Химиялық ластанудың тамақ өнімдеріне әсері

Ауадағы фторлы сутек өте  улы зат. Азық-түліктің құрамындағы  фторлы сутектің уландырғыш қасиеті  өте жоғары. Фторлы сутек пластмасса қалдықтарын жаққанда пайда болады. Осы газбен тыныс алған адамның  тыныс жолдарының сілемейлі қабығы қабынып, өкпесі ісінеді[10].

Цемент зауыттарынан шығатын  цемент шаңы топырақта калий, кальций, магний элементтерінің көбеюіне әсер етеді. Ал фосфор зауытына жақын жердегі  топырақ құрамында фосфор мөлшерінің көбеюі заңды құбылыс. Сонымен бірге  қазіргі кезде қорғасынның металлургия  зауыттарының маңайындағы топырақты, жан-жануарды, өсімдікті және адам организмін ластауы шектен тыс артып отыр[11].

Қоршаған ортаның химиялық ластануының кейбір түрлері қазіргі  кезде ғаламдық экологиялық проблемаларды  тудырып отыр. Олар: жер шарындағы  жиі байқалып отырған жылыжай  эффектісі, озон қабатының жұқаруы, қышқыл жауындар, фотохимиялық у түтіндер[11].

Қоршаған ортаның компоненттері  мен ластану орындары бойынша  химиялық ластануды келесі түрлерге бөледі:

1) ауаның ластануы (мысалы, адамдар тұратын аймақтар, жұмыс  істейтін жерлер);

2) тұрмыстық және өндірістік  бөлмелердің;

3) жербетілік және жерсты  суларның;

4)  топырақтың;

5) тамақтың және т.б[11].

 Ортаның химилық ластаушы  көздерін мынадай үлкен топтарға  бөлеміз:

1)қоршаған ортаға сұйықтық, газды және қатты түрдегі өндірістік қалдықтарын шығаратын техникалық қондырғылар;

2)ластанушы заттар шығаратын, немесе оларды жинақтап, сақтайтын шаруашылықтар;

3)ластаушы заттар келіп тұратын (трансшекаралық жылду) аймақтар;

4)планетарлық ластануға әкелетін атмосфералық жауын – шашын, тұрмыстық, өндірістік және ауылшарушылық қалдықты сулар[12].

Химиялық ластану  түрлері	Табиғи ортаға тигізетін әсері	Адамға тигізетін  зардабы
Ауыр металл	автокөліктерден бөлінетін  зиянды газдар	улы газдар адам өмірін бірнеше  жылға қысқартады
Қышқыл жауындар	көмірқышқылының көбеюі, оттегінің  азаюы	адам баласына зияны тиеді, сонымен қатар өсімдіктер мен  жануарлар зардап шегеді
Радиация	химиялық улы заттардың  ауаға жиналуы	адам баласы сәуле ауруына  ұшырайды
Биологиялық, бактериялық  жолмен ластану	биологиялық қару сыналған жер ҚР-да Арал теңізі	адам биологиялық ластанудан оба, шума, алапес, т.б. ауруларға шалдығады
Космосты игеруге байланысты қоршаған ортаға келетін зияндар	ракеталардың ұшырылуы, атом қаруларын сынау	Озон

[13]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.Химиялық қоспалармен ластанған өнімдерді тұтынудағы қауіп-қатер

2.1. Шикізат пен тағам өнімдерінің химиялық ластануының басты ошағы

 

Тағам өнімдерінің қауіпсіздігі дегеніміз – қолдану барысында  адам денсаулығына зиянын тигізбеуі, яғни тікелей әсерімен де (тағамдық улану, тағамдық инфекция), кейіннен болатын  салдарын айтқанда да (канцерогендік, мутогендік және тератогендік әсері). Басқаша айтқанда:біздің қазіргі  және болашақ ұрпағымыздың денсаулығына ешбір зиянды әсерін тигізбейтін  тағам өнімдерін қауіпсіз деп есептеуге болады[8].

Бөгде химиялық заттар (БХЗ) тағам өніміне қоршаған ортадан  технологиялық өңдеу кезінде, өндіріс  құралдарынан түсуі мүмкін. Кейде  оларды тағамдық қоспа ретінде де қосады. Сондай-ақ тағам қоспаларында және өнімдерінде адам денсаулығына зиянды табиғи компоненттер де болуы мүмкін[14].

