Психологиялық қақтығыс

 

 

 

Мазмұны.

 

 

1 Тарау.

 

1. 1   Жалпы анықтама.

1.2    Қақтығыстың түрлері.

1.3    Қамалғандардың арасында болатын қақтығыстың белгілері.

1.4   Түзету мекемелеріндегі қақтығыстардың шығу себептері.

 

 

2 Тарау.

 

2.1    Қақтығыстың психологиясы.

2.2   Қақтығыстың классификациясы.

2.3   Қақтығыстарды басқарудың стратегиясы.

 

 

3. Тарау.

 

3.1    Қүқықтарын бүзудың салдарынан шыққан қақтығыс.

3.2  Қақтығысты мәселені шешу құралы ретінде пайдалану.

3.3   Мәселені шешуде түзету мекемелеріндегі қызметкерлердің және әкімшіліктің қүзыреті.

 

 

4.Тарау.

 

4.1   Қамалғандардың арасында қақтығыстарды алдын-алу.

4.2  Шешу жолдары.

4.3  Тәжірибелік мәселелер, жаттығулар, ойындар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Тарау

1.1 Жалпы анықтама.

Қақтығыс немесе жанжал - бұл әр топтың бір-біріне қарама қарсы әрекеттенуі, мүдделерінің үйлеспеуі. Жанжал - әр түрлі көзқарастан, келіспеушіліктен, өзіндік жайғасымды орнатқысы келетіндіктен шыққан индивидтердің, топтардың, бірлестіктердің ерекше қарым - қатынасы. Жанжалдың құрылымсыздық, сондай-ақ сындарлы міндеті бар.

Қақтығыстың екі жағында бірлескен топтар, жануарлар топтары, жеке адамдар және техникалық жүйелері болуы мүмкін.

Сондай-ақ нақты мақсатқа бағытталған екі жақтың жанжалдасқан көрінісін - қақтығыс деп түсінуге болады.

Конфликтогенез - бұл қоғамда із қалдыратын, қазіргі келіспейтін формалардың туу және даму үдерісі. Бұл кейде эволюцияның мазмұны мен бағытын өзгертуге тікелей оқталуы мүмкін. Конфликтогенездің түбірі - қазіргі қоғамда көрініс тауып отырған жанжалдың үздіксіз диалектикалық үдерісінің пайда болуы, дамуы мен түрленуінде жатыр.

Сонымен қақтығыс - бұл конфликтогенез, ал үдерістің басында тұрған нәрсені, сол үдерісті тудыратын бөлшекті немесе пунктті, сол генезис үдерісінен ушыққан жанжалды конфликтогенез деп санауға болады.

Қақтығыс деген сөзге екі түсініктеме кеңінен тараған. Бірі қақтығысқа екі жақтың пікірлерінің, күштерінің сәйкеспеуі деп анықтама берсе, екіншісі оппоненттердің немесе субъектілердің қарама-қарсы бағытталған мақсат -мүдделерінің, ұстанымдарының, ой-пікірлерінің және көзқарастарының қайшылығы деп түсіндіреді.

Қақтығысқа қатысушылардың аясы бір топ адамдармен шектеледі. Психологиялық сөздік қақтығысқа дэл осындай анықтама береді. Біз қақтығыстың негізі ретінде келесі анықтаманы аламыз: жанжалдасушылардың арақатынасынан туған, әдетте эмоциялы   келеңсіздіктермен қатар жүретін, мәні бар қайшылықтарды, өзімдікі дұрыс деп санаған жолмен шешуді көздеген әрекетті қақтығыс дейік.

Жанжал шығаратын бірден-бір себеп - ол жанжалдасушылардың қоғамдық қарсы әрекеті, кереғар дәлелдері мен пікірлерінің болуы, сондай-ақ өзара қарсы түру күйі. Егер жанжалдасушылар қарсы әрекет етсе, бірақ, келеңсіз эмоциялық күй кешпесе немесе керісінше, эмоциялық күйде болса, бірақ оны көрсетпесе, ол қақтығыс алдындағы жағдай болып табылады. Субъектілердің қарама-қарсы әрекеті үш жақтан көрініс табуы мүмкін - жанасушылықта, тәртіптерінде, қызметінде.

Басқа тәсiл жанжалдың түсiнушiлiгiнде қосылады бұл қарама-қарсы бағытталған мақсаттар, қызығушылықтар, позициялар, пiкiрлердi соқтығысу және оппоненттердiң пiкiрлерi немесе өзара iс-әрекеттiң субъектiлерi. Жанжалдың қатысушыларын шеңбер адамдарды тобымен шектеледi. Тап мұндай жанжалдың анықтамасы психологиялық сөздiктi бередi.

