Шығындар есебінің түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері

Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік  құнға ықпал ете алуы өте маңызды, яғни өзіндік құнның құрылымы туралы анық сенімді ақпарат қажет. Дәл  осындай ақпарат бухгалтерлік басқару  есебі жүйесінде пайда болады.

Өнімнің озіндік құнына кіретін  шығын түрлеріне байланысты отандық  экономикалық әдебиетте оның мынадай  түрлері дәстүрлі бөлінуде:

- цехтық – тікелей шығындар менг жалпы өндірісттік шығыстарды біріктіреді; өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;

- өндірісттік – цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар кіретін және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;

- толық өзіндік құн – коммециялық және откізу шығыстарына ұлғайған өндірісттік өзіндік құн. Өндіріс пен де, өнім өткізумен де байланысты кәсіпорынның жалпы шығындарын біріктіреді.

Сатуға өндірілген және дайындалған  өнімнің толық озіндік құнын  мынадай формуланы пайдаланып есептеуге  болады:

Жұмыс күшіне тікелей шығындар  мастериалдар + қосымша шығыстар = Өндірістік өзіндік құн + Өткізу шығындары + Әкімшілік шығыстары = рентабельділік % толық озіндік құны =Сатылым құны.

Жеке және ортасалық өзіңндік құн бөлінеді. Жеке өзіндік құн  нақты кәсіпорынның өнім шығару жөніндегі  шығындарын; орташа салалық – сала бойынша бұл бұйымды өндіруге шыққан орташа шығындарды сипаттайды.

Жоспарлы және нақты өзіндік  құн болады. Жоспарлы өзіндік құнның есебіне ондағы кезең жоспарында қарастырылған өнімді дайындауға кәсіпорынның ең көп шамада мүмкін боларлық шығындар кіреді. Нақты өзіндік құн шыққан өнімге іс жұзінде нақты жұмсалған қаражаттың мөлшерін сипаттайды.

Калькуляциялағанда шығындар есебінің объектілері  мен өнімнің  өзіндік құнының калькуляциясын дұрыс белгілеу маңызды. Кәсіпорын  өндіріріске кеткен шығындарға аналитикалық есеп ұйымдастыратын объектілер шығын  есебінің объектілері болып табыады. Кәсіпорын калькуляциялайтын өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсететін қызметтің  түрлері калькуляция обьектілері болып шығады.

Кез келген кәсіпорындағы  калькуляциялау, қызмет түріне, меншік мөлшері мен пішініне қарамастан, белгілі бір принціптерге сәйкес ұйымдастырылады.

Шығын есебінің объектісі  – өзіндік құнды басқару мақсаты үшін өндірісттік шығыстарды топтастыратын белгі.

Көпмақсатты есеп жүйесінде  есеп объектісінің екі тобын бөледі: жауапкершілік орталықтары мен  өнім бірліктері. Бұл жағдайда шығын  есебі объектілеріне: шығын пайда  болған орындар, жауапкершілік орталықтары, шығын баптары, өндірісттік қызмет факторлары, біртекті өнім түрлері немесе топтары жатады.

Барлық аталған есеп объектілерінің анықтамалары 2 – тарауда берілген, сондықтан мұнда өндірістік қызмет факторларына тоқталамыз. Бұлар ресурс түрлері еңбек құрал – жабдықтары, еңбек керек – жарақтары мен қызмкт ету шығындары, басқару шығындары. Өндірістік жағдайлар бойынша шығындарды бөлу өндіріске қатысатын жеке элементтер арасындағы баланысты анықтайды және ресурстарды бөлудің дұрыстығын және тиімді жұмсаудың дұрыстығын бақылауды қамтамасыз етеді.

Шығын есебі объектілері  бойынша топтасқан ақпарат басқарма талаптарына сай келуді және бітпеген өндіріс пен дайын өнім арасындағы шығындарды бөлуге және барлық шығындардың  да, кейбір өнімдерді де калькуляциялау үшін де негіздеме болып қызмет етуге  тиіс.

