Мемлекеттік метрологиялық қадағалау

 

 

 

Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................3

Негізгі бөлім............................................................................................................7

I тарау Массаны  өлшейтін құралдарға жүргізілетін  тексеріс тәртібі

1.1 Өлшеуіш аспаптары мен  жабдықтары.........................................................8-9

1.2 Метрологиялық қамтамасыз ету....................................................................18

ІІ тарау. Мемлекеттік метрологиялық қадағалау 

   2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік метрологиялы қызметінің ұйымдастырушылық негізі...................................................................................22

   2.2 Мемлекеттік метрологиялық бақылау мен қадағалаудың түрлері....................................................................................................................24

Қорытынды..........................................................................................................28

Қолданған әдебиеттертізімі...............................................................................30

 

           Кіріспе

            Метрологияны зерделеу халықаралық сауда-экономикалық және ғылыми техникалық байланыстардағы өлшеу бірлігіне қол жеткізудің ролі мен мағнасы туралы түсінік береді, бұл келесі сұрақтармен анықталады: метрологияның мәні мен мазмұны. Өлшеу және бақылау туралы ұғымдар. Метрологиялық қызметтің құқықтық негіздері. Метрология бойынша заңды бұзғаны үшін жауаптылық. ҚР мемлекттік метрологиялық қызметі.Қызметтердің құрылымы, міндеттері, құқықтары мен міндеттемелері. Өлшеу құралдарын тексеру, калибрлеу. Эталондар және стандарттық үлгілер. Өлшеулер адам қызметіндегі кез келген процестің міндетті құрама бөлігі болып табылады. Өлшеу объектілері объективті шындықтың (денелердің, заттардың,құбылыстардың, процестердің) қасиеттері болып табылады. Қазіргі қоғамда өлшеулердің ролі туралы өлшеу материалдық ресурстарды есепке алу,өнімнің қажет сапасын қамтамасыз ету үшін қызмет ететін ғылыми білімнің негізі болып табылатындығы туралы факт көрсетеді. Өлшеулер сандық жағынан табиғат заңдылықтарын аша отырып, қоршаған материалдық әлемді сипаттайды. Өлшеулердің теориялық негіздері өлшеуіш техниканы, өлшеу әдістемелерін, өлшеу бірліктерін, эталондар мен тексеру сұлбаларын, физикалық константаларды қамтамасыз ететін жүйелерді құратын және жетілдіретін платформа болып табылады. Мәнді қасиеттерді өлшеу үшін заттың, құбылыстың сандық күйінің өзгеруіне тең, яғни өлшеу сапаны сандық бағалау бола отырып, оқиғаның дәлдігі мен ақиқаттығын сипаттайды. Өлшеулердің жалпы теориясын білу ғылыми-техникалық прогрестің дамуына мүмкіндік жасайтын практикалық міндеттерді шешуге мүмкіндік береді. Өлшеудің формалды-логикалық негізідері тану проессі ретінде. Ұқсастық теориясының әдістері және өлшемдер. І. Физикадағы өлшемдер түрлері, өлшеу қатесінің типтері. Өлшеулер- адамзаттың табиғатты түсінуінің ең маңызды жолдарының бірі болып табылады. Қандайда болмасын тәжірибелік жұмыс жүргізу аумағында әрекеттер өлшеусіз жүзеге асырылмайды. Себебі барлыұ жерде өлшенетін шама мен оның өлшем бірлігі арасында қатынас болады. Қандайда болмасын физикалық шаманы өлшеу-деп, оның эталонмен салыстырғанда, оның қанша есе үлкен екендігі анықталатын операцияны айтады. Өлшем жұмыстарын орындау барысында бірнеше өлшем құралдарын пайдалануға тура келеді. Әрбір өлшем құралының дәлдік шегі болады. Өлшем аспаптары класс дәлдігімен сипатталады. Класс дәлдігі дегеніміз өлшемдердің абсолют қатесінің аспаптың өлшей алатын ең үлкен шама мәніне қатынасы. Өте дәл өлшемдер класс дәлдігі 1:1;5:2,5 немесе 4-ке тең техникалық приборлар

                                                      

