Қазақстан Республикасында қоршаған ортаның жағдайы туралы

Бұл ретте кейбір су объектілерінің сапасы нашарлаған. Мәселен, Глубочанка (ШҚО), Ор (Ақтөбе облысы), Ембі (Ақтөбе облысы), Бірқара (Жамбыл облысы) өзендері мен Марқакөл көлі «таза» санаттан «шамалы ластанған» санатқа  ауыстырылған.

Сондай-ақ Шу және Ақсу (Жамбыл облысы) өзендері, Балқаш көлі мен Күрті су қоймасы (Алматы облысы) «шамалы ластанған» санаттан «ластанған» санатқа жатқызылды. Глубочанка өзені мен Кеңгір су қоймасы «ластанған» санатқа ауыстырылды және Билікөл көлі (Жамбыл облысы) «лас» санаттан «өте лас» санатқа жатқызылды.

Соңғы кезде республикада ірі қалалар мен өнеркәсіп орталықтарындағы сарқынды су проблемасы асқынып отыр.

ҚР Статистика агенттігінің деректері бойынша, 2010 жылы республикада 298 елді мекенде кәріз жүйесі бар, бұл - республикадағы жалпы елді мекендердің (7161 бірлік) бар болғаны 4,2 пайызы.

Республика аумағында 573 кәрізді тазарту ғимараты жұмыс істейді. Кәріз желілерінің жалпы ұзындығы республика бойынша – 14678,1 км, соның ішінде бас коллекторлардың ұзындығы - 4806,8 км, таратушы кәріз желісінің ұзындығы 9871,3 км. құрайды.

Табиғат қорғау объектілерінің негізгі қорларының жай-күйі төмен дәрежеде. Су бұру жүйесінің құрылыстары мен желілерінің, сондай-ақ сумен жабдықтау объектілерінің басым көпшілігінің пайдалануға берілгендеріне немесе күрделі жөндеуден өткендеріне 20 жылдан асып кеткен. Желілердің 2/3-сі күрделі жөндеуді немесе толық ауыстыруды қажет етеді.

Жергілікті атқарушы органдардың деректері бойынша жалпы республикада сарқынды сулар жиналатын 130 тоған мен төгінділер қабылдайтын 51 нысан бар.

Төгінділер қабылдайтын 13 нысанда тазарту құрылыстары жоқ, яғни сарқынды суларды төгу тазаланбай жүзеге асырылады. Өнеркәсіп кәсіпорындарынан аққан сарқынды сулардың елеулі көлемі (жекелеген қалаларда 24%-ға дейін) тікелей қалалық тазарту  ғимараттарына келіп құяды, ал бұл құрылыстар әдепкіден өнеркәсіптік сарқынды суларды тазартуға есептелмеген. Қолданыста жүрген тазарту ғимараттардың көпшілігі өздерінің пайдалану ресурстарын толық сарқыған, сол себепті оларды ауыстыру не болмаса жаңарту қажет.

Тазарту құрылыстарының айтарлықтай тозып кетуіне байланысты су құбырлары құрылыстарындағы апаттық саны артып, өнеркәсіптік сарқынды суларға құйылатын төгінділердің жалпы көлемі ұлғайып келеді.

2010 жылы республика бойынша 25896 су құбырлары апаты тіркелген. Ең көп апат Қарағанды (5944 немесе 22,9%), Алматы (3263 немесе 12,6%), Солтүстік Қазақстан (2428 немесе 9,4%) облыстарында тіркелді.

Орталық және жергілікті атқарушы органдар өнеркәсіп объектілерін кеңейту кезінде олардың қоршаған ортаға тигізетін ластау деңгейін ескермейді, осылайша сарқынды суларға төгінділер көлемінің ұлғаюына жол беріледі.

Мысалы, 2010 жылы Атырау облысында өнеркәсіптік сарқынды сулар төгінділерінің жалпы көлемі 52,2 мың тоннаны құрады, ал 2009 жылы бұл көрсеткіш 5,3 есе төмен болатын. Үстіміздегі жылы «АТЭЦ» АҚ-да оның екінші кезегі іске қосылып электр энергиясы ұлғайды, сөйтіп өнеркәсіптің су тұтыну және су бұру мөлшері өсе түскен. Негізінен, Атырау облысындағы өнеркәсіптік сарқынды сулар сол себептен ұлғайып отыр.

