9.Ш артты рефлекстің
түрлері, қалыптасу әдістері. Рецептор белгісніе қарай шартты рефлекстер
экстрарецептифвтік (сыртқы қабылдағыштық
) интерорецептивтік (ішкі қабылдағыштық
) болып екі үлкен топқа бөлінеді. Экстрарецептифвтік
шарнты рефлекстеге тітіркендіргіштердің
өзгешелігіне сәйкес көру, есту, иіс , дәм,
түйсіну және температуралық рефлекстер
жатады. Олар орагнизм мен қоршаған ортаның
ара қатын,асында маңызды рөл атқарады.
Интерорецептивтік шартты рефлекстер
ағзалар рецепторларын шартсыз тітіркенумен
ұштастьырғанда тқалыптасады. Бұл ағзаларды
механикалыө тітіркуендіргенде, оларды
қысым көбейгенде қанның химиялық құрамы,
осмостық қысымы, ішкі ортаның температурасы
өзгергенде пайда болады. Интерорецептивтік
шартты рефлекстер баяу қалыптасады және
жануарлардың шартты рефлекстік әсерленісі
шашыраңқы, жалпылама келеді. Тиімділігене
қарай шартты рефлекстер вегетативтік
және аспаптық болып екіге бөлінеді. Аспаптық
шартты рефлекстер бұлшық етттердің шартсыз
қимыл әсерлері негізінде ұйымдастырылады.
Мысалы: цирктегі жануарлар көрсететін
ойындар. Аспаптық іс- әрекеттің мәнісі
организм мен қоршаған ортаның өзгеруіне.
Ол не дене жағдайының кеңістіктегінің
ауытқуы не организмнің басқа денелереге
әсері. Шартты рефлекстер тітіркендіргшіштің
түріне қарай табиғи және жасанды болып
бөлінеді. Табиғи шүартты рефлекстер шартсыз
тітркендіргіштердің шын белгілеріне
қалыптасалы. Мысалы тағамның иісіне немес
түріне сілекей бөлінеді. Ал әр түрлі талғаусыз
тітіркендіргіштрге тұйықталатын шартты
рефлекстер жасанды болады. Табиғи жағдайда
шартты рефлекстер ортаның бірнеге тітіркендіргіштеріне
ұйымадастырылады. Сондықтан оларды қарапайым
және күрделі деп бөледі. Күрделі шартты
рефлексті бір мезгілде және бір ізді
деп жіктейді. Мұнымен бірге тізбекті
шартты рефлекстер байцқалады.
10. Сеченовтың ф.я ғылымына
қосқан үлесі. Адам мен жануарлардың үлкен ми сыңАдам
мен жануарлардың үлкен ми сыңарлары қыртысы
және оған таяу құрылымдары орталық жүйке
жүйесінің жоғары бөлімі болып саналады.
Бұл жетекші бөлімнің қызмті- жоғары жүйкеіс
әрекетінің негізін құрайтын, яғни мінездщі
бейімдейтін күрделі рефлекстік әсерленісті
жүзеге асыру. Алғаш рет орыстың атақты
физиологы И.М. Сеченов жануарлардың ,адамның
мінез- құлығы, оның санасы мен ақаыл ойының
ең күрделі көріністерінің мидың рефлекстік
қызметінің байланысы туралы батыл болжам
ұсынды. Оның ми рефлекстері 1863 жылы деген
еңбегі жарық көрді. Сеченовтыңойларын
павлов ерекше дамытты және нақтылы тәжірибе
жүзінде дәелдедә. Ол шартты рефлектер
әдісін енгізіп, жо,ары жүйке іс әрекеті
туралы осы заманғы ірге тасын қалады.
Орыс физиологиясының атасы И.М. Сеченов
(1829-1905) бас миының рефлекстері мен ғылыми
психологияны дамуына үлесін қосты. Ол
орталық тежелуді ашты. И.М. Сеченов психикалық
қызметтің рефлекторлық негізді ойлап
шығарды және алғаш рет физиологиялық
әдістің көмегімен психикалық процесстерді
оқуды ұсынды. И.М. Сеченовтың ғылыми зерттеуі
психикалық құбылыстарды оқуда оның «Бас
миының рефлекісі» атты еңбегі бар (1863),
яғни И.П. Павлов оны «Сеченов ойының данышпан
қанаты» деп атады.
И.М. Сеченов ағза мен ішкі орта
бірлігінің концепциясы туралы маңызды
физиологиялық жағдайды құрастырды.