 Шикізаттар мен тағам  өнімдерін ластаудың басты ошағы  қоршаған орта болғынымен де, қазіргі таңда тағам өнімдерін  алудың жаңа әрі түрлендірілген  дәстүрлі технологиялары пайда  болып жатыр. Олар көбінесе  шикізатты және жартылай тағам  өнімдерін қатты түрде әсер  етіп өңдеуде, улы заттардың  көбеюіне әкеп соғады. Сондай-ақ  тексеруден өтпеген көптеген  түрлі тағам қоспалары мен  жаңа қаптау материалдары; көптеген  сапасы мен технологиясы бақылаусыз  өндірілетін кішкене өндіріс мекемелері көбейіп кетті[15].

 Азық-түлік шикізаттары  мен тағам өнімдерінің бөгде  химиялық заттармен немесе ксенобиотиктермен  ластануы тікелей қоршаған ортаның  ластануынан болады. Адамзаттың  шаруашылық іс-әрекеттері кезінде  биосферада коптеген органикалық  және бейорганикалық табиғи ксенобиотиктер  айналымға кіреді. Олар өте зиянды  және улы заттар. Осыдан да біз химиялық ластанудың тамақ өнімдеріне қаншалықты теріс әсер беретіндігін түсінуімізге болады. Оған толықтай көз жеткізу үшін назарларыңызға химиялық ластануға ұшыраған тағамдардың құрамындағы улылықтың мөлшері, сонымен қатар ластанған тағамдардың қандай негізде, қалай, қандай процесс шеңберінде химиялық ластануға ұшырайтындықтарын көрсетіп, түсіндіре кетейін.

 

2.2. Улы химиялық  қоспалармен  ластанған тағамдардың  құрамы

Заттардың улылық мөлшері.  

Улылықтың екі негізгі  сипаты болады-ЛД50 және ЛД100. ЛД – летальді доза аббревиатурасы, яғни жануарларды  экспериментады жұқтырғанда 50 және 100% өлімге ұшырататын мөлшері. t0,5- ағзадан  токсиндер мен оған айналған өнімдерінің  жартылай шығу уақыты. Адам ағзасына бөгде  заттардың ұзақ уақыт әсер етуіне байланысты туындайтын қауіптің болуы  ксенобиотиктердің әсерінен канцерогендік (қатерлі ісіктердің қалыптасуы), мутагендік (генетикалық аппарат жасушасының  саны мен сапасының өзгеруі), тератогендік (ана құрсағындағы нәрестенің дұрыс  дамымауы, ана мен бала ағзаларының  құрылымдық, функционалдық, биохимиялық  өзгеріске ұшырауы)  өзгерістерге әкеп соғады[16].

Улы элементтер (кейбір ауыр металдар) үлкен және өте қауіпті  заттар тобын құрайды. Олар негізі 14 элементтен тұрады. Hg, Pb, Cd, As, Sb, Sn, Zn, Al, Be, Fe, Cu, Ba, Cr, Tl. Көптеген тағамдарға зиянды элементтердің шекті жіберілген концентрациясы (ШЖК) белгіленген, балалар  тағамы мен диетикалық тағамдарға өте  қатаң талаптар қойылған. Жоғары аталған  металдардан аса қауіптісі сынап (Hg), қорғасын (Pb) және кадмий (Cd)[16].

Радиоактивті  ластану.  Радиоактивтіліктің шығу көзі, тағамдық тізбек шеңберінде: ауа-жаңбыр-жел-топырақ-өсімдік-жануар-адам. Табиғи радионуклеидтер, ғаламшардың пайда болуынан бері, тірі және өлі табиғаттың барлық объектілерінде болады. Табиғи радионуклеидтерге біріншіден космогенді радионуклеидтер- 3H, 7Be, 14C, 22Na, 24Na, екіншіден қоршаған ортадағыобъектілерінде болатын радионуклеидтер (олардың ішінде тағамдық өнімдерді ластап, адамдарды сәулелендіретіні  40K, 238U, 232Th)[17].

Жасушалардың радиациялық  зақымдалуының 3 сатысы қарастырылады.

1 сатысы - физикалық- макромолекулалардың  сәулеленуі және қозуы, бұл  жағдайда жұтылған энергия әлсіз  жерлерде (SH- топты ақуызда, тиминнің  ДНҚ- хромофорлы тобында, қанықпаған  майларда) іске асады.

