Бударин қорықшасында кездесетін негізгі ағаш және бұта жапырақтары құрамындағы ауыр металдар

Көп жағдайларда  жайылманың орталық бөлiгi жалды, дөңесті-ойысты-жазықты рельефке ие, көлемі  5-10 км дейiн болады. Межгрядно -  жалды төмендеулер әдетте  тар әрі терең. Орталық жайылманың бiр бөлiгi негiзiнде арнаның алдындағыдан аздап төменде орналасқан, жалды - жүйек бедері бар  жеке аймақтар арнаның алдындағы жайылмасымен бiр деңгейде  жатады. Орталық жайылманың беттік қабаттары құмды-сазды. Жайылманың едәуір дренажы жер астындағы су деңгейiнiң терең жатуынан туындаған. Қалдық көлдер көп.

Терраса алдындағы жайылма салыстырмалы үлкен емес - 200 - 300м. Бедер толқынды - жазық. Өзен меженiнiң үстiнде 5-9.5 м-ге көтерiледi. Әдеттегідей терраса алдындағы суаттарды туғызады. Өзен жайылмасында суаттардың келесi түрлерi анықталады: старицалар - тармақтар,  старица - Меандрлар, депрессионды көл, қалдық көлдер. [4]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Геологиялық құрылымы

Орал хауызы шектерiнде гоеморфологиялық облыстар анықталады: қатпарлы Платформалы жайық жағалауы, Орал Жазықтық және оның құйылулары,  Каспий маңындағы ойпат. Орал өзенi Каспий маңындағы ойпат бойынша ағып, Орал өзені жақсы игерілген жазықтықты қалыптастырды. Сонымен бiрге  жоғарғы және төменгі жайылма үстінің террассасы белгіленеді. Жоғарғы немесе Орал - Көшiм террасасы нөлдік горизонтал айналасында теңіздің тұру деңгейінде көне дельтаның Көшімдік қалыптасу кезеңінде пайда болды. Ол мүжілулік белгiлерi бар құмдар мен саздардың қабаттары бар қатпарлы саздарынан жиналған. Межень үстiндегі биiктiк 12-13, 5м, ені 2-7м  және Посқа дейiн дамыған. Мерген төменгі Жайылмадан жоғары терраса Багырдайлы көне дельтаға сай, 20м аралықтағы белгіде Хвалынск теңiзiнiң деңгейiнде қалыптасқан. Терасса биіктігі  7,5 ден 11м, ені 1,5-3-5 км. Қатпарлы қалдықтарға айналатын ауыр, жиі тұздалған саздардан жиналған. [4]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3 Климаты

  Климаттың шарттары континентті климатқа сәйкес өзінің тез құбылмалылығымен ерекшеленеді.

Шұғыл континентальді қысы салқын, ал жазы ыстық болып келеді. Салқын қаңтар айының орташа температурасы минус 13,20C тең болса, ал шілде айында бұл көрсеткіш +23,80 С - ге жетеді.  Жылдық жауын-шашын мөлшері 263мм-ді құрайды. Оңтүстікке қарай бірте-бірте климат жұмсақ жылы болады. [3]

Қазақстанның оңтүстік өңірінен ескен жылы желдің айтарлықтай әсерінен көктем ерте келеді. Көктемгі ауа-райының қалыптасуы бір жағынан арктикалық және субтропикалық антициклонның әсерінен болса, екінші жағынан қара теңіздің полярлы-фронтты антициклонының әсерінен болады. Ал Сібір антициклоны мен Каспий циклондарының әсері онша емес олар тек  қалыпты ауа-райының қалыптасуын жеделдетеді не болмаса азайтады.

4 - айға созылатын жаз  маусымы өзінің ыстық,құрғақ және  ашық ауа-райымен ерекшеленеді. Жаздың  ауа-райы батыс ауа ағымының  ықпалынан қалыптасады,ол Европа  арқылы өтетіндіктен ауа жылынып  аз салқындық әкеледі. Жаздың  самалдылығының басты себебі  оңтүстік-батыс қара теңіз полярлы-фронтты  циклонының әсерінен болады.Олар  батыс,солтүстік батыс және оңтүстік(каспий) циклондарының бірігуінің әсерінен  жылы маусымға(сәуір - қазан) 150мм  дейін салқындық береді.