Одесса, Петербург, Мәскеу университеттерінде
профессорлық қызмет жылдарында ол Ресейдің
ірі физиологиялық мектептердің
негізін салды. Петербург университетінің
физиология кафедрасындағы И.М. Сеченовтың
қарамағындағы Н.Е. Введенский (1852-1922)
– физиологияның дамуындағы қоздырғыш
тіндер мен толық нерв жүйесінің
дамуына өзінің үлкен үлесін қосты.
Ол парабиоз туралы ілімді және шешім
туралы түсінікті «Қозу, тежелу және
наркоз» (1907) деген еңбегіне енгізді.И.М.
Сеченовтың физиология саласындағы
еңбегі өте маңызды, ол жоғарғы нерв
жүйесі туралы ілімді енгізді, И.П. Павловтың
(1849-1936) ірі физиология мектебінің негізін
қалаушы болды. Ол тәжірибелік физиологиялық
зерттеуге созылмалы тәжірибе әдісін
енгізді, соған байланысты асқорыту
жүйесін оқып білу мүмкіншілігін
алды.
11. бұлшықеттің құрылымдық
және функционалдық қасиеттері Адам мен омыртқалы жануарларда кездесетін
ет тіні құрылымына қарай көлденең жолақты
қаңқа еті,көлденең жолақты жүрек еті
және бірыңғай салалы ет болып 3-ке бөлінеді.Көлденең
жолақты еттер қатарына қаңқа еттері,тіл,көз,жұтқыншақ,көмей,өңештің
жоғарғы бөлігіндегі еттер жатады.Қаңқа
еттерінің қызметі ми қыртысымен тығыз
байланысты,сондықтан олар адам денесінде
ерікті қимыл-әрекеттерді қамтамасыз
етеді.Бірыңғай салалы бұлшық еттер теріде,ішкі
ағзалардың,сөл мен несеп түтіктерінің
,қан және лимфа тамырларының,өкпе,кеңірдек,жыныс
ағзаларының қабырғаларында орналасқан.Бұл
ет аталған қуысты ағзалар мен түтіктерді
кеңейтіп тарылтады да,бүкіл ішкі ағзалар
қызметіне әсер етеді.Көлденең жолақты
етке қарағанда бұл бұлшықеттің көлемі
аз болады.Патология кезінде,мысалы асқазан
мен он екі елі ішектің түйіскен жеріндегі
пилорус ұзақ уақыт жиырылатын болса ас
қарында көпке дейін тұрып қалады,бара-бара
асқазан созылып төмен түсіп кетеді.Бұлшық
ет қозғыш тіндердің бірі.Мұнымен бірге
бұлшықеттің ерекше қасиеті-жиырылу.Ет
тіні созылғыш келеді.Бұлшықеттің негізгі
қызметі және физиологиялық қасиеті-жиырылып
жазылу.Жиырылу белгілі бір тітіркендіргіш
әсеріне берілетін жауап.Бұлшықеттің
жиырылып қысқаруы мен қайта босауы саркоплазмадағы
миофибрилдердің ұзындығының өзгеруіне
байланысты.Бұлшықеттің күші оның көтере
алатын ең үлкен жүгімен анықталады.Бұл
кезде ет талшықтарының бәрә қатысады,қатаяды.Етті
ұзақ уақыт белгілі бір ырғақпен тітіркендіріп
отырса ол қажиды,оның жиырылу қабілеті
біртіндеп төмендеп,ақыры мүлде жауап
бермей қояды.Бұл уақытша құбылыс.Қаңқа
еті бірыңғай етке қарағанда тез қажиды.Кейбір
бірыңғай салалы еттердің автоматиялық
қасиеттері болады.Олар тітіркендіргіштің
әсерінсіз-ақ өздігінен белгілі бір ырғақпен
жиырылады
Бұлшық еттің қызметі. Оның пішіндері:
ұзын, қысқа, кең, ұршықты және шеңберлі
бұлшық еттер. Күшті және епті бұлшық
еттер. Бұлшық еттің атқаратын қызметі
мен байланысы. Бұлшық еттердің құрылысы.
Бұлшық еттің дәнекер ұлпа шандыр
қабығы (фасция), эндомизий және перемизиясы.
Бұлшық еттің шектен тыс әрекеті.
Бұлшық еттің қосымша аппараты және
оның қызметтік мәні. Бұлшық еттің
қамтамасыз етілуі және жүйкеленуі. Одақ
және қарама- қарсы бұлшық еттер. Бұлшық
ет жұмысына сипаттама: бұлшық еттің
күйі, қалпы. Бұлшық еттердің шексіз (басым),
шартты және аудару, салу күштері. Бұлшық
еттің тарту күшінің жолы. Бір,
екі және көп буынды бұлшық еттер.