 қолданылады. Қолданылған  аспапта оның класс дәлдігі  көрсетілмесе, оның

дәлдік шегі 4% -тен жоғары деп түсіну керек. Дәлдік дегеніміз – салыстыру. Салыстырушы құралдың өлшем дәлдігі шектелген, өлшенетін шаманың абсолют мәні дәл табылмайды. Өлшем мақсаты тек сол шаманың белгілі дәлдікпен анықталған мәнін табу емес, өлшем қатесінің мөлшерін сауаты түрде еспетей білу. Тікелей өлшемдерге пайдаланатын өлшем құралдары: сызғыш, штонгенциркуль, микрометр, уақыт өлшемдерге – секундомер, t өлшемдерге – термометр, m өлшемдерге – таразы, электр тогын – амперметр. Жанама өлшемдер кезд. іздеп отырған шаманы онымен функционалдық байланыста болатын тікелей өлшем арқылы анықталатын басқа бірнеше шамалар арқылы есептеу арқылы табамыз. Қарастырып оытрған шаманы бірнеше рет қайталап өлшегенде, тәжірибе жүргізуші бірдей құралмен, бірдей әдіспен қайталағандығына қарамастан, әртүрлі өлшем қорытындыларына ие боламыз. ...... өлшем қорытындысың өлшену дәлдігі әртүрлі болады. Қателіктерді 2-ге бөлеміз:

 1. Жүйелік– мәлім себептермен пайда болады.

 2. Кездейсоқ. әртүрлі белгісіз себептермен пайда болады. Өлшелер бірегейтігі деп нәтижелері заңдастырылған шама бірліктерінде көрсетілген және өлшеу қателігі берілген ықтималдықпен белгіленген шектегі өлшемнің жай-күйін түсінеді. Өлшемдер бірегеілігі- мемлекет тарапынан үнемі қамқолықта болатын үрдіс. Бұл жөнінде ҚР “ Өлшем бірлігін қамтамасссыз ету туралы” заңында былай делінген: 1. “ Өлшем бірлігін қамтамассыз ету туралы заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы Заң мен өзге де нормативтік құққықтық актілерд ен тұрады”. “ Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы- Заңдағыдан- өзгеше ережелер белгіленӨлшеу құралдарына қойылатын жалпы талаптар І. Өлшем құралдарының сапа көрсеткіші. Қандайда бір болсын өнімнің сапасын арттыру деген сөз оның қоғамдық өндіру эффективтілігін, өнім экспортын арттыру және материалдық ресурстарды үнемдеу. Өнім сапасы деп нені түсінеміз? Өлшем құралының дәлдігін арттырған сайын оған сыртқы ортаның ықпалы күшейеді. Сол ықпалды төмендету өнімді өндіру процесінің күрделендірілуіне әкеліп соғады. Кванеметрияда (сапа туралы ғылым) сапа анықтамасы төмендегідей беріледі: өнім сапасы, өнім пайдалану мақсатына сай сұранысты қанағаттандыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін қасиеттер жиыны. Біздің елде өнім сапасы мемлекеттік дәрежеде реттеледі. Ол үшін әрбір өнімге жеке мемлекеттік стандарт жасалады. Онда сапаның толық көрсеткіштері анықталған. Ол стандарттар комплекс құрайды. РД 50-64-84 құжатына сай сапа көрсеткіштері төмендегідей жіктеледі:

                                                

1. Мақсат көрсеткіштері,

           2. Сенімділік;

3. Шикізат, отын, энергия  және еңбек ресурстарын үнемдеу              көрсеткіші                        

           4. Ргономикалық көрсеткіш;

          5. Эстетикалық көрсеткіш;

           6. Технологиялық;

          7. Тасымалдану мүмкіндіктерінің көрсеткіші;

          8. Стандарттау және сертификаттау;

          9. Хұқықтық, патенттік көрсеткіш;

         10. Экологиялық көрсеткіш;

         11. Қауіпсіздік көрсеткіш. Мақсат көрсеткіштері - өнімнің негізгі функциясын анықтайтын қасиеттерді сипаттайды, оның пайдалану аймағын көрсетеді.

