Кіріспе мақала

Белгілі екеніндей, сақина –шеңбер тәрізді әшекей, сәнді безендірілген, саусаққа киетін әшекей. Бағалы тастары бар сақина, қалыптасқан түрде жүзік деп аталады, бірақ бұл атау соңғы уақытта қолданудан шығып барады. Қазіргі уақытта «сақина» атауы барлық сақина түрлеріне қолданыла беретін болды. «Сақина» термині негізінен осы тізімдемеде де қолданылады. Сақина мынадай элементтерден тұрады: шығыршық, үстіңгі беті, жапсырма. Шығыршық – саусақты орап тұратын сақинаның негізгі бөлшегі. Үстіңгі беті – сақинаның бір бөлігін сәндендіріп, қоспа мен сыздығы бар қастан тұрады. Егер үстіңгі беті қоспасыз болса, оны қалқансыз дейді, мысалы, баспа сақина. Жапсырма –шығыршықты екі жағынан үстіңгі бетіне қосып тұратын сақинаның сәндік бөлшегі. Тізімдемедегі сақинаның көлемі – шығыршықтың ішкі диаметрі, шығыршықтың ең жалпағы, қас пен қалқанның диаметрі.

Осы тізімдемеде әртүрлі түрдегі  және сәндік сақиналардың он бесі көрсетілген.

Солардың  арасында – «құс мұрын жүзік» туралы айтайық. Құс бейнелері сәндік өнер бұйымдарын ресімдеуде тараған. Құс  жақсылық күшін бейнелеген, өзін бақыт пен бостандық күші ретінде танытқан. Бес сақина «құс мұрын жүзік» тізімдемеде көрсетілген. Екі сақина Шығыс Қазақстан аймағына жатады, олардың бірі (№ 69) алтын жалатылған. Жиынтықтағы бір ғана сақина оймақты «құс тұмсық» Оңтүстік Қазақстаннан түскен (№67), осыған ұқсас сақина үлгісі, бет жағы торлы (№65), Батыс Қазақстан аймағының сәндік үлгісі.

«Құдағи жүзік» қыз енесінің қалыңдыққа деген  қамқоршылық ізгі ниетіне құдағиының сыйлығы. Мұражай коллекциясында осындай  екі сақина бар. Олардың бірі – сопақ қалқаны бар, күн, ай және шаян (№ 63) тәрізді сәндік өрнектер салынған Шығыс Қазақстан аймағынан түскен сақина. Екіншісі Батыс Қазақстаннан түскен екі шығыршықты салмақты сақина (№ 62). Сақинанның біріктірілген шығыршықтары екі жүрек қосылысын білдіреді. Қос шығыршықты «құдағи жүзік» Батыс Қазақстанда тараған.

ШҚО, бұрынғы Таврия ауданынан түскен үстіңгі беті ромбы түріндегі  сақина (№ 74) мол түйіршіктермен жасалған. Ромб түріндегі бейнелер қазақтардың  сәндік зергерлік бұйымдарында жиі қолданылған.

Әйелдер қолын «білезік» сәндендіреді, оларды бір-бірден немесе екі қолына қос-қостан, кей кезде бір қолға екі  білезік тағатын болған. Білезіктер тұтас және құрамалы болып келеді. Құрама дегеніміз: шарнир тәсілімен  қосылған екі-үш бөліктен тұратын - «топсалы білезік» немесе қақпақшалар арқылы қосылған - «қақпақ білезік». Қимасында дөңгелек, текше болып келетін «жұмыр білезіктер» салмақты да көрнекті болып келеді, олардың орталық бөліктері жұмыр, ал ұштары кейде жыланбас тәрізді етіп жасалады. Жиекке орнатылған тастар жылжымалы етіп жалғастырылған «тасты білезік» аса көркем көрінеді. Білезіктерді жасаудағы күрделілік пен өзіндік ой сол бұйымда шебердің аты жазылып қалғандығымен ерекшеленеді. Онда араб әрпі, қазақ тілі қолданылады. ШҚО, Тарбағатай ауданынан түскен сапфирмен әшекейленген екі білезік (№142, 143) тартымды өрнегімен көзге түседі. Бұл әшекейлер ХІХ ғасырдың ортасына жатады, сол уақытта қалған заттардың басым көпшілігі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында жасалған. Бұйымдарды жасаудың стилі, техникасы қазақ зергерлерінің ХІХ ғасырдың басы мен ортасында әшекейлер жасау үшін техникалық құралдардың үлкен арсеналдарын жоғары көркем талғаммен пайдаланғандығын байқатады.

ҚР  Алтын және бағалы металдар Мемлекеттік  мұражайынан түскен әшекейлер қазақ білезіктерінің жиынтығын он төрт жәдігерге толықтырды. Он төрт білезіктің он екісі қос білезік болғандығы қуантарлық жай. Әшекейдің мәнерлі таяқшалармен және күн белгісімен сәндендірілген екі жұбы Шығыс Қазақстан аймағынан. Зергерлік бұйымдар әртүрлі техникаларда орындалған. Олар бедерлеу, шеку, қалыптау, қарайту, сіркелеу және басқалар. Барлық білезіктер ұштары қабыспаған, жалпақ болып келген, олардың екеуі қызыл-қоңыр ақықпен безендірілген. Өкінішке орай, жәдігерлердің алғашқы иелері туралы мәлімет жоқ. Қолданыста болған аймағы және жасалған уақыты белгілі. Білезіктер ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырға жатады.

Формалары мен әшекейінің өзара үйлесімділігімен ерекшеленетін қазақ әшекейлері халық шығармашылығының жарқын беті болып табылады, ұлттық мәдениет қазынасына енеді.

1. Асан  Бахти. Шумерлер. Скифтер. Қазақтар. – Алматы, «Көшпенділер» баспа  үйі, 2002.

2. С.В.  Иванов. Сібір халықтарының өрнектері  тарихи қайнар көз сияқты. –  М.-Л., 1963.

3. Э.А.  Масанов. Қазақ ауылындағы ұсталық  және зергерлік қолөнері. – Алматы, 1961.

4. В.М.  Массон. В.И. Сарианиди. Қола дәуірдегі  ортаазиялық күйдірілген сары  саз. – М., 1973.

5. Мұражай  заттарын ғылыми баяндап жазу  жүйесі: Анықтама. – Санкт-Петербург,  Ресей Этнографиялық мұражайы. 2003.

6. А.А.  Серкина. Ертедегі қытай жазуының шифрды жай жазуға айналдыру тәжірибесі. – М., 1973.

7. Н.  Сычева. Орта Азия мен Қазақстан  халықтарының зергерлік әшекейлері. – Мәскеу, Советский художник, 1984.

6. Г.  Шымырбаева. Қазақ киімі: қажетті  зерттеулер. «Казахстанская правда», 18. 11. 2005.

Тізімдеме құрылымы:

• Реттік саны;

• Заттың қазақ және орыс тілдеріндегі атаулары;

• Жасалу күні;

• Жасалу техникасы;

• Көлемі, салмағы;

• Баяндап  жазу;

• Зат  туралы білім қоры және аңыз;

• Жасалу орны, қолданыс аймағы;

• Мұражайға  түскен жылы;

• Түскені және түгелденгені жайлы кітап бойынша  сандары;

• Түскені жайындағы  акт саны;