2 сатысы-химиялық өзгерістер. Бұл сатыда ақуыз радикалының,  нуклеин қышқылының, липидтердің  сумен, оттегімен, су радикалдарымен  т.б араласу үрдісі өтеді. Ол  өз адына, гидрототықтың түзілуіне  әкеледі, тотығу үрдістері жылдамдығы  артады, молекуланың көптеген өзгерістері  болады, соның әсерінен бастапқы  әсері бірнеше есе күшейеді; мембрананың  биологиялық құрылымы бұзылады; деструкцияның басқа үрдістері  күшейеді, ферменттер босайды, олардың  белсенділігінің өзгергені байқалады.

3-сатысы- биохимиялық. Бұл  сатыда ферменттердің босап шығуымен  және оның белсенділігінің өзгеруіне байланысты өзгерістер болады[17].

 Тағам рационына антиоксидант  болып табылатын балық өнімдерін,  кальций, фтор, А, Е, С дәрумендерін  көбейткенде, олар қателі ісік  ауруымен аурудың қауіпін азайтуға  көмектеседі, сонымен қатар цистеин,  глутатион сияқты радиопротекторлар  қоспаларының әсер етуінің алдын алады[18].

Диоксин және диоксинге ұқсас заттар

Диоксиндер - жоғары улы қоспалар, олардың мутагенді, канцерогенді және тератогенді қасиеттері бар. Олар суды, тағамдарды ластауға өте бейім. Полициклді ароматты көмірқышқылдар (ПАК) 200 ден  аса түрлері бар, олар өте күшті канцерогендер болып есептеледі[19].

 

2.3. Өсімдік шаруашылығы-химиялық  ластанудың қайнар көзі

Өсімдік шаруашылығында пайдаланатын заттармен  ластану

 Ауылшаруашылық улы  химиялық заттар қалдықтары ластандырғыш  болып табылады, себебі олар барлық  тағамдарда болады. Бұларға пестицидтер, бактериоцид, фунгицид, инсектицид, гербицид, тыңайтқыштар, өсімдік өсіргіштер, жемістің тез пісуін жетілдіргіштер заттар. Малшаруашылығында пайдаланатын заттармен ластану. Ауылшаруашылық малдардың өнімін арттыру үшін, аурулардың алдын алу, мал азығының сапасын сақтау үшін малшаруашылығында әр түрлі дәрілік және химиялық препараттар қолданылады. Олар бактерияларға қарсы препараттар (антибиотик, сульфаниламид, нитрофурандар) гормоналды препараттар, транквилизаторлар, антиокиданттар  және т.б[19].

Ауылшаруашылығында, өсімдік  шаруашылығында қолданылатын улы химиялық заттардың тағамдардың құрамының  бұзылуына, сәйкесінше адам денсаулығының  түрлі ауруларға тап болуына  көз жеткізе отырып, химиялық ластануға  алып келетін улы химиялық ластандырғыштардың түрлерін атап өтейік:

• Пестицидтер (латын сөздерінен пестіс – жұқпалы ауру, цаедо - өлтіремін) – мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар. Пестицидтерді пайдалану ауылшаруашылық өнімдерін 18-20% сақтайды. Қазіргі кезде оларды көп қолданатын болғандықтан биосфера мен адамдарға зияны тиіп жатыр.
• Фунгицидтер (лат. фұнгұс — саңырауқұлақ және цаедо — өлтіру) — мәдени дақылдарды саңырауқұлақ қоздыратын аурулардан қорғау үшін қолданылатын химиялық препараттар.
• Инсектицидтер (лат. інсецтұм – жәндік және цаедо – жою) – зиянды жәндіктерді құртуға арналған химиялық заттар.
• Гербицидтер, шөпжойғыштар(лат. һерба — шөп және цаедо — өлтіремін) – арамшөптерді жою үшін қолданылатын хим. қосылыстар.[20]

Осы аталған химиялық қоспалардың  барлығы бір жағынан, өнімнің  дұрыс, ешбір зиянкестердің ықпалына ұшырамай, жоспарланған түрде өндіріліп, тұтынушыға «таза» әрі «зиянсыз»  түрде жеткізілуін қамтамасыз етсе, екінші жағынан, барлық зиянкестерден  өнімді қорғай отырып, өзінің де (химиялық қоспаның) тағамның сапалылығына, тазалығына теріс әсер беретіндігін түсінеді. Бірақ, амал нешік, химиялық қоспаларсыз  тағамның тазалығы, сапалығы бұзылады, ал оларды қолдана отырып та дәл  осындай нәтижеге тап боламыз. Сол  себепті бүгінгі таңда химиялық ластану проблемасы бүкіл әлемді дүр сілкіндірген шешімін табу ерекше қиын мәселелердің біріне айналуда[21].