Мақсат көрсеткіштері 3-ке бөлінеді:

1. функциональды, техникалық, эффективтілік;

          2. Конструкциялық көрсеткіш;

           3. Құрылымы мен құрам көрсеткіші;

 І.а. функциональды, техникалық, эффективтілік көрсеткіштеріне  метрологиялық көрсеткіштер жатады. Әрбір өлшеу құралы үшін бұл  көрсеткіштер жеке құрылады. Функциональдық  және техникалық эффективтілік  параметрлері қатарына өлшем  жылд. өндіру, автоматтандыру деңгейі  құралдың үздіксіз жұмыс жасау t-ң ұзақтығы жатады. Өлшеу құралының  конструктивті көрсеткішіне жұмыс  жасау аймағы, нормаль, шекара құралдың  көрсетуіне әсер етуші факторлар, құралдың пайдаланатын эл. көзіне  қойылатын талаптар, беріктік сипаттамасы, салмақ, геометриялық өлшемдер жатады. Өлшеу құралының жасалу матер-ң  құрамы мен қондырғының ішкі  құр-мы стандарттық үлгілер көрсеткіштеріне  сай болуы оның сапасын анықтайды. Бұл параметрлерді құрам және  құрылым көрсеткіштері дейді. Сенімділік  көрсеткіштеріне : пайдалану ұзақтығы  жөндеуге жарамдығы жатады. Сондықтан  қатар. сенімділік көрсеткіші комплекстік  параметрі болады. Ол өлшем құралының  бірнеше қасиетін қамтиды. Оның  ішінде практикада қолданылатын  көрсеткіш: техникалық қолданылуы  коэфиценті: (1) T0 - (отказ) құралдың жұмыс істемеу t -ң орташа шамасы; TB - (востанавление) құралдың қайтадан іске қосылу t -ң орташа шамасы. Келесі көрсеткіш отынның, шикізаттың, энергияның және еңбек ресурстарының үнемді пайдалану көрсеткіші болып табылады. Бұл көрсеткіш осы мақсатта қолданылатын құралды бір-бірімен салыстырғанда шикізат,

                                                

отын, еңбек ресурстарын пайдалану шамасын өзара салыстырады. Бұл көрсеткіш: (2) Э-ң пайдалану үнемділік көрсеткіші; N- өлшеу құралының пайдаланатын құралы; t – дег.көрсеткіштің анықталу уақыты; ∆ - прибордың өлшеу кезінде жіберетін қателігі. Бұл формула өлшеу құралының энергиясын пайдалану шамасының ұтымдылығын, оның беретін информациясымен салыстырады. Неғұрлым бұл шама кіші болса, соғұрлым тиімді. Құралдың еңбек ресурсын үнемдеу көрсеткіші дегеніміз - құралды пайдалану кезінде оның жұмысын қамтамасыз ететін адам саны және меншікті еңбек сыйымдылығы жатады. Еңбек сыйымдылығы дегеніміз – бір шарты өлшеуді жүргізуге кететін еңбек шығымы. Қазіргі заман талабына сай ең маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады. Эргономикалық көрсеткіштер адам өлшеу құралы жүйесін сипаттайды. Бұл көрсеткішке жататын шамалар физиологиялық психологиялық қасиеттерді ескеруі тиіс, гигиеналық талаптарға сай болуы керек. Бұл көрсеткіштер 1-ден: дыбыс деңгейі, жарықталынуы, t-сы және конструкциясы адам күшіне сәйкес болуы керек. Өлшеу құралының беретін информациясы адам қабылдауына, тиімді болуы керек. Эстетикалық көрстекіш – информацияның берілу мүмкіндігінен, құрал формасының ұтымды болуын ескереді. Технологиялық көрсеткіш – осы құралды жасау кезінде жұмсалатын меншікті еңбек сыймдылығын, меншікті материал мыйымдылығын, меншікті энергия сыйымдылығын, тексеру және ремонт кезіндегі орташа еңбек сыйымдылығын, осы құралды жинақтау ұтымдылығын ескереді. Құралды тасымалдау мүмкіндігінің көрсеткіші – құралды тасымалдауға дайындау еңбек сыйымдылығы, уақыт ұзақтығы, тасымалдау, дайындау t ұзақтығы, тасымалдау үшін қолданылатын қорап. Көлемі осы қораппен құр-ң қосынды т-сы жатады. Патенттік, құқықтық B T K T + T = 0 2 Э N t 2 = D көрсеткіш – осы құралды жаңарту техникалық шешімдерінің патенттік қорғауын ескереді. Экологиялық көрсеткіш - өлшеу құралын өндіріске орналастыру кезінде, пайдалану кезінде қоршаған ортаға әсерін ескереді. Оған жататындар сыртқы ортаға шығарылатын зиянды қоспалардың шамасы, қоршаған ортаға шығарылатын зиянды бөлшектер, газдар, сәулелер. Бұл шамаларды анықтаған кезде, қоршаған ортаны қорғайтын құралдың бағасы, операторлар жұмысы, энергия шығыны, профилактикалық еңбек қосыгенг болса, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.”

