Кеменің көмекші энергетикалық жабдықтары

болады (суретте  сұйықтың қозғалу бағыты стрелкамен кӛрсетілген).

Бақылау сұрақтары

1. Шестернялық  сораптың құрылысы мен жұмыс  принципітері қандай?

2. Шестернялық сорап кандай басты бӛлшектерден тұрады ?

№10 Практикалық  жұмыс

Сорғалап ағатын сораптар: құрылымы және әрекет ету  қағидасы.

Жұмыс мақсаты: Сорғалап ағатын аппараттың құрылысы мен жұмыс

принципімен танысу.

Тапсырма:

1. Сорғалап  ағатын аппараттың принципиалды  схемасын оқып ҥйрену;

2.Әдебиетпен жұмыс жасауды, ақпаратты анализдеуді жетілдіру, қорытынды

жасап ҥйрену;

3.Жұмыс бойынша  отчет құрастыру.

Сорғалап ағатын сорғыштардың қозғалатын бӛлігі жоқ сорғыш аспап

тобына жатады. Сорғалап ағатын сорап теңселетін ортаға сұйық, газ немесе

25

сұйық пен газ  араласқан, немесе қатты дене сияқты сорғалап ағатын сұйық

сыртқы жұмысқа  орналасады. Біріншісінен екіншісіне берілген ағым энергия

арқылы аралық тҥйінсіз тікелей іске асады.

Сорғалап ағатын сорап негізгі элементтерден  тұрады: жұмыс тҥтігінен,

камерадан, диффузордан, участкіге кіретін горловинадан. Шаю, бұнда

қотарылған  сұйық болады, кӛбіне оны жұмыс немесе сору камерасы деп

атайды. Жұмыс  қондырмасы негізінде араластыру камерамен  немесе дӛңгелек

пішіндегі аралас прифери камерасы орналасады. Кейде жұмыс тҥтіктерінен

немесе кӛп сорғалайтын аспаптан орналасқан. Жұмыс тҥтігінің шығатын бӛлігі

калибр тҥтігінен бірден ҥшке дейінгі ара қашықтықта аралас камераның кіртін

учаскесіндей  болу керек.

Сорғалап ағатын сораптың әрекет ету қағидасы мынадай. Сұйық тҥтікте

кӛлденең қиманың тарылуы арқылы ҥлкен жылдамдық жинайды, кинетикалық

энергиясы кӛбірек бола бастайды, ал потенциалдығы, демек, кішірейеді. Осы

кезде қысым  тӛмендейді және белгілі жылдамдықта атмосфера азаяды, соңында

соратын камерада вакуум пайда болады. Вакуумның әрекет етуінен сұйық

қабылдау резервуарына сору камераға сору құбыры арқылы барады, сосын

аралас камерасына. Аралас камерада сұйық ағыны араласады, қабылдау

резервуарынан тҥскен қотарылған сұйықта энергияның жатры бӛлігін береді.

Аралас камерадан ӛткен ағын диффузорға тҥсіп жылдамдығы жайлап

тӛмендеп, ал статикалық кҥші кҥшейеді. Кҥш құбыры арқылы сұйық құрама

резервуарға тҥседі.

Құрылымы және сорғалап ағатын сораптың әрекет ету  қағидасы.

Кӛптеген гидравликалық маршруттың арасынан конструктивтік орындау

жағынан сорғалап ағатын сорапты ең қарапайым деп  айтуға болады. Онда

ҥйкеліске ұшырайтын қозғалмайтын бӛлшегі жоқ, керісінше пайдалану және

жӛндеу жағынан оңай. Сорғалап ағатын сораптар гидравликалық аспаптар

сыныбына жатады.

Сорғалап ағатын сорғыштың жұмысын ықшамдаған схема арқылы былай

тҥсіндіруге болады:

16-сурет. Соғалап ағатын соаптың ықшамдалған схемасы.

Тҥтігі бар келтіруші камера сұйық, бу және газ ҥлкен қысыммен құбырға

беріледі. Тҥтіктің таралуынан сұйық ҥлкен жылдамдыққа ие болады, демек,

26

кинетикалық энергия  арқылы. Келтіруші камерада атмосфераға  қарағанда

қысым тӛмен тҥседі және сонымен байланысқан камерамен дәмеленетін

құбырдан сору пайда болады. Екі сұйық келесі камераға тҥседі, онда

кинетикалық энергиямен араластырады және алмастырады. Содан соң

араласқан заттар диффузор сорабына тҥседі, онда қысымның жарты бӛлігі

жоғалады, ал одан құбырдың кҥшіне немесе құрама резеруарға тҥседі.