Күз ауа температурасының аз мөлшердегі амплитудасымен және бұлтты күндердің  көбірек болуымен ерекшеленеді. Ол көктемнен біраз ұзақтау мерзімге созылады.Күздің ауа-райының қалыптасуы азиаттық және субтропикалық антициклондарының  ықпалынан туындайды.Қыс өзінің  қалың қар жамылғысының  арқасында 4-5 айға созылады. Бұл кезеңдегі ауа-райының қалыптасуы қысқы қуатты және тұрақты арктикалық, сонымен қоса  азиаттық  (сібірлік) антициклондарының ықпалынан болады. Олар солтүстік, солтүстік-шығыстан келетіндіктен ауа температурасы -40 -44 дейін көтеріледі.

Алайда оңтүстік –батыс полярлы-фронтты және оңтүстік циклондарының әсерінен қарлы борандар мен қар аралас жаңбыр жиі болатындықтан, соңы мұздаққа әкеліп соғады. [4]

 

 

 

 

2.4 Топырағы

Топырақ жамылғысы жайылма топырақтың үш түрлі тип тармағынан тұрады: олар жайылма, қабатты(аллювиальды) және жайылмалы шымды.

Каспий маңындағы ойпаттың Пределазына өзеннiң төменгi ағысының жазықтығы  бірқалыпсыз шегiнетiн Хвалынск теңiзiнен кейін қалыптасты, өзеннiң тарамдануы болды, нәтжесінде үш ағаш дельталары туындалды: Көшiм, Багырдай және Новобагатинск.  Бударин Қорықшасының топырақтары ежелгi Көшiм дельтасының аймақтарында құрылды. Жайылма топырақтардың түрiн (1957 ) С.А.Никитин үш iшкi түрге бөледі: жайылма, қатпарлы (аллювиальды )  және жайылма - шымды.  [3]

Бұл классификацияға сәйкес топырақтардың келесi бiр түрлерiн әртүрлi өсiмдiк топтамалардан белгілеуге болады. арнаның алдындағы жайылмада   ағаш - шалғындық ормандар қабатшы топырақтар бұталы өсiмдiк талдардың теректi ормандар, тоғайлары және жыңғыл және (2% гумус) жайылма - шалғындық ашық кәдiмгi. Орталық жайылманың арна алдындағы ауыспалы бөлiгiнде шөлге айналған және жазықталған  Шабындықтарда жайылма шалғындық жарық корбонатты жеңіл топырақтар  (гумус 1%) кездеседі. Бидайық, үпiлмәлiк және мия Шабындықтары бар орталық жайылма орташа және ауыр құрамды ( гумустi пайыз 1, 8. 3, 8%ке)  жайылмалы шалғындық қара сор топырақтарға ие. жайылманың Қамыс және Шабындық батпақты жайылмалардың  төмен деңгейлерi  жайылма шалғындық – сазды ауыр топырақтарын (0, 5-44, 5%-шi гумус) қалыптастырады. [4]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.5 Өсiмдiк Жамылғысының таралу заңдылықтары

  

Орал жайылмасының экологиялық профилi, Бударин ауылынан оңтүстiкте сол  жағада орналасқан, өсiмдiктер  түрлері жаға бойынша дәйектi түрде өзгеретiнін куәландырады және келесi фитицендармен көрсетілген: қара, үпiлмәлiк - жусанды алаңның терегiнiң балашығы бар трехтычинковойы талдың тоғайлары, бидайық - (эстрагон ) жусанды қауымдастық қожекей Шабындық еркек шоп, қаратерек тоғай гебелиево - үпiлмәлiк шегiршiнi - шегiршiн қаратерек тоғайы - кирказон, ақтерек қауымдастығы - қияқ - Сорлы орман, шегіршінді алқап - Шабындық, қамыс - өлеңтұқымдас қауымдастығы, қаратерек тоғайы ақтерек, қожекей ақтерегі, бұталар. [5]

Өсімдік жамылғысының ауысуы мынандай болып келеді: үпiлмәлiк, бозды-бетегелi фитоценоз ақтерек, өлеңтұқымдас - қамыс қауымдастығы, ақтеректі - житнякті, қамыс - үпiлмәлiк, мия - житнякті- үпiлмәлiк. Мия - житняк- үпiлмәлiк, чилижнополынно - үпiлмәлiк - житняк, ақтерек өлеңтұқымдас, қамыс - дәндi, Шабындық житняк, бозды-бетегелi, дәндi - бозды-бетегелi, қаратерек тоғайы мия, қаратерек тоғайы.  [4]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Орманды зерттеу әдістері

Жиналғыш оралма(рулетка)арқылы көлемі 20x20м болатын байқау алаңқайының шекарасын өлшеп аламыз. Одан соң мынадай шамаларды атап өтеміз: нөмір, сипаттаманың айы-күні, байқау алаңқайының көлемі, жағырафиялық орналасуы. Одан әрі өсімдік жабынының қабаттары (ярустары)арқылы зерттейміз.

