Психологиялық қақтығыс

 

Жанжалда психологиялық аз сындарлы мiнез-құлық адамның өзіндік - жеке ерекшелiктерiмен жиi түсiнiседi. «Қақтығыс» тұлғаның мінездемесіне басқа адамдарға деген, сезiмдердегi төмендетiлген сыншылдық, импульстiлiк, ұстамсыздық, басқаларға, жалпышының агрессивтiлiк, үрейлiлiк, биiк емес деңгейдегi қатынас баса түсiнген бекiп қалған негативтi сенiмдер кемшiлiктерге лайықсыздықта әкетедi тағы басқалар.

 

 

Қақтығыс функциясының екі жақты мінездемесі бар. Бір қақтығыс екі жақтың қарама-қарсы әрекетінде оңды да теріс те роль атқарады. өзінің даму барысында конструкциялы да деструкциялы да болуы мүмкін. Мұндайда қақтығыс кейбіреулерге конструкциялы, біреуге диструкциялы екендігін ескеру қажет. Егер бір жақтың көздегені қарама-қайшылықты жою болса, екінші жақтың мақсаты статус-кво әрекетін сақтап қалу, қарсылықты күрессіз шешу болып табылады.

Қақтығысты шығарушы кейде оппоненттің өздері емес, соған түрткі болып отырған жасырын күштер болуы мүмкін. Мұны жанжалға өз бағаңызды бергенде ескеру қажет.

Сонымен жанжалдың қатысушыларына  қарай ол конструкциялы және деструкциялы қызмет атқарады.

 

Конструктивті қызметі:

• Қақтығыс дұрыс ұйымдастырылмаған іс -әрекеттен, қателіктерден немесе өзіне тиісті міндеттерді дұрыс  атқармағандықтан пайда болатын қарама-қайшылықтарды жояды. Қақтығыстардан құралған жағдайлардың 65% астам қарама-қайшылықтарын оңтайлы шешуге болады.
• Қақтығыс кезінде психологиялық тұрғыдан жанжалдасқан адамдарды жақсы танып алуға болады, ол өзіне қаншалықты сенімді, күйзелу жағдайларына шыдамдығын байқауға болады. Қақтығыстан кецін жағдайдың  10 – 15 % адамдардың қарым-қатынасы жақсаратынын көруге болады.
• Қақтығыстың пайдалы жағы-ол  қақатығыс кезінде адамдар ішкі жағымсыз эмоциядан арылады.
• Қақтығыспен бірге жеке тұлға да,  олардың бір-біріне қарым-қатынасы да дамиды. Конструкциялы қақтығыс кезінде, адам жаңа белестерге шығады, қиын жағдайды шешуге тәжірибе жинақтайды.
• Қақтығыс істің сапасын жақсарта алады, мысалға тігінен қарастырайық: басшы мен оның жұмысшысы арасындағы шатақтан кейін басшының жұмыс сапасы  28%  артады  және 17% төмендейді, өйткені мәртебесінің арқасында өзінің дегеніне жетеді. Ал қызметшінің күйі  көбіне нашарлайды. Сол үшін басшымен қақтығыспаңыз!
• Өзінің әділ мақсаты үшін  күрескен адам,  өзінің әріптестері арасында айтарлықтай өз абыройын көтереді, бұл жанжалда ол жеңіп шығады ма , жеңіліске ұшырайды ма маңызды емес.
• Тұлғалар арасындағы қақтығыста екі жақ өздерін бекітеді.(сотталғандардың арасында).

 

Деструкциялық қызметі: қақтығыстың кері әсері көбіне қатысушының психикалық күйіне  салмақ түсіреді. әдетте, жанжалдан кейін байқалатын нәрсе, ол 100  ден 31 жағдайда бүлік шығарушының көңіл-күйі бұзылып, қақтығыстан кейін еш уақытта бірден ашулана қоймайды.

Жанжал жоспарымен өрбімесе, оппоненттер психикалық, дене жарақатын, шығып-сыну жарақатын алу қаупі болады. Статистикалық есеп бойынша қасақана өлтіру жанжалдың ушығу нәтижесі болып жатады.

Жанжал күйзеліспен қатар жүреді. Эмоционалды кернеулік қақтығыстар жиі болғанда,  жасырынған жүрек – қантамыр ауруларының , асқазан-ішек жолдары жұмысының күрт төмендегені байқалады.