 

 

 

 

 

 

 

Негізгі бөлім

  Өлшем (физикалық шаманың өлшемі, ҚР СТ 2.1-2000) деп берілген мөлшердегі физикалық шаманы жаңғырту (сақтау) үшін қолданылатын өлшем құралы. Өлшемнің бұл құралдарына кірлер, ұзындықтық ұштың өлшемдері, т.б. жатады. Тәжірибеде бір мәнді және көп мәнді өлшемдер, сондай-ақ өлшемдер жиыны және магазині қолданылады. Бір мәнді өлшемдер бір мөлшердегі шамаларды жаңғыртады (кірлер). Көп мәнді өлшемдер физикалық шаманың бірнеше өлшемдерін бейнелейді. Мысалы, миллиметрлік сызғыш заттың ұзындығын сантиметрмен де, миллиметрмен де көрсете алады.

Өлшемнің жиындары мен магазиндері шаманың кейбір аралық немесе қосынды мәндерін бейнелеуге мүмкіндік алу үшін бір мәнді және көп мәнді өлшемдердің бірігуін көрсетеді. Өлшемдер жиыны әр түрлі мөлшердегі біртекті өлшемдердің жиынтығын көрсетеді, ол жиынды қолдануға мүмкіндік береді, мысалы, лабораториялық кір жиыны. Өлшемдер магазині - бір механикалық бүтінге конструктивті біріктірілген өлшемдер магазині.

Бір мәнді өлшемдерге стандартты үлгілер және стандартты заттар жатады. Стандартты үлгі - белгілі бір сипаттаманың сандық мәнін орнату мақсатында метрологиялық аттестациялауға ұшырайтын, қажетті түрде рәсімделген заттың белгілі мөлшері (пробасы). Бұл сипаттама (немесе қасиет) сыртқы ортаның белгіленген жағдайларында мәні белгілі шама болып табылады. Мұндай үлгілерге, мысалы, қаттылықтың нақтымәндері бар минералдар жиыны жатады. Олар осы параметрді басқа минералдарда анықтау үшін пайдаланылады (Моос шкаласы).

Өлшемдерді пайдаланғанда олардың номиналды және нақты мәндерін, сондай-ақ өлшем қателігі мен разрядын (дәрежесін) ескеру қажет. Номиналды деп өлшемде көрсетілген мәнді атайды. Өлшемнің нақты мәні ресми эталонды пайдаланған жоғары сапалы өлшеу нәтижесі ретінде арнайы куәлікте көрсетілуі керек.

Номиналды және нақты мәндердің айырмасы өлшемнің қателігі деп аталады. Қателікке таңбасы бойынша қарама-қарсы шама өлшемде көрсетілген номиналды мәнге түзетуді білдіреді. Аттестациялау кезінде қателіктер табылуы мүмкін болғандықтан, өлшемдер разрядтарға бөлінеді (1, 2-разрядты) және разрядты эталондар деп аталады (үлгілі өлшеуіш құралдар). Оларды өлшем құралдарды салыстырып тексеру үшін пайдаланады. Өлшем қателіктерінің шамасы өлшемдерді топтарға (кластарға) бөлу үшін негіз болады.

Өлшемдік түрлендіргіш - өлшеуіш ақпараттың сигналын өңдеу немесе сақтау үшін, сондай-ақ көрсеткіш құрылғыға беру үшін қолайлы күйге түрлендіру қызметін атқаратын өлшем құралы (8-сурет). Өлшемдік түрлендіргіштерге өлшеуіш аспаптардың конструкторлың сұлбасына (сызбасына) кіреді, не онымен бірге қолданылады, бірақ түрлендіргіштің сигналдары бақылаушыға тікелей сезілмейді. Мысалы, түрлендіргіш кернеуді күшейту үшін, компьютер жадысына ақпаратты жіберу үшін қажет болуы мүмкін. Түрленетін шаманы кіруші, ал түрлендіру нәтижесін - шығушы шама деп атайды. Өлшеуіш түрлендіргіштің негізгі метрологиялық сипаты болып, түрлену функциясы деп аталатын кіруші және шығушы шамалар қатынасы саналады.