Қызылорда облыстық Арал-Сырдария экология департаментінің деректері бойынша, 2010 жылы өнеркәсіптік сарқынды су төгінділерінің жалпы көлемі 406,8 мың тоннаны құрап, 2009 жылмен салыстырғанда 2,0%-ға ұлғайған.

Өңірлердегі келеңсіз әлеуметтік және экономикалық зардаптарға әкелетін экологиялық ахуалды ескере отырып, Есеп комитеті Қоршаған ортаны қорғау министрлігіне (бұдан әрі – Министрлік) бөлінген қаражаттың пайдаланылу тиімділігіне бақылау іс-шараларын жүргізді.

Бақылау іс-шараларының қорытындысы бойынша анықталып отырғандай, Министрлік өңірлерде табиғат қорғау объектілерін салуға және жаңғыртуға бөлінген республикалық бюджеттің нысаналы трансферттерінің тиімді игерілуін қамтамасыз ету саласындағы жүйелі проблемаларды шешуге жеткілікті назар аудармаған.

Су тазарту құрылыстарын салу және жаңғырту техникалық-экономикалық негіздемесіз жүргізілген. Жергілікті атқарушы органдар мердігерлерге орындамаған жұмыс көлемдері үшін ақы төлеген. Өңірлердегі жекелеген тапсырыс берушілер сапасыз жұмыстарды қабылдап, табиғат қорғау объектілерін салу және жаңғырту бойынша бастапқы бекітілген сомаларды асырып көрсетуге жол беріп отырған. Кейбір тазарту нысандарының жұмыс істемей тұрған оқиғалары анықталды.

Мәселен, Қазақстан Республикасының 2008 жылғы Бюджет кодексінің 157-бабын бұза отырып, Ақтөбе қаласында Елек өзеніндегі жалпы сомасы 3,2 млрд. теңгені құрайтын тазарту құрылыстары кешенін (арынды кәріз коллекторы және реттеуші сыйымдылық торабы) жаңғырту техникалық-экономикалық негіздемесіз жүзеге асырылып отыр.

Ақтөбе облыстық құрылыс басқармасы «Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 60-бабын бұза отырып, 2005 жылы әзірленген жобалау-сметалық құжаттаманың негізінде мердігер - «Мас-Так» ЖШС-мен Ақтөбе қаласындағы Елек өзенінде кәріз-тазарту құрылыстарын жалпы сомасы 1,2 млрд. теңгеге жаңарту жөнінде шарт жасасқан. Бұл ретте 2010 жылы «Мас-Так» ЖШС орындалмаған жұмыс көлемі үшін тапсырыс берушіден 33,1 млн. теңге алған. Бақылау барысында мердігердің шартта қарастырылған 4,8 млн. теңге көлеміндегі жұмыстарды сапасыз орындағаны анықталды.

Атырау облыстық құрылыс басқармасы мен «СнабОйлСтрой» ЖШС арасында кәріз-тазарту құрылыстарын салу туралы жасасқан шарттың сомасы бекітілген сметадан 286,2 млн. теңгеге асып кеткен. 

Сонымен қатар, Атырау облыстық құрылыс басқармасы электрмен жабдықтаудың алаңнан тыс желілері бойынша орындалмаған жұмыс көлемі үшін «СнабОйлСтрой» ЖШС-не 103,4 млн. теңге аударған.

2010 жылы Ақтау қаласында № 2 кәріз-тазарту  құрылысы салынады деп қарастырылғанымен, ол аяқталмаған, соның салдарынан 281,7 млн. теңгеге бюджет қаражаты  игерілмей қалған.

Маңғыстау облысының Құрық ауылында кәріз желілеріне қосылатын коллектор салуға 2009-2010 жылдары 291,8 млн. теңге қаржы жұмсалған. Бұл ретте осы тазарту желілерінің 20 жылдан астам уақыт бойы жұмыс істемей тұрғаны бақылау барысында анықталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

Сонымен, қоршаған ортаны ластау - қоршаған ортаға ластағыш заттардың, радиоактивті материалдардың,өндіріс және тұтыну  қалдықтарының түсуі, сондай-ақ шудың, тербелістердің, магнит өрістерінің және өзге де зиянды физикалық әсерлердің  қоршаған ортаға  ықпалы

Табиғат қорғау объектілерін күрделі жөндеуге жұмсалған шығындарды қоса алғанда, кәсіпорындар мен ұйымдардың қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қызметке бағытталған қаржысы (соның ішінде республикалық және жергілікті бюджеттерден бөлінетін) қоршаған ортаның экологиялық қауіпсіздігін төмендетуге тиісті ықпалын тигізбеуде.