Калькуляция объектісі - белгілі бір құнды жұмыс пен көрсетілетін қызмет, өнім, жартылай өнім, әр түрлі дайындық деңгейіндегі кейбір азық – түлік өнімдерінің түрлері.

Калькуляциялау объектілерінің негізгі номенклатурасын әрбір  кәсіпорын өндіріс типін, өнім ассортименті мен күрделілігін, бөлшектер мен тетіктердің бұйымда бірегейлену деңгейі және шығынның қай топқа жататындығын сипаттайтын, басқа да белгілерді есепке ала отырып, жасайды. Көбіне калькуляциялау объектісін шығынды көтерушілер деп атайды.

Өнеркәсіптің кеткен өндіруші, газ – энергетико салаларында бітпеген өндіріс болмаса шығын есебінің объектісі калькуляциялау объектісімен тура келеді.

Бұл жекелеген данамен, шағын  сериялармен, жаппай өндірістегі бұйымның кейбір түрлерін дайындауға, бір жолғы тапсырыстарды, тәжірбиелік –экспериментальды және біртекті жұмыстарды орындауға қатысты.

Технология процесс сатыларға  бөлінетін өндірісте мұндай сәйкестік  байқалмайды. Мысалы, тоқыма өнеркәсібінде – иіру, тоқу, өңдеу – жеке бөлістер шығын есебі объектілеріне, ал дайын өнім, яғни мата – калькуляциялау объектісі болып шығады.

Барлық сомалар үшін өндірістегі  тікелей материалдық және еңбек  шығындарына ресурстарды қолдану  дәрежесін өндірісттік процесстерді ұйымдастыру мен оларға қызмет етуге  шыққан шығыстары, басқару шығындрын  шығын есебі объектілері ретінде көрсету ортақ болып табылады.

Басқаша айтсақ, шығын есебі  объектілерін таңдау өндіріс технологиясының  ерекшеліктеріне, өндірісті ұйымдастыру  түріне, кәсіпорынды басқару құрылымына, шығарылатын өнімнің техникалық параметрлерін, ішкі өзара қарым  – қатынастарды және т.б. байланысты. Сипаттау әр түрлі және сондықтан  шығын есебі объектілерінің номенклатурасын  әрбір кәсіпорын жеке жасайды.

Машина жасау жеңіл  өнеркәсіп, қара және түсті металлургия  салалары және басқалар өнімнің үлкен  номенклатурасымен, бұйымның кейбір бөліктерін бірегейлендірудің едәуір деңгейімен сипатталады. Бұл салалар калькуляциялық объектілерді шығарылатын бұйымдарды біртектілік белгілерімен ірілендіріледі. Технологиясы, конструкциясы бірдейлігімен, біртекті шикізат пен материалдардан, бірдей жуық деңгейдегі материал сыйымдылығымен және еңбек сыйымдылығымен жасалатын жалпы бөлшектер, тетіктер, жартылай өнімдердің бар болуымен сипатталатын өнім түрлері бір тектілер деп саналады. Бұйымдарды бір калькуляциялау объектісіне топтастыру принціптерін сақтау өзіндік құнды қалыптастыру талаптарына жауап беретін негізгі шарт болып табылады.

Шығын есебі объектілері  мен калькуляциялау обектілердің қалыптастырудың  жалпы принціптері өндіріске  арналған шығын есебі процесі  мен  калькуляциялау  процестерінің  бірлігімен негізделген. Жалпы алғанда  өндірістік шығындардың басқару  есебі жүйесі объектілердің екі  басты топтары: бөлімшелер мен өнімдер, бойынша шығындарды білуі тиіс.

Калькуляциялау объектілерінің калькуляциялық есеппен және калькуляциялық бірлікпен мақсатқа бағытталған байланыстары бар. Алайда ол жай өлшем бірлігі емес, ол  калькуляциялық объектісінің сапасы мен тұтыну құнын сипаттайды.

Кез келген кәсіпорында калькуляциялау мынадай принціптерді ескере отырып ұйымдастырылады: шығын есебі объектілерін, калькуляциялау объектілері мен  калькуляция бірліктерін белгілеу. Көп жағдайда шығын объектілері  мен калькуляциялау обьектілері  сәйкес келмейді.