Бұлшық еттердің шектен тыс әрекеті.
Бұлшық ет жұмысына сипаттама. Бұлшық
еттердің жеңу, беру, ұстап қалу және
баллистикалық жұмыстары. Бұлшық ет
топтары мен бұлшық ет күштерінін,
тепе-теңдігі туралы түсінік. Бұлшық
ет күштерінің сәті. Бұлшық еттердің күштерін
қосу және алу. Күш паралеллограммасы.
Екі күштің әрекеті. Бұлшық ет жұмысы
мен бастырық (рычаг) заңы. Бұлшық еттердің
бөліктері. Адамның қозғалыс аппаратындағы
I, II, III түрі бастырықтардың сипаты.Дене
мен мойынның бұлшық еттері. Дене бұлшық
еттерінің атқаратын қызметі. Омыртқа
жотаны қозғалтатын бұлшық еттер. Омыртқа
бағанының мойын бөлігінің алға иілуіне
қатысатын бұлшық еттер. Омыртқа жотасын
жазатын бұлшық еттер, олардың орналасуы,
басталатын және бекитін орындары, адам
денесінің жоғары қабатыңдағы жобалануы.
Әртүрлі тірек қалпында арқа бұлшық еттердің
қызметтері. Омыртқа жотасын мойын бөлігін
бүгетін бұлшық еттер. Мойын бұлшық еттері:
үстіңгі, күрмау сүйегіне бекитін бұлшық
еттер. Бас қозғалысына қатысатын бұлшық
еттер. Құрсақ бұлшық еттері. Әртүрлі тірек
қалпында құрсақ бұлшық еттердің қызметтері,
құрсақ қуысының сығымдалуы және оның
спортшылар үшін атқаратын қызметі. Ұйқы
және жақасты үшбүрыштары- мойынның топографиялық
құрастырлары. Мойынның шандыр қабыктары.
Омыртқа бағанының бел бөлігін бүгетін
бұлшық еттер.
12.Қан құрамы,плазма құрамы.
Қанды жеке бір жүйе есебінде қарасырып,ен
алғаш мәлімет берген орыс ғалымы
Г.Ланг болатын.Осы жүйе 4 бөліктен:1.Шеткі
қан немесе қан тамырлары арқылы
ағатын қаннан.2.Қан өндіруші жасушадан.3.Қанды
таратушы мүшелерден.4.Нейрогуморалды
реттеуші аппараттан тұрады.Қан жүйесі
мынадай қызметтер атқарады:тасымалдау,тыныс
алу,қоректік трофика,ыдырау өнімдерін
шығару,жылу реттеу,су және минералды
заттардың алмасуын қамтамасыз ету,тұрақтылық,қорға,ыштықгуморалдық
реттеу,креаторлық байланыстарды қамтамасыз
ету.Қан-сарғылттау келген сұйық зат-плазмадан
және оның ішінде жүзіп жүрген қан
клеткаларынан,яғни формалы элементтерден
тұрады.Қан клеткалары қызыл түйіршіктер-эритроцитткр
мен ақ түйіршіктер-лейкоциттер,қан
пластинкалары-тромбоциттер.Плазма қан
құрамының 52-58 %-іне,қан клеткалары-42-48%-не
тең.Қан клеткаларының жалпы гематокриттік
көрсеткіші 42-48%,ал қанның әр литрінде
0,42-0,48 литр.Соңғысы гематокриттік көрсеткіш
деп аталады.Плазманың құрамы-оның 90-92%-ы
судан,қалғаны құрғақ заттардан тұрады.8-9%ы
органикалық заттар,оның ішінде белок
6-8%,0,9-1% органикалық заттар,яғни минералды
заттар.Бұлардың көбі ас тұзы.Органикалық
заттардың көбі белоктар:альбумин,глобулин,фибриноген.Альбуминдер
мен фибриногендер бауырда,глобулиндер
бауырда,сүйек кемігінде,көкбауырда,лимфалық
түйіндерде түзіледі.Бұлармен қатар плазмада
глюкоза,липидтер,сүт қышқылы,молекуласында
азоты бар түрлі ферменттер ,гормондар,витаминдер,пигменттер,еріген
күйінде оттегі,көмірқышқылды газ,азот
болады.