Қақтығыс басқа біреудің жағымсыз бейнесін жасайды, ол –,,жаудың,, бейнесі, ол болмашы себептерден қақтығыс тудырады.

Егер қақтығыста жеңіс зорлық-зомбылықпен келген болса, онда адам сондай жағдайларда, мәселесін шешу үшін, жеткілікті дәлелі болмаса да, осы сияқты тәсілді қолданады.Түзету мекемелерінде көтерілгендерді күшпен басу тек қамалғандарға ғана қолданылады. Еріктері шектелгендіктен, сотталғандар, көтерілуден басқа мәселесін шешетін жол көрмейді. Осы жағдайда түзету мекемелерінің қызметкерлері, жанжалды басу үшін күш қолдануға мәжбүр. Осылай бір-біріне жалғаса береді. Қақтығыста күш пен зорлықты қолданбаудың жалғыз жолы, ол жанжалды басында ауыздықтау, яғни алдын-алу шараларын қолдану қажет: қамалғандарды бақылау, әрқайсымен жеке немесе топ белсендісімен әңгіме жүргізу, штат психологының да көмегі артық етпейді.

Жанжалда жеңіліске ұшыраған адамның намысы тапталады. Осылай жанжалдың басқа қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Қақтығыс тек оны жасушыларға ғана емес оның маңындағыларға да әсерін тигізеді. Ал жанжалдың көлемі мен қатаңдығы қатысушылардың мәртебесіне байланысты.

Деструкциялық қызметі:

- Қақтығыс әрдайым желілер жүйесінің уақытша бұзылуынан, ұжымдағы байланыстың үзілуімен бірге жүреді;

- Егер қақтығыс деструкциялық шешіммен аяқталса, ұжымдағы қатынас 19 – 30% төмендеген көрсеткішті береді.

- Шатақтың жиі бой көтеруі топтың ауызбіршілігін төмендетеді.

- Қақтығыс кезінде кейде бірігіп жұмыс жасау сапасы төмендейді.. егер қақтығыс аяқталмай бірте-бірте басылса немесе салмақ қарсы топқа түссе, біріккен іс-әрекеттің сапасынан қорытынды шығаруға болады: жақсылықты аздан бастау керек. Қақтығыс жиі болмау керек және оңай басқармалы болу керек. Тек осындай жағдайда ол мол пайда бермек.

 

 

2.3. Қақтығысты басқару тәсілі.

 

Қазiргi конфликтологияда даулы жағдайда ерекшеленген бес тәртiп стратегияларыбар.

Субъект даулы жағдайларда немесе өз ықтиярымен кiредi, немесе оған қарсытұрады. Және әр жанжалдасушы қақтығыс жағдайларындағы әрекеттерiн меншiктi жүйенi жасайды. Әр дәм, өз мүмкiндiктерден сүйене және нақты жағдайларға қарай беттерiнше әрекет жасайды. Кез-келген таңдалған жүйенi мән мақсаттарды қоюға апарады және (оның көз қарасымен) оңтайлы жанжалдан шығатын жол іздейді, субъектiмен қамтамасыз ететiн құрал-жабдықтарды таңдайды.

Даулы жағдайлардағы кейбiр әдептiлiк жолдарын қарап шығамыз. Даулы жағдайлардағыны әрекет есептеудiң ара қатынасынан өз бағынышты және бөтен қызығушылықтар болады. 
 
Егер тiк төртбұрышты координаттар жүйесiнде жанжалда әдептiлiк жолына қараса, онда мiнез-құлықтың бес негiзгi элементтерi ерекшелеуге болады. Кестенi қарап шығамыз.

 

Қақтығыста өзін ұстау тәртібі:

 

 

• алшақтау – қақтығыстық жағдайдан аулақ болу.
• бейімделу – екі жақ бір-бірімен келісімге келеді.
• басу – екінші жаққа белсенді қарсы тұру.
• уағдаласу – екі жақты қанағаттандыратын ортақ шешімге келу.
• Бірге жұмыс жасау – ортақ шешімге алып келетін талпыныс.

 

1. Мәселенiң шешiмiнен қашқақтау, кету. Осылай әдетте жанжалға араласу үшiн әлсiз себептiң жанында субъектiсi әрекет жасайды; оған ұтыс онша тартымды емес немесе аз нақты деп көрінсе, немесе ұтыс өте үлкен күш талап етесе, субъект оған қоса әрекет еткісі келмейдi және бiр мезгiлде оның мағынасы оппонентпен кездесуге баруды жөн көрмейдi.