Мыналарға:

- ластағыш заттардың атмосфераға  шығарындыларының жоғары деңгейіне;

- ластағыш заттардың су көздеріне  төгінділерінің жоғары деңгейіне;

- өңірлерде қалдықтардың үлкен  көлемдегі үйінділерінің пайда болуына себеп болатын қалдықтарды қайта өңдеу мен кәдеге жаратудың көлемінің төмендігіне,

- халықтың, әсіресе қолайсыз экологиялық  өңірлерде тұратын халықтың денсаулығының  нашарлауына әкеп соғатын экологиялық  сипаттағы проблемалар сақталуда.

Атмосфераға ластайтын заттардың шығарындыларының жалпы көлемі стационарлы және жылжымалы ластау көздерінен төгінділердің сомасы ретінде анықталады.

Ластайтын заттардың шығарындылары туралы ақпарат, сондай-ақ ауаны трансшекаралық ластауды бағалау және осы проблеманы шешу мақсатында халықаралық қарым-қатынастарды нығайту үшін қажет.

Үлкен қашықтықтарда ауаны трансшекаралық ластау туралы  БҰҰ ЕЭК конвенциясы ластайтын заттардың шығарындыларын алдын-алу, бақылау, қысқарту бойынша іс-шаралар қабылдауды және олар туралы ақпаратпен алмасуды талап етеді. Конвенцияда және оған қатысты сегіз хаттамасында ластайтын заттардың шығарындыларын қысқартудың мақсатты көрсеткіштері анықталған, ластау көздері үшін жол берілетін шығарындылардың қатаң нормативтері белгіленді, ластанудың деңгейін қысқарту бойынша нақты іс-шаралар ұсынылды және ластайтын заттардың шығарындылары туралы деректерді ұсынуға қатысты нормалар әзірленді.

Тотығумен, эвтрофикациямен және жерге жақын озонмен күресу туралы Гётеборг хаттамасында SOх, NOх, NH3 және НМЛОС шығарындыларын қысқарту бойынша мақсатты көрсеткіштер анықталды.

Көрсеткіш қоршаған ортаның жағдайын атмосфералық ауаның сапасы және елге ластайтын заттардың жоғары концентрациясының теріс ықпалы жағынан сипаттайды.

Атмосфераның жерге жақын қабатында ластайтын заттардың жоғары концентрациясы адам денсаулығына, өсімдіктерге және материалдарға жан-жақты теріс ықпал етуі мүмкін.  Атмосфераның жерге жақын қабатындағы ҚБ10 және ҚБ2,5 концентрациясы ретінде өлшенетін қатты бөлшектердің, сондай-ақ ауыр металдар қатарының және ТОҚ адам денсаулығы үшін атмосфералық ауаның ластануына себеп болатын тәуекелдердің бірі болып табылады. Аз уақыт ішінде ҚБ10 және ҚБ2,5 жоғары концентрациясы бар ауамен тыныс алу астмалық аурулардың және тыныс алу жолдарының аурулары белгілерін, өкпенің өмірлік сыйымдылығының кішіреюін және аурулардың қауіптілігін ұлғайтуды тудыруы мүмкін. Атмосфералық ауада болатын көміртегі оксидінің (СО), күкірт диоксидінің (SO2), азот оксидінің (NOх) және озонның адамға теріс ықпалы туралы көптеген деректер бар.

Қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша ақпаратқа қол жеткізу мүмкіндігі, шешімдерді қабылдау үдерісінде қоғамның қатысуы және әділеттілікке қол жеткізу мүмкіндігі туралы Конвенцияға қатысты  Шығарындылар тіркелімдерін және ластауыштарды тасымалдау (ШТЛТ) туралы хаттамасы атмосфераға шығарындыларды шығару туралы деректерді жинау мен ұсынуды талап етеді.