13. Қан айналым жүйесі,
организм тіршілігін сақтаудағы
рөлі. Қан айналу жүйесі жүрек пен қан айналысының
үлкен және кіші шеңберінен тұрады. Бұл
жүйенің кіндігі жүрек, насос тәрізді
қанды сығындап, қан тамырларына айдайды
да, оның үздіксіз ағысқа айналуын қамтамасыз
етеді. Жүрек тоқтап қалса, табиғи ырғағы
бұзылады, не әлсіресе, қан дене тіршілігіне
қажет мөлшерде тарамайды да, басқа да
өз қызметін атқара алмайды. Қан айналысының
үлкен шеңбері жүректің сол қарыншаның
қолқадан басталады. Қан қолқадан артерияларға
одан әрі капиллярларға жетеді. Онда қан
құрамындағы оттегі тканьге, тканьдегі
СО қанға өтеді де, артериялық қан вена
қанына айналады. Вена қаны капиллярл.дан
жіңішке венуллаларға жетеді де, сол арқылы
жүректің оң жүрекшесіне құйылады. Сонымен
үлкен қан айналым шеңбері бітеді. Қан
айналысының кіші шеңбері оң қарыншадан
шығатын өкпе сабауынан басталады. Оң
қарыншадан шыққан өкпе сабауындағы қан
СО.ға бай, веналық қан. Бұл өкпе көпіршіктеріне
қарай артериялар арқылы ағып отырып,
өкпе капиллярына жетеді, осы сәтте қандағы
СО өкпеге, ал оттегі қанға өтеді де, веналық
қан артериялық қанға айналады. Одан әрі
артериялық қан әр өкпеден екі екіден
жұптасып шығатын төрт \вена арқылы ағып
отырып, сол жүрекшеге құйылады. Сонымен
қан айналысының кіші шеңбері төрт өкпе
венасымен аяқталады. Адамда жүректен
шыққан қан қан айналысының үлкен кіші
шеңберімен аға отырып, 20-30секунд ішінде
қайтып оралады
14.Қозғыш тіндердің физиологиялық
қасиеттері.
Қозғыштық-ол тканнің қасиеті,қабілеттілігі,ал
қозу-бұл күрделі процес.Қозғыштық
қасиетін байқау,көру,анықтау үшін
сол тканді тітіркендіру арқылы анықтап,тіркеуге
болады.Сонымен қатар қозу процесі
әрекет потенциалымен де тығыз байланысты.Физиологиялық
зерттеулерде,клиникада ауруларды
тексерген кезде әртүрлі мүшелердің
әрекет потенциалын зерттеп анықтаудың
маңызы зор.Қозуды анықтаудың ең басты
өлшемі-тітіркендіргіш порогы немесе
тітіркендіргіштің минимльді күші.Олардың
ішінде кейбіреулері оте нашар дыбысты
жақсы естісе,керіснше,нашар дыбысты
естімейтіндер,тек жоғарғы катты
дыбысты естиді.Қозғыш тканьдерде,мысалы,нейрондарда
алғашқы зарядтар болады немесе тыныштық
потенциялын қозу кезінде төмендеп,заряд
мембранаға ауысады,соның нәтижесінен
әрекет потенциалы пйда болады.Сондықтан
осы ТП мен ӘП мәнін ұғыну керек.Қозғыш
ұлпаларға жататындар:нерв,ет және
безді құрылымдар.Оларға тән басқа
қасиет аяқ астынан немесе тітіркендіргіштердің
әсерінен қозып жауап қайтару.Қозу-әрекет
потенциалының пайда болып,ұлпалардың
өзіне тән жауап қайтаруы,мысалы
жиырылып,секрет бөлу,медиаторлар шығару
арқылы.
15.Функциялардың біртұтас
жүйкелік гуморальдық реттелуіндегі
ІСБ.ң рөлі(ішкі секреция безі) ІСБ туралы түсінікті ең алғаш қалыптастырған
И.Мюллер болатын. Қызметтердің гуморальдық
реттелуінде маңызды рөлді ІСБ,яғни эндокртнді
бездер атқарады. Ола рорганизмнің ішкі
ортасына арнаулы биологиялық белсенді
заттарды бөліп шығарады. ІСБ бөліп шығаратын
заттар Гормондар д.а. эндокриндік бездердің
сөлін шығаратын өзегі жоқ, без жасушалары
қан ж.е лимфа капиллярымен өте жиі торланғанғ
сондықтан без өнімдері тікелей осы тамырларға
өтеді. Экзокринді бездердің һзегі бар,
әрі ол өзек белгілі бір ағзаға ашылып,
өз өнімдерін сол мүшеге шығарады. Гормондардың
әсер еті типтері: гормондық әсері н.е
тек өзіндік эндокриндік вариант өндіргіш
клеткада пайда болған гормон қанға,
оның ағысымен нысана мүшеге қашықтан
келіп әсер етеді; паракринді әсері өзінің
өндірілген жерінен клеткаға сыртқы кеңістігіне
өтіп, сол жерден нысанаға клетка әсерін
тигізу арқылы таралуы; нейрокринді әсері
медиаторлардың әсері ж.е т.б. экзо ж.е
эндосекреция процестерінде бірнеші қызмет
атқарылады мыс, ас қорыту бездері, тері
безі, сүт безі ж.е т.б. эндосекреция өнімдері
зат алмасу, т.б қызметтерді атқарылады.