Тағайындау  тәуелділігіне байланысты жұмыс  ортасымен қотарылатын

орта біреу  немесе бірнеше болу мҥмкін. Сорғалап ағатын сораптар

«динамикалық  сораптарға» жатады. Бұл сораптардың  басты кемшілігі тиімді

әрекет ету  коэфициенті тӛмен 30% дейін.

Сол айғақ естен  кетпес, электрлік қозғалғышты қозғалғанға  дейін

механикалық энергияның сапа кӛзі 19 ғасырға дейін гидравликалық энегиядағы

секілді сорғалап ағатын сораптар ӛте кең пайдаланылған.

Сорғалап ағатын сораптарды дәйекті тҥрде кӛбіне бірге жалғамайды.

Сораптырдың ӛзгеретін тҥтіктері шығарылады, олар зауыдтан жасап

шығарылған  шектерді ӛзгерте алады. Кейде сорғалап ағатын аспапты жіберер

бұрын центрден тепкіш сораптан қосалқы жабдық арқылы ауаны тартып

шығарады.Сорғалап ағатын сорап параметрінің бірі сорушы коэфициент немесе

олшеусіз шығын  боп келеді. Ол қотарылатын сұйық  шығыны ретінде жұмыс

шығынына анықталады. Тӛмен ЭҚК және қарапайымдылығына қарамастан,

сорғалап ағатын сораптар кӛп жерде ӛзгрмейді, мысалы қандай да бір

резервуардан  сұйықты тартып алу ҥшін басқа сорғышты пайдалану мҥмкін

емес. Сорғалап ағатын аспаптың ең кӛп пайдаланатыны азық-тҥлік ӛнеркәсібі,

олар сұйықты  қотару кезінде бір уақытта басқа  ортамен араласа алады.

Сорғалап ағатын сораптар оңай жӛнделеді, олар аз габаритті, кейде қосымша

сораптаржоғары  қысымда пайдаланылады.

Сорғалап ағатын аспаптар құм ұстағыштан сұйықты  тартып алу ҥшін

пайдаланады, бұның мысалы ретінде канализациялық сораптардың станциясы

қызмет етеді. Және тағы мысалы ретінде бұндай аспаптар ӛрт сӛндіруде

пайдаланады, берілетін су немесе ӛрт сӛндіру ерітіндісі сұйық ретінде

пайдаланады, сол уақытта бӛлек ӛрт резервуарынан іріктеліп қотарылады,

кейде ӛрт суатуынан.

Сорғалап ағатын аспаптар кейде жоғары қысымды жұмыс  ортасына

қолданылады. Соңғы уақытта сорғалап ағатын сорғыштар  бӛлігін «жылулық

сорғыш» ретінде  қарастыруда. Байқалған, будың тҥтікте кеңеюі

температураның  тӛмендеуімен жарысайды және керісінше диффузияға ҥлкен

қысымға ұшырап ысып кетеді. Осындай қасиеттің арқасында  сораптар

компрессормен бірге ауа тазарту және жылу беру жҥйесін тапқан.

Бақылау сұрақтары

1 Сорғалап ағатын аппараттың құрылысы мен жұмыс принципітері қандай?

2. Сорғалап ағатын аппарат кандай басты бӛлшектерден тұрады ?

27

№11 Практикалық  жұмыс

Гидравликалық беріліс: құрылымы және әрекет ету жұмысы

Жұмыс мақсаты: Гидравликалық берілістің құрылысы мен жұмыс

принципімен танысу.

Тапсырма:

1. Гидравликалық  берілістің принципиалды схемасын оқып ҥйрену;

2.Әдебиетпен  жұмыс жасауды, ақпаратты анализдеуді  жетілдіру, қорытынды

жасап ҥйрену;

3.Жұмыс бойынша  отчет құрастыру.

Гидравликалық беріліс – механикалық энергия  және қозғалыспен

берілген кҥш (айналдырмалы момент) және жылдамдық (айналу жиілігі) сұйық

арқылы беріледі. Гидравликалық беріліс еріксіз  келтіру компрессорында,

желдеткіште, сорғышта және т.б. қолданады. Гидроберілістің  әрекет ету

қағидасы 2 негізгі  топқа бӛлінеді: кӛлемді және гидродинамикалық. Тәуелділік

тағайындауларына  қарай гидроберілісті ӛзгерту немесе механикалық

энергияның  берілісі (гидрокҥштік беріліс) және автоматтандыруды басқару

мақсатында  қозғалысты ӛзгерту боп бӛлінеді. Гидроберіліс тісі беріліспен

бірігуі мҥмкін, ол бастапқы валдан гидроберіліске немесе тісті беріліске, немесе

екеуі бір уақытта  қозғалысқа беріледі. Реттеу шегіндегі  кҥндегі гидроберілістер

қарағанда, гидромеханикалық деп аталатын гидроберілістер ҥлкен кҥш-қуатын

береді және улкен жетістіктерге жеткізеді.