Ластану әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі:

• шығу тегі бойынша: табиғи және жасанды;
• пайда болу кезіне байланысты: өндірістік, ауыл шаруашылық, транспорттық және т.б., нүктелік ( өнеркәсіп орнының құбыры ), обьектілі (өнеркәсіп орны) шашыраған (егістік танабы, бүкіл экожүйе ), рансгрессивті (басқа аймақтар мен мемлекеттерден енетін);
• әсер ететін аумағына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті;
• қоршаған ортаның элементтері бойынша: атмосфера, топырақ, гидросфера және оның әр түрлі құрам бөліктері, әлемдік мұхит, тұшы су, жер асты сулары,өзен сулары және т.б.
• әсер ететін жеріне байланысты: қала ортасы, ауыл шаруашылық ортасы, өнеркәсіп орындарының ішінде, пәтер ішінде т.б;
• әсер ету сипатына байланысты: химиялық (химиялық заттар мен элементтер), физикалық (радиоактивті, радиациялық жылулық, шу, электромагниттік), физико-химиялық (аэрозолдер), биологиялық (микробиологиялық және т.б.);
• әсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркәсіп орындарының қалдықтары), екінші ретті (смогты құбылыстардың өнімдері);
• тұрақтылық дәрежесі бойынша: өте тұрақты 100-1000 жыл тұратын (азот, оттегі, аргон және басқа инертті газдар), 5-25 жыл (көмірқышқыл газы, метан, фреондар), тұрақсыз (су буы, көміртегі тотығы, күкіртті газ, күкіртсутек азоттың қостотығы, озон қабатындағы фреон).

Неғұрлым ластаушы зат тұрақты болса, оның қоршаған ортада жиналу эффекті жоғары. Кез келген ластаушы затты 3 параметрі бойынша бағалауға болады: қоршаған ортаға түсетін көлеміне,улылығына және тұрақтылық дәрежесіне қарай.

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

 

1 Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 13 сәуірдегі № 47 Жарлығы

2 ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 10 қыркүйектегі № 924 қаулысымен бекітілген «2010-2014 жылдарға арналған «Жасыл даму» салалық Бағдарлама.

3 Қазақстан: Ұлттық энцклопедия. Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. - 685 б.

4 Асқарова Ұ. Б. Экология жəне қоршаған ортаны қорғау. Жоғары оқу орындарының студенттерiне арналған оқу құралы. – Алматы: Заң əдебиеті, 2008. - 90 бет.

5 2010 жылы Қазақстан Республикасында  қоршаған ортаның жағдайы туралы // Жедел ақпарат 2011 жылғы 30 қарашадағы  № 07-05/399.

6 Дарибаева А. О., Оразбаева Р.С. Экология негіздері. – Астана, 2001. –385 б.

7 Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және табиғатты тиімді пайдалану, Алматы, 2004. -258 б.

8 Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология А. 2009. – 355 б.

9 Мамбетказиев, Қ Сыбанбеков  Табиғат қорғау, Алматы , Қайнар, 1990. -355 б.

10 Молдахметов З. М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. Экология негіздері.   Қарағанды, 2002. - 248 б.

11 Жатқанбаев Ж. Ж.  Экология негіздері. Алматы 2003. - 365 б.

12 Жатқанбаев Ж. Ж. Экология терминдерінің түсіндірме сөздігі.-А,2004. - 356 б.

13 Ахинжанов К. Жалғасова Ш., Тажибаева Г.Ш.  Экология:Текстер, есептер, сурактар.- А-ты., 2000.- 78 бет.

14 Сағымбаев Ғ. Қ. Экология  негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.-292 бет.

15 Ақбасова А. Ж.,Саинова Г.Ә. Экология. Алматы, 2003. -288 б.

16Қазақстан Республикасының экологиялық білім беру Тұжырымдамасы. Алматы: Қазақ университеті. 2003.-64 бет.

17 Үпішев Е. М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық.-Алматы: 2006.-480 бет.

18 Фурсов В. И. Экологические проблемы окружающей среды.- Алма-Ата, «Ана тілі», 1991. – 299 б.

19 Төлеубаев Б.Ә. Радиациялық экология  жайлы қысқаша таным «Павлодар 2008».

20 Ю. В. Новиков Экология, окружающая среда и человек.- М.: 2000. -230 б.