Мыс,гормондар (гидролиз, импульстер).
Бездерден секреция бөлінулі нервтік,
гуморальдық ж.е паракриндік механизмдер
арқылы реттеп отырады. Осылардың әсерінен
қозу, тежелу және гландулоциттер секрет
модуляциясы механизмдері арқылы болады.
Медиаторлар мен гормондар безді клетка
мембранасындағы рецепторлармен байланысқа
түсіп, срның нәтижесінде пайда болған
сигналдар мембрананың ішкі бетінде орналасқан
аденил атликлазаға жетіп, соның салдарынан
оның белсенділігі не жоғарылап, не төмендеп,
соған сәйкес циклді аденозин монофосфатты
түзілуі көбейеді н.е азаяды. Қазіргі кезде
теория бойынша гормон әсер ету механизмі
бірнеше кезеңнен өтеді. Бірінші кезеңі
гормонныі өзі әсер етуші нысана клеткаларын
танып білуі, екінші спецификалық гормондардың
нысана клеткасындағы рецепторлармен
байланысқа түсу кезеңі. Сондықтан да
нысана клеткаға тигізетін гормондық
әсеріне қарай үш түрлі әсер ету жолын
айтуға болады: 1-мембрандық процеске тура
тигізуші әсері;2-екінші делдал н.е клетка
ішілік жүйелер; н.е клетка ішілік жүйелер;3-клетка
ядросына әсер ету жолы.
.
16.Қозғыш тканьдердің
жалпы қасиеттеріне сипаттамаҚозғыштық ол тканьнің қасиеті, ал қозу
күрделі процесс. Қозу әрекет потенциалының
пайда болып ,ұлпалардың өзіне тән жауап
қайтаруы, мыс, жиырылып, секрет бөлу, медиаторлар
шығару арқылы. Яғни қозғыштық әрбір тірі
тканьдердің сырттан келген тітіркендіруге
жауап беру қабілеттілігі. Осындай қозғыштық
қасиеті бар тканьдерді қозушы тканьдер
д.а. бұл тканьдерге жататындар: нерв ткані(рецептор,
нерв талшығы, нерв клеткасы нейрондар),
ет ткані(қаңқа еттері, ішкі мүшелердегі
бірыңғай салалы еттер), безді ткані(ішкі
ж.е сыртқы секреция). Әрбір қозғыш ткань
бұл құбылысқа тән ерекшеліктерімен жауап
береді. Қозған еттер жиырылады, бездер
секрет бөледі, ал нерв тканьдері импульс
шығарып, оны басқа нейрондарға өткізіп
отырады. Сонымен қатар, қозу процесіне
тән қасиет, барлық тканьдерге бірдей
жалпылама қасиеттерімен танылады. Мыс,қозу
кезінде зат алмасу күшейіп, температура
жоғарылап, цитоплазманың тұтқырлығы
өзгереді. Сонымен бірге ең басты, барлық
қозғыш тканьдерге тәр қасиет электр құбылысының
пайда болуы н.е әрекет потенциалының
пайда болуы. Қозуды анықтаудың ең басты
өлшемі тітіркендіргіш порогы н.е тітіркенд.ң
минимальды күші. Қозғыш тканьдерде, мыс,
нейрондарда алғашқы зарядтар болады,
н.е тыныштық потенциалын қозу кезінде
төмендеп, (разряд конденсаторы), зарял
мембранаға ауысады, соның нәтижесінен
әрекет потенциалы пайда болады. Сондықтан
осы тыныштық потенциалы мен Әрекет потенциалының
мәнін ұғыну керек. Нерв ткані, ет тканіне
қарағанда қозғыштық қабілеттілігі жоғары
болады, тез бейімделеді, сондықтан оның
минимальды градиенті жоғары.