Гидроберіліс  иілгіштік және ҥйкеліске қарсы қасиеті бар, ол қарапайым,

механизмді  шамадан тыс жҥктеуден қорғайды, сол ҥшін қазір кӛптеген

машиналарда оны  пайдаланады.

Сұйық беріліс  буынымен қызмет етеді. Бұл кезде  бастапқы элементтің

механикалық энергиясы  кинетикалық және потенциалдық сұйығына айналады.

Бастаушы элементте  жинап алынған сұйықтың энергиясы  қайта ммеханикалық

энергияға ӛтеді.

Гидродинамикалық  беріліс.

Қазіргі уақытта  гидродинамикалық берілістің 2 тҥрі бар: гидромуфта

және гидротрансформатор.

Гидромуфта  — гидроприводтың ең қарапайым элементі. Оның айрықша

ерекшелігі, гидромуфтаның  айналмалы моментінің бастаушы валы әрқашанда

шығу валының  моментіне тең. Гидромуфтаның конструкциясы ӛте қарапайым.

Ол сораптың және құбырдың бірдей конструкциясынан тұрады.

Гидромуфтаның әрекет ету жұмысы.

Гидромуфтаның сорап дӛңгелегі қозғалғышпен айналып маховик немесе

арнайы иілгіш диск арқылы жалғанады. Турбиналық дӛңгелек беріліс

қорабының бастапқы білігімен жалғанады.

Гидромуфта ҥнемі майға толы. Сораптың дӛңгелегі айналғанда

кҥректердің арасындаорналасқан май центрге тепкіш кҥш әсерінен прифери

бӛлігіне ентелейді және сорап дӛңгелегінің кӛлденең қимасының, имек

формасының  арқасында шығып, тездетіп турбиналық дӛңгелекке беріледі (17

28

cурет), онда  кҥрекке әсер ете, турбиналық дӛңгелекке ӛз энергиясының бір

бӛлігін береді. Соңында турбиналық дӛңгелек айнала бастайды.

Май сорғыш және турбиналық дӛңгелекте болғанда ӛте қиын қозғалыс

жасайды: тасымал, сорғыш дӛңгелегімен бірге айналады және

салыстырмалысы, приферидің ішкі бӛлігінен кҥректің арасымен қозғалады.

Турбиналық  дӛңгелектегі айналу моментінің шамасы майдың ауыспалы

қозғалысының  кинетикалық энергиясымен анықталады.

Гидромуфтаның негізгі қатарын атап ӛтеміз:

1. Бастапқыдан  бастушы біліктің тәуелсіз айналуы.  Бастаушы білік

айналғанда  бастапқы білік қозғалмауы мҥмкін немесе қандай да бір бұрыштық

жылдамдықтың  аралық мәндері максималды шекке  жетеді. Дегенмен бұл

жылдамдықтың  шегі бастаушы біліктің шегіне ешқашан  жете алмайды және

одан 2-3% аз болу мҥмкін.

17-сурет. Гидромуфтаның жұмыс қағидасы.

2. Орнынан байсалды қозғалу және таратып жіберу.

3. Будың ысқылау және гидромуфтаның негізгі бӛлшегі практикалық

ҥйкелістің салдарынан жоқ болуы.

4. Бұрылыс тербелістердің шектелуі.

5. Шусыз беріліс.

6. Жоғарғы ЭҚК-нің 0,96-0,98 дейін есептелген нҥктеге жетуі.

7. Қолдану кезіндегі сенімділік.

Гидротрансформатор.

Гидротрансформатордың құрылымы мен әрекет ету жұмысы

гидравликалық муфтанікіне ұқсайды. Сораптың дӛңгелегі бастаушы боп

қозғалғыштың  айналуына тура келеді. Сорап дӛңгелегіндегі кҥректің

арасындағы май центрге тепкіш кҥшпен әсер етіп, прифери бӛлігіне ентелейді

және құбырдың дӛңгелегіне сораптың дӛңгелегі арнайы профильмен кӛлденең

қима арқылы тҥседі. Құбыр дӛңгелегінде май айналу тәсілімен энергияның бір

бӛлігін береді. Құбыр дӛңгелегінен шыққан май тездетіп реактор дӛңгелегіне

тҥседі, ол арнайы профилі бар кҥректің кӛмегімен қозғалыс бағытын ӛзгертеді.