Мұндайда субъект жағдайларды мәселелрдің болмағанынның жанында сыңай байқатады; ол жанжалдан кетедi. Қашқақтау бiржақты болып қалып, келесi оның аяқтауымен, немесе оны жанжалға әзiрлiк жағдайына субъектiлерi қайтарып бөледi.

2 Егер субъект есебiнен меншiктi қызығушылықтарды оппоненттiң қызығушылықтарына кездесуге жүрсе; мұндай құрбанды ақтау болған жағдайда не әдетте болса, ондайда көнгiштiк, немесе бейімдеу орын алады.

Мұндай жағдайында субъект не өзi үшiн мағынасы аз, ал оның жанында оппонентi үшiн мәселесiн ерекше мәндiлiгiн кiшi ескередi, немесе ол өз әдiлетсiздіктi түсiнедi, немесе қатынастардың сақтауы үшiн ол оппоненттiң орналастырылуы мұндай баға алуға үмiт артады. Субъект дәл осылай көнгiштiктiң немесе бейімделу позициясын өз күшін маңызды шайқастарға сақтау үшін, әлде мұндай тәсiл жұртшылық пiкiрiнде ұтуға үмiттенедi.

Қалай болғанда да, субъект осы нұсқада оппонентке жеңiске өз еркiмен жол бередi.

3 Бақталастық. Жанжалда мiнез-құлық осы пiшiндi көрсетедi, өз қызығушылықтарын субъект қашанда серiктестiң қызығушылықтарымен толық елемей ең басты мәселе ретiнде қояды. Субъект бұл ретте өзінің толық жеңiсiне үмiт артады, дегенмен бұл ретте жығылуға тәуекел етеді

Осы нұсқа үшiн қол жететiн құрал-жабдықтар, биiк қызу - ерiктiк кернеу ең жоғары жұмылдыру тән. Тап мұндай әрекеттерінде «өмiрге емес, өлiмге» ұшырас күреседі, және барлығынан жиiрек осы жерде «адал ойын» ережесінен шегiнедi.

4 Уағдаластық. Мұндайда, субъект өз талаптарының деңгейін азайтып, оппоненттiң қызығушылықтарына қарсы жүредi, ол сонымен ұтылыстың тәуекелiн азайтып, және мәселені жартылай, ымырагерлiк шешiм алғанды, мәселенiң шешiмi деп орын алады. Есепшiл әрекет жасап, алды-артын байқап, дәт, ұстамды, табандылықты көрсетуге осы жағдайда және iздестiру кезiнде өзара тиiмдi нұсқаларды өнертапқыштық деп табылады.

Соңғы үш әдептiлiк жолдарындағы: бейімдеу, бәсекелестiк және ұтыстардың жалпы сомасы ұтылыстардың сомасына тең, яғни жеңiмпаз қызығушылықтары жеңілгеннің қызығушылықтарының (немесе өз еркiмен жол беретiн) бiржола есебiнен қанағаттандырады.

5 Бірігіп жұмыс жасау. Екi субъектiлер үшiн осы нұсқада мiнез-құлық өзара қызығушылықтарды гармониялық есептеуде үшiн мүмкiндiк процесс жасайтын шығармашылық ашылады. Мұндай мінез-құлықтың маңызды шарты болып жалпы мақсат болып табылады, сонымен қатар сенімділік, қарым-қатынастың ашық түрі, және әріптестердің мінсіз беделі болады. Әр кезде біріккен жұмысқа жету уағдаластық арқылы келеді.

 

 

Р. Верденбер  және К. Верденбер жанжалды басқарудың 15 жалпы нұсқасын ұсынды.