Бiз жанжалдың келесi анықтамасы негiзге аламыз: 
жанжалмен қақтығысатын соқтығысу қорытушы қарым-қатынастың процесс пайда болатын мәндi қайшылықтардың рұқсатын тәсiл өте өткiр түсiнiледi. Және әдетте негативтi эмоция iлесетiн.

Қажеттi және жанжалын пайда болуының жеткiлiктi шарттарымен себеп бар болуы қақтығысатын әлеуметтiк өзара iс-әрекеттер, кереғар бiр-бiрлерiнде болып көрiнедi немесе пiкiрлер. Сонымен бiрге олардың арасындағы қарсы күресудiң күйi.

 

1.2. Қақтығыстың түрлері. Қақтығыстарды бірнеше топтарға бөледі: жеке тұлғалық, тұлға аралық, жеке тұлға мен топ арасындағы, топаралықтар, топішілік, ұлтаралық және тектік топтар арасындағы қақтығыстар.

 

1. Жеке түлғалық қақтығыс¹: тікелей мағынада немесе «таза күйінде» болмйды . Бұл жеке түлғаға әрдайым әлеуметтік қоршаған ортаның әсер ету салдары. Жеке түлғаның арасындағы қақтығыстың жалпы тобынан екі топша бөліп алуға болады:

- қайшылықтың ішкі әлемге өту нәтижесінде пайда болатын қақтығыс (моральдік қақтығыс, беімділік).

- жеке тұлғаның ішкі элемінің қайшылығынан пайда болатын қақтығыстар (дәлелді, өзін-өзі дұрыс бағаламау).

Бұлар жеке түлғаның қоршаған ортаға  деген қарым-қатынасын көрсетеді:

 

Жанжалдасқан тұлғаның ішкі әлемінің құрылымы.			Ішкі әлем қақтығыстар түрі
«қалаймын» (мен қалаймын)	«ету керек» (мен міндеттімін)	«жасай аламын» (мен қолымнан келеді)
			Уәждемелік қақтығыс
			Өнегелі қақтығыс
			Тілек іске аспаған қақтығыс
			Рөлді қақтығыс
			Адаптациялық қақтығыс
			Өзіндiк бағаның теңбе-тең еместік қақтығыс

 

2. Жеке тұлғалар арасындағы қақтығыс²: индивидтердің арасындағы психологиялық және қоғамдық процесстегі арақатынасынан болған қақтығыс. Мүндай қақтығыстар өте жиі кездеседі жэне себептері де әрқилы.

 

Мәселен: топтағы студенттердің арасындағы қақтығысы немесе көрікті қыз үшін күресуі; жұмыс орнындағы басшылық пен қызметкердің арасындағы жалақының мөлшері үшін келіспеушіліктері; қоғамдық көліктегі. жолаушылар арасындағы наразылықтар осындай қақтығыстың түріне мысал бола алады. Мұндай күрестер күнделікті түрмыстық, экономикалық, саяси т.т. коғамда көрініс тауып жатады.

Жеке түлғаның арасындағы қақтығыстың пайда болуына түрлі себептер бар: объектілік, яғни адамның санасы мен еркіне тэуелді емес жэне субъектілі-адамға тэуелді, материалды, идеалды, уақытша жэне түрақты т.с.с. Қақтығыс түлғалардың арасында жеке мүлік үшін, сол сияқты Иван Иванович пен Иван Никифоровичтің мүдделері сай келмей, бір-біріне үсақ-түйек нэрселерде жол бермеуден де шыға береді.

Барлық жеке түлғалардың арасындағы қақтығыстарда адамның жее қасиеттері, олардың психикалық, әлеуметтік - психологиялық жэне адамгершілік мінездемелерінде үлкен магына жатыр. Осыған байланысты, адамдардың мінездерінің сәйкес келуі, келмеуі туралы эңгімелер жиі айтылып жүр, себебі бүл мәселе адамдардың қарым-қатынасында ерекше роль атқарады.

3. Жеке түлға мен топ арасындағы қақтығыс³:  Қақтығыстың бұл түрі жеке тұлғалық қақтығысқа өте үқсас болып келеді, бірақ ол көп жоспарлы. Топта қарым-қатынастың бүтін бір жүйесі қүрылған. Ол айқын ұйымдастырылған және формальды сайланған немесе формальды емес басшысы бар, үйлескен жүйесі бар т.т. Осы себепті топта, қақтығыстың болу қаупі үлкен. Тұлғааралық және ішкі түлғалық қақтығыстың себептеріне қоса үйымның кесімді себептері тағы бар.