Қосымша шығыстардың бөлу тәсілін таңдау өнім бірліктерінің  өзіндік құнын дұрыс есептеу  үшін өте маңызды. Оны кәсіпорын дербес жасайды, есеп саясатында жазылады және барлық есепті кезең бойы өзгеріссіз қалады.

Шығындарды кезең бойынша  шектеу. Оның мәні операцияларды бухгалтерлік есепте жасалған сәтінде көрсетілуінде  және олар ақшалай түсіммен үйлеспейді.

Өнім өндірісіне шыққан ағымдағы шығындар мен күрделі қаржы бойынша  жеке – жеке есеп.

Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерін таңдау – өндіріске шыққан шығындардың аналитикалық есебі әдістері калькуляциялық  объектілері мен калькуляциялық бірліктерді есептеу амалдары бойынша жинақтау.

3.3. Калькуляциялаудың процестік тәсілі.

Өзіндік құнды калькуляциялаудың  процестік жүйесі біртекті немесе шамамен  ұқсас, бірдей өнімді сериялап немесе жаппай өндіретін, не болмаса үздіксіз өндірісттік циклі бар өндірісте  қолданылады. Шығындарды процестік  калькуляциясын процесс деп аталатын өндірістік кезеңнің жеке бөлігін әрбір  өндірістік бөлімше орындауын көздейтін  технологиясы бар кәсіпорындар да қолданылады.

Өндіріс шығындарын процестік  калькуляциялауды сондай – ақ әр түрлі бұйымдарды жасайтын кәсіпорындар өндірістің барлық процесін тұрақты қайталанатын операцияларға бөлуге болатын жағдайда қолдана алады.

Процестік тәсіл көбіне өнеркәсіптің кн өндіруші және энергетика салаларында  қолданылады.

Бұл салалар өндірістің жаппай түрімен, өнімнің шектеулі номенклатурасымен, өлшеу мен калькуляциялаудың  ортақ белгілерімен, бітпеген өндірістің мүлдем жоқтығымен, не болмаса, шамалы мөлшерімен сипатталады.

Жинақтай келгенде шығарылатын  өнім бір уақытта шығын есебі  объектісі мен калькуляциялау объектісі  құны есепті жыл ішіндегі жиынтық  шығынды бұл кезеңде өндірілген өнім санына бөлініп есептеледі.

Біртекті өнім шығаратын  жерде өндіріске шыққан шығындардың  негізгі мөлшерін калькуляцияның барлық баптары бойынша оңай анықтауға  болады. Көптеген кен өндіретін және қайта өңдеу өнеркәсібі орындарында  жай тәсілді нормаға сай тәсілмен біріктіреді, осылайша өндіріс шығындарын бақылауды күшейтіп, өндіріс барысында  шығындардың нормадан ауытқуын анықтайды. Көптеген кәсіпорындардың жұмыс  тәжірбиесі кәсіпорындарда нормаға  сай тәсілдердің элементтерін өндірісті  қарапайым ұйымдастырумен бірге  қолданудағы дұрыстығы мен озықтығы дәлелдеді. Шығын есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым тәсілінің төрт нұсқасы бар.

Бірінші нұсқа. Тікелей және жанама шығыстарды барлық шығарылған өнімнің шығындарына белгіленген  баптар бойынша есепке алынады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын барлық өндірістік шығындардың дайын өнімнің  саны бөлумен анықтайды. Бұл өндірісте  бітпеген өндіріс, жартылай өнімдер  мен дайын өнімнің құрамдас бөлігі болмайды.

Екіншісі – дайын өнім мен бітпеген өндіріс арасындағы шығындарды бөлуді қажет ететін жерде, бітпеген өндірісі бар кәсіпорында қолданылады.