Түрлендіргіштер мынадай болып бөлінеді: алғашқы (өлшенетін шаманы тікелей қабылдайтын), шығысында шама тіркеу немесе арақашықтықта тасымалдау үшін ыңғайлы түрге ауысатын - тасымалдаушы; алғашқылармен бірге жұмыс істейтін және физикалық шаманың тегін өзгертуге әсер етпейтін - аралық түрлендіргіштер.

Өлшенетін шаманың сан мәнін алу бойынша 4-ке бөлінеді: тікелей, жанама, жиынтық және бірлесіп өлшеулер.

Тікелей өлшеу деп өлшенетін шаманың мәнін бірден эксперимент көмегімен өлшеу. Жалпы практикадағы өлшеу осы тікелей өлшеу бола алады. Тікелей өлшеуге мысал келтірер болсақ онда сызғышпен өлшеу, штангенциркульмен өлшеу немесе таразымен салмақты өлшеуді атап өтсек болады.

Өлшеуіш аспаптар - өлшеуіш ақпаратты пайдаланушыға қабылдауға ыңғайлы түрде алуға мүмкіндік беретін өлшем құралдары.

Тікелей әсер ету аспаптары сәйкес градуировкасы бар көрсету құрылғыларында өлшенетін шаманы бейнелейді. Мұнда физикалық шама тегі өзгермейді. Тікелей әсер ету аспаптарына, мысалы, амперметр, вольтметр, термометр жатады.

Салыстыру аспаптары өлшенетін шаманы мәні белгілі шамалармен салыстыруға арналған. Мұндай аспаптар ғылыми мақсаттарда кең қолданылады, сондай-ақ сәулелену көздерінің жарыңтығы, сығылған ауаның қысымы сияқты шамаларды өлшеу үшін тәжірибеде кең қолданылады.

Өлшеуіш қондырғылар мен жүйелер - өлшем объектісінің бір немесе бірнеше физикалық шамасын өлшеу үшін, қосалқы қондырғылармен функционалдық белгісі бойынша біріктірілген өлшем құралдарының жиынтығы. Әдетте, мұндай жүйелер автоматтандырылған және ақпараттық жүйеге енуін, өлшеу процесінің автоматтандырылуын, пайдаланушы қабылдау үшін өлшеу нәтижелерінің өңделу мен сипатталуын қамтамасыз етеді. Мұндай қондырғылар (жүйелер) бақылау үшін де пайдаланылады (мысалы, өндірістік үдерістерді), ол әсіресе статистикалық баңылау әдісі үшін, сондай-ақ сапаны басқаруда пайдаланылады.

Өлшеуіш жабдықтар - шаманы өлшеудің қосалқы құралдары. Олар дәлдіктің жоғарғы деңгейі қажет болғанда өлшеу нәтижелеріне түзетулерді есептеу үшін қажет. Мысалы, егер аспаптың көрсетулері қатаң шектелген (құжатта көрсетілген) температура кезінде дәл болса, термометр қосалқы құрал бола алады. Өлшеуіш жабдықтар қосалңы құралдың өзінің қателіктерімен байланысты өлшеулер нәтижелеріне белгілі бір қателіктерді енгізетінін ескерген жөн. Метрологиялық ережелер бойынша өлшем құралдары екі түрге бөлінеді: жұмысшы өлшем құралдары және эталондар. Жұмысшы өлшем құралдары техникалық құрылғылардың, технологиялық үдерістердің, сыртқы ортаның параметрлерін анықтау үшін қолданылады. Жұмысшы құралдар лабораториялық (ғылыми-зерттеулер үшін), өндірістік (технологиялық үдерістердің сипаттамаларын қамтамасыз ету және бақылау үшін), алаңдық (ұшақтар, автомобильдер, кемелер үшін) болуы мүмкін. Жұмысшы құралдарының әрбір түрі айрықша көрсеткіштерімен ерекшеленеді. Осылайша, өлшемнің лабораториялық құралдары - ең дәл және сезгіш, ал олардың нәтижелері жоғары тұрақтылықпен сипатталады. Өндірістік құралдар өндірістік процестің түрлі факторлары: температура, ылғалдылық, т.б. сияқты факторлардың әсеріне қарсы тұру қасиетіне ие. Алаңдық құралдар сыртқы әсер етулердің кең шектерінде үнемі өзгеріп отыратын жағдайларда жұмыс істейді.[1]