Қақтығыстың басқа түрлері сяқты түлға мен топ арасындағы қақтығыс қүрылымдық, сондай-ақ деструкциялық болуы мүмкін. Біріншісінде-жанжалды шешу, түлға мен топтың байланысын нығайтуға септігін тигізеді, жеке және топтық сәйкестіктер және ықпалдастық қүрады. Екіншісінде-керісінше тұлға мен топтар ықпалдаспайды және сәйкестендірілмейді.

4. Топ аралық қақтығыстар⁴: Бұлар шатақты шығарушылар деп, үйлесімсіз мақсаттары бар, бір-біріне кереғар әрекет етіп отырған әлеуметтік топтарды айтады. Бүл әр түрлі санаттағы әлеуметтік өкілдерінің арасындағы жанжал  болуы мүмкін (мысалға, бір үйымда қызметкерлер мен ИТР, қатардағы және кеңсе қызметкерлері, кәсіподақ пен әкімшілік т.т.). Әлеуметтік -психологиялық зерттеулерде «өзіңнің» тобың, қандай жағдайда болмасын «біреудің» тобынан артық көрінеді деп көрсетілген.

Бір топтың мүшелері өзінің тобына белсенді ықпал етуінен екінші топтың үстінен үстемдік етуі деп қарауга болады.. бүл қақтығыстар мен топ аралық кернеуліктердің бастауы. Осы заңдылықтарды қорыта келе элеуметтік психологтар мынадай нәтижеге келді: топ аралық қақтығыстарды болдырмау үшін топтар арасындағы өзгешеліктерді алалауды азайту (мысалы, артықшылықты жою, қызметін асыра пайдалануды болдырмау, еңбекақыны эділ төлеу т.т.).

5. Топ ішіндегі қақтығыстардың⁴ өзін-өзі реттейтін механизмі бар. Егер бүл механизм жүмыс істемесе қақтыгыс баяу дамиды да, топтағы қақтығыс қарым-қатынастың нормасына айналды. Егер қақтығыс тез дамып кетіп, реттеу механизмі болмаса, онда қүрылым бүзылады. Егер қақтығыстың қүрылымы бүзылса, онда, дисфункционалды зардаптар орын алады. Бүл жалпы қанағаттанбау, өзін нашар сезіну, іскерлік қарым-қатынастың төмендеуі, басқа топтармен мардымсыз бәсекедегі өзінің тобына адалдығын сақтау, болып табылады. Екі жақты «қарсылас», «жау» деп қабылдау жиі орын алған. Өзінің мақсаттарын оңды деп, ал екінші жақтыкін төмен санау екі топтың арасындағы қарым-қатынасты төмендетеді. Бұл қақтығыста «жеңіске» үлкен мән беріліп, негізгі мәселе, проблема ұмыт қалады.

 

Егер ол кооперативтiк  өзара байланыстырса тобы аса жанжалдарға орнықты. Бұл кооперацияның тергеуi бостандықты болып көрiнедi және байланыстар, өзара қолдау, жылы шырай ашықтық және басқа жағынан сенiм қатысты. Пiспеген диффузиялық малосплоченныхтарда сондықтан топ аралық жанжалдарды ықтималдық жоғары және құндылық жекеленiлген топтары.

6.Ұлтаралық қақтығыс⁴: әлеуметтік психологияда үш түрлі белгіге сүйене отырып, негізге алынған қақтығыстың көптүрлі технологиясы бар. Мэселен, қақтығыс жеке, түлғалық (туған - туыс арқылы жэне басшының қызметтік міндетін атқару сезімі); жеке түлға аралық (басшы мен оның орынбасары арасында лауазым үшін, қызметкерлер арасында сыйақы үшін); өзі кіретін   ұйым және түлға арасындағы қақтығыс; бірдей немесе эртүрлі мәртебелі топтар немесе ұйымдар арасындағы қақтығыстар түрлері болуы мүмкін.

7. Түрлі әлеуметтік дәрежедегі топтың арасындағы қақтығыс⁵: Бұл түрлі топтың көзқарастарының үйлеспеуі салдарынан болады. Бұл типке әрқилы мөлшердегі әлеуметтік топтың арасындағы қақтығыс кіреді: кіші, орта, және үлкен.

Кіші әлеуметтік топ дегеніміз - бүл арақатынасы тығыз және мақсаттары мен мәселелері ортақ адамдар тобы: мектептегі сынып, студенттік топ, өндірістік бригада, кафедра үжымы, отбасы. Ал санына келетін болсақ бірнеше адамнан бірнеше ондыққа дейін бола береді. Құрылымына келетін болсақ мұндай топтардың формальды, ресми, нақты тұрақталған қүрылымы бар, жарғысы бар, қызмет түрлері болады және бейресми, жеке қасиеттерінің негізінде кез келген уақытта пайда болатын түрлері бар. Сонымен қатар, бұл топтар уақытша және тұрақты, ашық және жабық болып та өмір сүреді.