Үшінші – бір уақытта өнімнің бірнеше түрін шығаратын немесе қазып шығаратын: жылу мен электр энергиясын шығару; мұнай мен газ өндіру; балықтың сан түрін шығаратын кәсіпорындарға қолайлы. Мұндай жағдайларда шығындарға тұтастай кәсіпорын бойынша, яғни қарапайым тәсілмен есепке алады, ал өнімнің өзіндік құнын қисындастырылған әдіспен калькуляциялайды. Мұнай мен газды өндіргенде энергетикалық шығындар, амортизация, бұрғылардың жерасты жабдықтарын, жөндеуді, қабаттың берерін арттыруға, мұнайды айдау мен сақтауға жұмсалатын шығындарды тікелей белгі бойынша мұнайға газ жинау тасымалдау шығыстарын газға жатқызады. Қалған шығыстарды мұнай мен газ арасында кәсіпорынның орташа келісімді бағалары бойынша бағалау мен жалпы өндіруге сай бөлінеді.

Төртінші нұсқаны шығындар есебін процестер немесе бөлістер бойынша  бұл процестер немесе бөлістердің  өнімнің өзіндік құнын анықтамай  жүргізетін кәсіпорындарда қолданылады. Бұл жерде шығын есебі мен  өнімнің өзіндік құнынын және  калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік тәсілдері үйлеседі.

Процестік  калькуляция жүйесі дайын бұйымдары ұқсайтын өнеркәсіп салаларында әрекет ететіндігі бұрын атап өтілді. Бұл жүйені пайдаланғанда өндіріс шығындарын нақты тапсырыстармен, өнімнің жеке бірліктерімен байланыстыруғв әрекет жасалмайды.

Керісінше, бір бұйымның өзіндік құнын белгілі бір  кезең ішіндегі өндірістің өзіндік  құнын сол кезеңде жасалған бұйым  санына бөліп, есептеуге болады. Басқаша  айтсақ, тапсырыстың өзіндік құны сол кезеңде жасалған барлық бұйымдардың  орташа өзіндік құнына тең алынады.

Өзіндік құнды калькуляциялаудың  процестік тәсілі біртекті немесе шамамен  алғанда ұқсас, бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өнім өндіретін, не болмаса  үзіліссіз өндірістік циклі бір  технологиялық процесстерде қолданылады. Шығындарды процестік калькуляциялауды технологиясы әрбір өндірістік бөлімшенің өндірістік процестің жеке бөлігін орындаудың және өнімнің бір операциядан өңдеу шарасы бойынша басқасына жылжуын қамтитын субъектілер қолданады. Соңғы бөлімше өндірісті аяқтайды және өнімді дайын өнім қоймасына тапсырады. Белгілі бір уақыт кезеңі ішіндегі шығындарды тапсырады орындауға қажетті уақыт ішінде емес, есепті кезең ішіндегі бұйымдарға қатыссыз, өндірістік бөлімшелер бойынша жинақтап қорытады. Әрбір бөлімше үшін (Бітпеген өндіріс) жеке шоты ашылады. Мұндайда есепті кезеңнің басы мен соңындағы бітпеген өндіріс шартты түрде біткен өнімдерге қайта, есептеледі.

Мұндай өндіріске өнеркәсіптің кен өндіру салалары мен энергетика кіреді. Мұнда шығарылатын өнім бір уақытта шығын есебі мен калькуляциялардың объектісі болып табылыды.

Шығындарды кіргізудің толықтығына  қарай толық шығын мен өзгермелі  шығын есебі тәсілдерін ажыратады. Толық шығынның ерекшелігі,  тікелей шығыстар жасалған және қолданылатын нормаларға сәйкес өнімнің бірлігіне немесе басқа өлшеуішіне тура жатқызылуында. Мұндайда жанама шығыстар коэффицентінің көмегімен қайсыбір базада өнім бірлігіне сай әсер етеді. Калькуляциялауда шығын есебі бірнеше кезеңмен жасалады; барлық шығындарды пайда болған жерлері мен бөлімшелер арасындағы жанама шығыстарды бөлу бойынша шоғырландыру; негізгі өнімді шығармайтын бөлімшенің шығындарын негізгі өнім шығаратын бөлімшеге қайсібір базаға сай етіп қайта бөлу; негізгі шығаратын бөлімшенің қосымша шығыстарын қайсібір базада шығарылатын өнімге сай үйлесімді етіп қайта бөлу.