Ағашты қабат. Әдетте ірі, бірінші көлемдегі ересек ағаштар – бірінші, екінші көлемдегісі – екінші қабатты құрайды.(3-4 сурет )

1. Ағаштың жапырақтары бұталарының (желегінің ) төменнен жоғары қарай қараған кезде күннің көзін жабуын көзбен шамалайды да, онның бірлігі арқылы тағайындайды. Егер ағаштың желекті жабыны өте тығыз орналасып, ешқандай саңылау қалдырамаса, онда мұндай тығыздықты желектің жабыны – 1,0 деп есептелінеді. Егер желек күннің көзін түгел жаппаса, онда саңылаудың қанша пайыз алып тұрғанына назар аудару керек. Мәселен, егер желектің жабынына  0,7, ал саңылаудың үлесіне  0,3 кетсе, онда желектің жабынының тығыздығы 0,7-ге тең болады.
2. Ағаштарға сынақ жүргізу. Әрбір ағаштың диаметрін топырақ бетінен есептегенде 1,3 м биіктікте метрмен өлшейді. Әрбір өлшенген ағашты екінші қайтара өлшемеу немесе назардан тыс қалдырмау үшін бормен сызып, таңбалап отырады.
3. Эклиметрдің көмегімен ағаштың орташа биктігін анықтау.
4. Бұталы қабатындағы бұталарға сипаттама беру.
5. Шөптесін жабын.  a)алдымен шөптесін жабынның сыртқы реңіне (аспект) қысқаша сипаттама беру керек, себебі бұл рең әртүрлі вегетациялық кезеңдерге сай құбылмалы келеді;

 

б) байқау алаңқайында тіркелген шөптесін мен жартылай бұталардың түрлерінің тізімін жасау, олардың түрлік құрамын тағайындау; в)өсімдіктердің фенофазасын тағайындау (бұл туралы даланы зерттеу әдістерінде айтылды); г) шөптесіннің жобалы жабынын анықтау.

6. Қауымдастықтың аталуы – орманда 1-ші қабатты түзетін басым (доминантты) түрмен, шөптесін жабындағы немесе бұталы қабаттағы доминант арқылы анықталынады. Мысалы: інжугүлді-теректі, арпабасты-теректі, қарабүлдіргенді-қайыңды, т.б. қауымдастық.  [10]

 

Сурет 3- Бударин қорықшасындағы бірінші көлемді ересек ағаштар

 

 

Сурет 4 – Бударин қорықшасындағы бірінші көлемді                            ағаштардың бірі Қара терек

 

4. Негізгі ағаштардың және бұталардың сипаттамасы

 

1. Тұқымдас: Талдар – Salicales Lindl

     Туыс: Терек -Populas L

     Түр: Қара терек -P. niga L

Терек (лат. Pópulus) – тал тұқымдасына жататын жапырақ тастайтын ағаштар. Қазақстанның барлық аймағында кездеседі. Бударин қорықшасының өзен жайылмасында, далалық жерлерде, таралған (сурет 5-6-7). Бұтақ шоғыры пирамида пішіндес. Жапырағы жалпақ, сағақты келген, ромбыға не қандауырға ұқсайды. Гүлі қос үйлі, гүл сырғасы (ұзындығы 3 – 15 см), салбырап ілініп тұрады, онда аталығы не аналығы ғана болады, жел арқылы тозаңданады. Негізінен, жапырағы шыққанша гүлдейді. Тұқымынан және атпа тамырынан, шыбығынан көбейтіледі. Гүлінде шырынды дискісі (тор) болады. 150 жылдай тіршілік етеді. Жемісі – қорапша, тұқымы ұсақ.

Ағаш биіктігі 17 – 20 м,діңі жуан, қою сұр, жалаңаш цилиндір тәрізді бұтақтары бар. Жапырақтары үш бұрышты немесе ромб пішіндес болады.  Жапырағының өркені дельта тәрізді, ұзындығы см және ені см, негізінде тік орналасқан , жоғары ұштылау, шеті терең емес аратісті болып келеді. Сәуір айында жапырақ жаяр алдында гүлдейді.[13]

Қара теректің бүрлерінде популин, салицин және басқа да глюкозидтер,иащы шайыр, алма және галла қышқылдары, С дәрумені мен эфир майы бар.