 

3.Химиялық ластанған тамақ өнімдерінің мәселесі- жаһандық проблема

3.1.Химиялық ластануға ұшыраған тамақтың адам денсаулығына әсері әсері

 

   Ғалымдардың зертеулеріне қарағанда, адамдардың  денсаулық жағдайына әсер ететін факторлар өте көп. Соларды талдағанда, сол факторлардың 50-52 пайызы өмір сүру салтына, 20-25 пайызы тұқым қуалау жағдайларына, 18-20 пайызы қоршаған ортаға, тек 7-12 пайызы ғана денсаулық сақтау саласының деңгейіне байланысты болатынын  анықтаған[21].

Халықтың денсаулығының  нашарлауына және демографиялық  көрсеткіштердің төмендеуіне әсер ететін негізгі себептердің ішінде климаттық, жағырапиялық, әлеуметтік, экономикалық ахуалдармен қатар, экологиялық  қолайсыздықтар да ерекше орын алады. Дәл осы соңғы аталған экологиялық фактор адам денсаулығын ақырындап іштей, тыныш күйге улап, өлімге дейін апаратын жағдайлар жиі кездеседі. «Ас-адамның арқауы» демекші, химиялық қоспалармен уланған, химиялық ластануға ұшыраған тағамдар керісінше, адамның арқауына айналмай, «өлімге апарар жолына» айналуы да әбден мүмкін. Бүгінгі таңда химиялық ластануға ұшыраған, әлем бойынша жиі тұтынылатын тағамдардың тізімін етсіз елестетуге болмайды. Ал, сол еттің тұтынушыға қандай өңдеулерден кейін жететіндігін сіз білесіз бе? Ендеше, осы мәселеге толықтай тәжірибе жүзінде тоқтала өтейік[22].

Құс етінің тез қорытылатын, өте жеңіл тамақ екені белгілі. Бірақ сол құстың тұтынушыға қалай  келіп жететіне мән бере бермейміз.Ал, құс өсірушілер балапандардың екі  ай ішінде тез оңалып, салмақ құрауы үшін жемге түрлі дәрумендер мен  ағзаның өсуін күшейтетін натрий глутаматы бар жасанды қоздырғыштар қосады. Мұндай гормондық дәрумендер мен антибиотиктердің адам ағзасына да зиянды әсері өте көп. Оған қоса, құс етін дайындауда көбінесе санитарлық-гигиеналық талаптар сақталмайды. Етті қақтайтын, яғни пісіретін ыдыстар мен жабдықтар жиі тазаланып тұрмайды. Ал, бірнеше рет қолданылған май оны қыздырған кезде канцерогенді заттар пайда болып, адам ағзасына өте зиянды затқа айналады. Дәмдегіш заттардың құрамындағы химиялық элементтер де ыстықтың салдарынан құрамын өзгертіп, залалды нәрселер бөліп шығарады[22].

Ет өнімдерінен адам ағзасы аса қажетті табиғи ақуыз, түрлі  минералды заттар мен дәрумендер алатындықтан басқа тағам түрлеріне қарағанда биологиялық құндылығы өте зор етке халықтың сұранысы да әрқашан жоғары болып келді. Әлем елдерінде ет өнімдерін өндіру көлемін ұлғайту үрдісі тек табиғи шикізат көздері есебінен ғана жүзеге асырылып отырған жоқ. Әсіресе, соңғы кездері ет өңдеу кәсіпорындары өз мүдделерін тұтынушы мүддесінен жоғары қойып, өнім көлемін арттыру үшін тағамдық құндылығы төмен қосымша өнімдер (өкпе, бауыр, ішек, қарын т.б.) мен әртүрлі қоспаларды кеңінен пайдалануда. Мұндай қоспалар тамақ өнімдерінің биологиялық құндылығын төмендетеді. Себебі, өнім құрамында толыққұнды ақуыз мөлшері жеткілікті бола алмайды. Мысалы, шұжық өндіру кезінде сапасы төмен шикізат қалдықтары мен малдың ішкі ағзаларын пайдалана отырып өнімнің өзіндік құнын азайтып, өндіріс көлемін ұлғайту іс әрекетін бүркемелеу үшін де әртүрлі дәмдеуші, әрлеуші қоспаларды қолданатыны белгілі. Бүгінде әлемнің дамыған көптеген елдерінде азық-түлікке, соның ішінде, ет өнімдеріне жасанды қоспаларды пайдалану тәжірибесі кеңінен өріс алуда[23].