Сабақ  Адам және оның ісі

Мақсаты: Іскерлік қарым-қатынас дағдыларының құрылуы, іскерлік, алға ұмтылушылық.

 

Сазды эпиграф:

Әдеби эпиграф:

 

1. Проективті тест әдісі. Топ мүшелеріне алдағы уақытта істейтін жұмысын сипаттау тапсырылады. Біткен соң, әрбір топ мүшесі өзінің текстін оқиды. Қалғандары қандай мамандық екендігін табады. Сол мамандыққа байланысты өзінде керекті қасиеттер бар ма, сол қасиетті 5 балдық системамен бағалау.
2. Жаттығу. Бағдарлама – минимум «Мамандыққа жол» әрбір қатысушы өзінің бағдарламасын жасайды. Болашаққа жоспар, мамандыққа жету жолындағы міндеттерді шешеді. Сонан кейін әрбір бағдарлама талқыланады, толықтырылады немесе қысқартылады
3. Жаттығу «Адамгершілік кодексі» Барлық қатысушылар, дәрігердің, психологтың мұғалімнің «Адамгершілік кодексін» құрады.

 

 

Адам және мәдениет

 

Мақсаты: Такт сезімінің дамуы, қарым-қатынас мәдениеті, мінез-құлықтық мәдениетін қалыптастыру

Сазды эпиграф:

Әдеби эпиграф: Жаман тәрбиеленген адамда батылдық дөрекі түрінде, оқығаны педантизм, өткір ойы – қалжың, кеңпейілділігі-алдау болып көрінеді.

                                                                    Дж. Лонк.

 

1. Бірінші кезеңде жүргізуші  қатысушылармен сұрақтарды талдайды. «Мәдениет дегеніміз не, күнделікті  қарым-қатынаста ол керек пе». Мәдениетке анықтама беріледі.

1) ұғым.

Мінез құлық мәдениеті

Тренер этико – психологиялық практикумда ұсынады.

1. Жаттығу «Ойнау және диалог анализі»
2. Мен кіммін? Тапсырма
3. Этикалық есептерді шығару
4. Жаттығу «Экспромт»
5. Қоштасу қатысушылар қоштасады, этикет ережелерін сақтай отыра

 

Этико-психологиялық практикум

 

Практикум сабақтары адамгершілік мінез-құлық дамытуға, өзіндік тұлғалық сапаларын бақылау, этико-психологиялық, педагогикалық тренингті өткізуге керек.

Жаттығу «Ойнау және диалог анализі»

1. Туған күні.

• Папа, 10 тиын берші – деп сұрады Асан

• Ал маған 20 тиын – деп сұрады Ернар
• Маған 30 теңге берші – дейді әйелі
• Бүгін сендерге ие болған – дейді әкесі
• Ұмытып қалдың ба, сенің туған күнің ғой.

2. Досымда қонақта

Бір адам досына қонаққа келеді. Ол үлкен қалада тұратын. Алдымен досы өте қуанады. Бірақ уақыт өте береді, ол адам кете қоймайды. Аяғында досы былай деп сұрады:

• Сені әйелің мен балаң сағынады деп ойлайсың ба?
• Шын айтасың, - деді ол – мен ертең хат жазам олар да осында келсін.

3. Анасы мен қызы

Қызы кішкене болғанда анасы:

• Бар қыдыр, өзім істеймін – дейтін қызы үлкен болып өсті, бірақ анасына көмектесе қоймады.
• Бәрін өзің істе, мен қыдырам – деді.

 

Студенттік жас (18-25 жас) адам өміріндегі ерекше кезең болып табылады, себебі «жалпы мәні бойынша 1-ден 25-ке дейінгі жас, балалық даму кезеңдері қатарындағы ақырғыдан гөрі, кемелді жас кезеңдерінің қатарында бастапқы буын табылады» [49, 255 б.].

Студент проблемасын ерекше әлеуметтік-психологиялық және жас ерекшелік категориялары ретінде қою еңбегі Б.Г. Ананьевтің психологиялық мектебінікі. Б.Г. Ананьевтің өзінің, Н.В. Кузьминаның

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі

 

1. Выготский Л.С. История развития высших психических функции собр. В 6т. – М., 1983 г. Т3. – С.5-328
2. Зопорожец А.В., Мысина М.А. Развития общения у дошкольников М., Педагогика, 1974 г. 161 с.
3. Эльконин Д.Б. Психические развития в детских возрастах М., 1997 г. с. 55-60
4. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения: опыт теоретического и экспериментального психологического исследования М., 1986 г. с. 236
5. Леонтьев А.Н. Деятельность и общения// вопросы философии – 1979 г. 1 с.121-132
6. Бодалев А.А. Общение и развития псих. М., 1986 г. с.221
7. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении М., 1989 г. с.326
8. Парыгин Б.Д. Анатомия общения. Учебное пособие СПБ издательство Михайлова В.А., 1999 г. с.301
9. Наурыз. Жаңғырған салт-дәстүрлер, Алматы, 1997 г. с.97
10. Бромлей Ю.Н. Этнос и этнограф М., 1973 г. с.241
11. Шариязданова Х. Әңгімелесудің сыр сипаты// Бастауыш мектеп 1986 г.2с.63
12. Жантекеева З.Д. Семья қарым-қатынас этикасы Алматы; білім 1985 г. с.67
13. Агеев В.С. Межгрупповое взаимодействия и внутригрупповые социально-психологические процессы М., 1987 г. с.236
14. Бехтерев
15. Выготский Л.С. Собрание сочинения 6-т. Т.1 Вопросы теории и истории психики 1982 г. с.487
16. Леонтьев А.А. Деятельность и общения// вопросы философии – 1979 г. 1 с.120-132
17. Ананьев Б.Г. Избранные психические труды в 2-х томах М., Педагогика 1980 г. с. 361
18. Ломов Б.Ф. Психические процессы и общения// Методические проблемы социальной психологии М., 1975 г. с.123
19. Э. Берн Трапсактный анализ в группе М., 1994 г. с. 174
20. Жарықпаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы Алматы, 1994 г. с. 216
21. Алдамуратов Ә. Қ…… психология Алматы 1992 г. с.103
22. ОразбаевК. Қазақ ұлттық психология ғылымдарының дамуы жайында// Қазақстан мектебі 1993 г. 3б. 64-67
23. Шариязданова Х. Учите детей общению Алма-Ата, Рауан 1992 г. с. 113
24. Сәрсенбаев Т. Ұлттың сана сезім мен ұлттың қадір қасиеті, Алматы 1990 г. б.39
25. Елікбаев Н. Ұлттық психология Алматы, Рауан 1992 г. б.106
26. Общая психология Курс лекции// сост. Е.Н. Рогов М., Владос, 1995 г. с.446
27. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жақтану (ұлтты тәлім тәрбие) Алматы, Атамура 1974 г. б.264
28. Елеусизова С. Қарым-қатынас психологиясы Алматы, Рауна, 1995 г. б.106
29. Бапаева М. Ұлттық тәрбиенің психологиялық астары//Ұлағат 1999 г. 2 б.26
30. Елікбаев Н. Қазақ ұлттық психологиясы// Дидар 1988 г. 2 қаңтар, 11 қаңтар