 

• Сұхбаттасатын әріптесіне әр дайым көңіл аудару, ойындағының барлығын айтуға мүмкіндік беру.
• Жақсы, жылы көзқарас.
• Шынайылық, өзінің және  әңгіме құрып отырған адамның көңілін көрсете білу.
• Адамның жанын түсіну, қатысу, әлсіздікке шыдамды болу.
• Мүдде бағытының мақсаттары бір екенін білдіріп көрсету.
• Әріптес көзқарасымен  ортақ тұстарын анықтау.
• Сұхбаттасушының шындығын түсінген кезде, оның дұрыстығын растау
• Ұстамдылық, өзін-өзі бақылау, бәсеңді ырғақ.
• Нақты жәйттарға жүгіну.Әріптестің негізгі түйінді ойларын шектеу, артық сөйлемеу.
• Әңгімелесудің  шын мәнінде дұрыс тұстарының дұрыстығын мойындау.
• Әріптесіне әңгіме соңынан сұрақ қою, қиындықты түсінгендік туралы айту.
• Мәселені басқа жағынан шешуді ұсыну.
• Қиындықты шешуде мүддеңнің бар екенін көрсету және сол үшін жауапкершілікті бөлісуге дайын екендікті білдіру.
• Әріптестің қажет екенін білдіріп, сендіру.
• Әңгіме барысында барлық уақытта ауызша құралдармен байланысты үзбей ұстау.
• Тойтарысты қақтығыстық жағдай туындаған кезде, одан алшақтауға тырысу.
• ,,Қорғану,, эмоциялық кедергісін жою.

 

2. Тарау.

 

3.1. Қақтығыс – құқық бұзушылықтың салдары.

Көбіне орындау билігінің айналасындағы қақтығыстың шығуына кейде, орындау билігінің немесе нақты қызметкерлердің керек жағдайда көрсетілген заңсыз әрекетсіздігі, немесе заңсыз әрекет етуі, себеп болаған.

Бұл әкімшілік қақтығыс. Мұндай жанжал әкiмшiлiк жанжал деп атылады. Бұл қақтығыс, әкiмшiлiк биликтің букіл тарих бойы болу, орын алды. Әкiмшiлiк қақтығыста мәндi сипат болады және, бiр жағынан, лауазымды адамның тәуелдi адамға, өкiмет билiгiн терiс пайдалану және құқықты таптау, басқа жағынан - адамның өкпешiл табиғатына байланысты, онының табиғи қабiлетсiздiгiмен басқа адамдармен бірге тұрақты үйлесiмiнде бола алмайтындығы және әсiресе басшылықпен тұрақты үйлесiмiнде бола алмайтындығы.

Н. Макиавеллидің айтуынша, әкімшілік қақатығыс көбіне жоғарыдан келеді (Макиавелли Н. Патша. Тито Ливияны бірінші онкүндiгi туралы пiкiр. М, 1996).

Әкімшілік қақтығыстарға да себеп те жетерлік.

Жиі қақатығыстар басшының өз орнын асыра пайдаланудан болады. Көбіне мұндай қақтығыстың шығуна себеп болатын, азаматтардың өз құқытарын дұрыс түсінбей, басшылықтағы адамдар заңсыз әрекет етті деп түсінуде, мәселені қате бағалауында. Лауазымды адамдар мен азаматтардың қақтығысы заңдылық нормаларының қақтығысы негізінде шығуы мүмкін. Қақтығыс лауазымды қызметкерлер мен азаматтардың заңдағы құқықтық нормаларда және заңға тәуелдi актілерге қайшы келетін жанжалдың негiзiнде пайда бола алады.

Созылмалы болып табылатын әкiмдiк- құқықтықтың қатынасында әкiмшiлiк қақтығыс пайда болады және өседі. Бұл колизиондық құқықтық қатынас  алдымен азаматтың белгiлi әлеуметтiк игiлiкке (көмек, қолдауды, құқықтың мойындаушылығы), лауазымды адамды тануға бас тартатын кiнә тағуын негiзде сияқты шығып тұрады. Басқаша айтқанда, лауазымды адамның iстен шығуы колизиондық құқықтық қатынаста азаматтың талаптануы қанағаттандыруға көрiнiп тұр. Құқық екi жаққа ие болады. Пайда болған коллизия сөйлестiретiн процестiң көмегімен өту мүмкiн.

"Лауазымды адам - азамат" әкiмшiлiк құқықтық қатынасы әзiрше қалыптасады кәзiргi жағдайда, ынтымақтастықтың қатынас болып тұрғанда, көлбеу қатынас ретінде. Колизиондық құқықтық қатынас "лауазымды адам - азамат" қақтығысына, икембейтiн кезде және жақтың әрқайсысы басқа жаққа қарсы ә<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439__Char" style=" font-family: 'Bookman Old Style'