Терек әсемдік өсімдік ретінде өсіріледі. Қазақстанда берікқара терегі мен тораңғы – өте сирек кездесетін өсімдіктер қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Таралуы: Қазақстанның барлық аймақтарында таралған. Батыс Қазақстан облысында қара терек негізінен жайылмаларда кездеседі.

Маңызы: Дәрілік мақсатқа Қара теректің бүр жапырақшаларын шайырланып тұрған кезінде пайдаланады.

 

 

 

 

 

Сурет 5 – Қара терек - P. niga L

Сурет 6 – Жапырақ үлгілерін жинау кезінде

                               Сурет 7 - Күз мезгіліндегі Қара терек

4.2  Тұқымдас: Талдар  -  Salicaceae Lindl.

            Туыс:          Тал  -   Salix L.

 Түр:            Ақ тал  -  Salix alba L.

  Ағаш биіктігі 30метрге  дейін ал діңінің диаметрі  1,5 метр. Діңі жуан, бұтақтары салбырап  тұрады.Жас талдарда қабық қоңырқай  қара түсті арі қалың болып  келеді. Бұтақтары  нәзiк, солқылдақ, сарғыш немесе қызғылт және  жалаңаш (сурет 8-9).  Жапырағы қысқа сағақты, ланцет тәрізді  немесе сызықты - ланцет, жиектенуі - араның тiсi тәрiздi.

Өсiмдiк екi үйлi. Гүлдері  майда, тiк тұратын сырғаларда жиналады. Сырғалар ұзындығы 5см шамасында. Аталық сырғалар цилиндр тәрізді, ұзын ал аналық сырғалар  - қысқалау және жуан. Сырғалар жапырақтармен бiр уақытта жапырақтанады.. Жемiсі - майда тұқымдары бар бiр ұялы жармалы қорап. Жабық тұқымды. Сәуiрде гүлдеп, мамыр айында жеміс береді. Солтүстік бөлігін қоспағанда ТМД-ның барлық аймағында таралған.  Жайылмаларда, жол бойында, үй қасында, құнарлы дымқыл топырақтарда, жайылма ормандардың тоғай шеттерiнде өседі. [6]

Назаров бойынша жүйелеуге сәйкес, тал - Salixтiң тегi 167 түр бiрiктiретiн 29 секцияларға жiктеледi. Талдардың классификациялары  негiзінде, Назаров бойынша, тiршiлiк формалардың айырмашылығына генеративтi және вегетативтi органдар жатады. Талдардың барлық түрлерi үлкен топқа  бөлiнген: жапырақтардың пайда болуына дейiн гүлдейтін  талдар және жапырақтардың пайда болуынан кейiн гүлдейтiн талдар. [7]

Сонымен бiрге бұл екi топтар секцияға бөлiнген. Жүйелеуге сәйкес, Ақ тал  жапырақтардың пайда болуынан кейiн гүлдейтін  түрлер тобына жатады. Аталған түрлерден басқа оларды  географиялық және климаттық таралуы  бойынша бөлiнеді: 1. Аркто- альпiлiк аймақта шөп басқан бұталар. 2. Қандыағаштар және ауа райының төменгі ендіктерінің бұталары.

Қазақстанда бұл өкілдің -46 түрі кездеседі, ал Батыс Қазақстанда -8 түрі бар. Бір аталық гүлден бірнеше аталық дамиды. Талдар жапырақтарын жаймас бұрын гүлдейді. Жел және жәндіктер арқылы тозаңданады. [8]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 8 – Ақ тал - Salix alba L (Salicaceae )

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 9 - Ақ тал жапырағын жинау кезінде.

 

4.3  Тұқымдас: Зәйтүн – Oleaceae

Туыс: Шаған  -   Fraxinus.L

Түр:  Америкалық  Шаған   -  F.americana L

 

Шаған (лат. Fraxіnus) — зәйтүн тұқымдасына жататын, жапырағы түсетін ағаш. Оның биіктігі 40 м-дей, бұтақтары цилиндр пішінді, қабығы қоңыр сұр түсті. Бүрлері қоңырқай немесе қара, қысқа түкті, жапырақтарының Ұзындығы 30 см, бір — үштен жұпталып шығады, шеті ара тісті, үстіңгі беті қанық жасыл, астыңғы жағы ақшыл келеді (сурет 10-11). Гүлдері желмен тозаңданады, қос жынысты кейде полигамды (бір гүлінде аталық та, аналық та немесе екеуі де болады), шашақ гүлшоғырына топталған. Гүлшоғыры ұзын, сәл төмен қарай иіліп тұрады, олар алдыңғы жылдан қалған жапырақ қолтығында жетіледі. [6]