Реактор дӛңгелегінен шыққан май қайтадан сорап дӛңгелегіне барады.

29

Гидромуфтадағыдай гидротрансформатор да ЭҚК-ні ҥлкейту ҥшін

бағыттаушы  дӛңгелек құрылған. Ол гидромуфтадағыдай турбуленттік майдың

ағынын тегістеуге тағайындалған.

18-сурет. Гидротрансформатордың жұмыс қағидасы.

Гидротрансформатордың ерекше конструкциясы боп, сораптың кҥрегі

мен құбыр дӛңгелегінің арнайы форма боп келеді (18 сурет). Кҥректің кері

бағыттағы имек формасы сорап дӛңгелегінің кҥрегі ҥзілу моментінде майдың

ҥдеуі қосымша артады. Сол уақытта турбиналық кҥректің формасы майдың

энергиясының ҥлкен бӛлігін жұтып алу ҥшін және майдың құбыр дӛңгелегіне

кіру кезінде  қозғалыстың бағытын тез ауыстыру ҥшін энергияны тӛмен тҥсіру.

Гидроприводтың  кҥштік бӛлігі боп келетін кӛлемді гидроберіліс, кӛлемді

сораптан және кӛлемді гидроқозғалыстан тұрады.

Кейбір кӛлемді гидроберілістің құрамына гидроаккумулятор кіреді және

де гидроберілістің  құрамына гидроӛзгерістер кіреді. Кӛлемді гидромашиналар

энергияны ӛзгерту ҥшін сұйық ағынының бір берілісінен қысым Р және шығын

Q басқа ағыннан  басқа беріліске P және Q.

Бақылау сұрақтары

1 Гидравликалық берілістің құрылысы мен жұмыс принципітері қандай?

2. Гидравликалық беріліс кандай басты бӛлшектерден тұрады ?

№12 Практикалық  жұмыс

Компрессорлық кеме машинасы: құрылымы және жұмыс  қағидасы.

Жұмыс мақсаты: Компрессорлық кеме машинасының  құрылысы мен жұмыс

принципімен танысу.

Тапсырма:

1. Компрессорлық кеме машинасының принципиалды схемасын оқып ҥйрену;

2.Әдебиетпен  жұмыс жасауды, ақпаратты анализдеуді  жетілдіру, қорытынды

жасап ҥйрену;

3.Жұмыс бойынша  отчет құрастыру

30

Компрессор  деп кірерде тӛмен қысыммен, шығарда жоғары қысыммен

газдың кӛмегімен қысылған машинаны айтады. Бұл екі қысым сығылуды

кӛрсетеді. Кемеде кӛп қолданылатын және ең қарапайым компрессор бұл –

піспек. Әрекет ету қағидасы бойынша жоғарыда қарастырылған  дизель

қозғалыстан жақсы. Сығылу процессінде газдың температурасы  кӛтеріліп,

цилиндрдегі компрессорды сығылу шегінде алтыдан сегізге дейін алуға болады.

Сығылудың келесі тҥрі температураның ӛсуіне әкеледі, компрессорға зиянды

әрекеттерін тигізеді. Егер жоғары қысымды алу қажет  болса, кӛп сатылы

компрессорды  қолданады. Атмосфералық ауаның қысымы (0,59 МПа) аз жұмыс

кӛлемімен цилиндрге жоғары қысыммен сорылады, себебі цилиндрдегі ауа

сығылудан тӛмендеп салқындайды. Цилиндрдегі ауаның жоғары қысымы алты

есеге кӛтере алады. Ауаның соңғы қысымы (3,5 МПа) құрайды.

Компрессорлық машиналар ҥш сыныпқа бӛлінеді:

- желдеткіштер – компрессорлар, қысымның жоғарылауы және қысымның

қатынасы 0,01 МПа  мен 1,1 аспайды;

- бастырмалатқыштар – жоғары қысымды (1,3 дейін және одан кӛп) және

жұмыс процесінде ортаны салқындатпайтын машина;

- жеке компрессорлар – машиналар, жұмыс кезінде ортаны салқындатуға

арналған құрылым (қысым 3-тен кӛп);

Соңына жеткен қысымдар:

- тӛменгі қысымдағы компрессорлар – соңғы қысымы 1 МПа дейін;

- орта қысымдағы компрессорлар – соңғы қысымы 1-ден 10 МПа дейін;