Орташа әлеуметтік топтар-бұл, мысалға оқыту мекемесі, әскери бөлім, кәсіпорын ұжымы. Мұндай топтарға институциялық ұйымдастыру тән, ал негізгі ролі мен айналысатын мәселесі ресми жалпыланған мәртебесімен шартталған. Орташа топқа тән нәрсе - олар өзін - өзі үйымдастырады, өзінің мәртебесі бар, еңбектен тыс уақытты немесе еңбекті үйымдастыру жүйесінде қызметі бар (саяси бірлестіктер, мүддесі ортақ топтар). Бұл топтар түрақталған, өзіндік құрылымы бар, иерархиясы, әкімшілігі, басқару органы бар.

Үлкен әлеуметтік топтарды әлеуметтік класстар, саяси партия, каста, әлеуметтік жіктер, этникалық бірлестіктер, үлттық үйымдар, ірі діни бірлестіктер қүрайды. Мұндай топтар әр мүшеге ортақ белгілердің, (мысалы экономикалық, саяси діни т. б.) негізге ала отырып заңдастырылады.

Кейбір зерттеушілердің айтуынша дәл осындай үлкен әлеуметтік топтар арасындағы қақтығысты түлға арасындағы, топтар арасындағы, сондай-ақ кіші топтар арасындағы қақтығыстарға әлеуметтік қақтығыстардың нақ өзі деп көрсетеді.

Әлеуметтік қақтығысты көпшілік класстардың арасындағы тартыс деген көзқарасты К. Маркс пен оның ізбасарлары үсынған. Үлттық, нәсілдік, этникалық немесе әлеуметтік класстық қарым-қатынас біріккенде әлеуметтік қақтығыстың болмысын қүрайды деген пікірді қазіргі авторлар да үстанып жүр. Себебі, қақтығысқа жеке адамдар немесе кіші топтар қатысқанда емес, үлкен әлеуметтік топтар немесе санат араласқанда, ол әлеуметтік'болады деп есептейді.

 

Әдебиеттерімізде жоғарыда айтылғандай «әлеуметтік қақтығыс» деген түсінікке қоғамда орын алып жатқан барлық қақтығыстар жатқызылады.

 

Топ аралық жанжалдарды себеп ең әр түрлi бола алады: экономикалық, саяси, ұлттық - этникалық және әлеуметтiк топптар. Әр түрлi деңгей тағы басқалары жанжалын пайда болуы өз ерекшелiгi болады және олардың тәсiлдерi рұқсат. Мұндай топтың әлеуметтiк бiрдейлендiрудей аралық жанжалды пайда болуда үлкен деңгейде рөлдi кіші топтар факторы ойнайды. Ол сапаның жасауы, оны өзiн тобына, теңестiруi, қатысы барлықтың сезiмiн қалыптастыруда басқа мүшелерге,“бiз”, өзгелiкке, “олар” немесе “ бiз емес ”. “Бiз“ - бiз өзіміз, “ біз”-ден айырмашылығы болатын басқа “олар” . Қорыта келгенде, өз сырт жақпен әлеуметтiк бiрдейлендiру топ аралық жанжалды пайда болудың өзiменiң мүмкiндiгiне асыраған әлеуметтiк дифференциациясы болады. Әлеуметтiк бiрдейлендiрудi негiздеу ең әр түрлi бола алады: бұл ретте экономикалық, әлеуметтiк мәдениет, нәсiлдiгi және тағы басқалар.

Әлемдiк санақтың көрсететіндігіндей, бүгiн әлемде жанжал топ аралық мiнез негiзiнде жүреді. Бойымен этникалық, нәсiлдiк, дiни негiзiнен танып бiлiнетiн, немесе мәдени белгiлерге болінентін топтары туралы айтылған. Көбіне барлық жанжал осындайда этникалық топтарында болатын элементарлық этикалық қажеттiлiктердiң еңдерi олардың қанағаттандыруында бас тартатындығы. Ең сыпайы мәселелердiң бiрi, бұл ретте - мәртебе, мәдени өзiншелiк, өзiн көрсете бiлудiң мүмкiндiгi олардың ұлттық азшылықтардың мәселесi тиетiн сұрақтары. Халық топтарының арасындағы өздерiнiң жанжалдары көбіне өлтiруге акелетіндігі қарқынды болды, және орнықты бүкiл әлемде жасақтың арасында өсетiн құрбандарына алып келедi.