Түйе өнімдерінің ерекшеліктері

Жоспар:

 

1. Түйе, оның өнімдері және түйе өніміне байланысты мемлекеттік саясат.

2. Түйенің өнімдерінің ерекшеліктері

1. Шұбат
2. Түйенің ет өнімділігі
3. Түйенің жүн өнімділігі

3. Қорытынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Түйе, оның өнімдері және түйе өніміне байланысты мемлекеттік саясат.

Түйе – сүтқоректі жануар. Бұл әлемнің құрғақ өңірлерінде  – шөлдерде, жартылай шөл, далаларда  өмір сүруге бейімделген  ірі жануар.  Қазақстанда түйенің байырғы  тұқымы болып табылатын қазақтың қосөркеш түйесі бактриан немесе  қолға  үйренген жануар ретінде белгілі  бірөркешті дромадер кең тараған.

Үлкен түйенің салмағы  – 500-800 кг, өнімге қабілетті жасы 2-3 жастан басталады. Түйелер 20 жылға дейін  өмір сүреді. Бұл сүтқоректілер қатал  әрі сусыз жерлерде өмір сүруге жақсы  бейімделген. Қалың терісі күндізгі қапырықтан және түнгі суықтан қорғануға  арналған. Әрбір түрі даму мен дене бітімінің өзіндік ерекшеліктеріне  ие. Ересек түйелердің (ересек даму кезеңінде) таза салмағы орта есеппен 600-630 кг құрайды, аналық түйе – 450-500 кг, 53% сойыстық шығым, ал жүн қырқымы бір ересек түйеден  орта есеппен 5 кг.

Түйенің негізгі өнімдері сүті, шудасы және еті.Бұл өнімдердің әр қайсысының ерекшеліктері, емдік  қасиеттері және адам өмірінде маңызы бар. «Түйе - төрт түліктің төресі» деп қазақ бос айтпаған. Түйе – төрт түліктің төресі. Алыс сапарға шыдап, ауыр жүк артылсадағы, бел омыртқасы қайыспайтын жануарды көшпелі жұрт айрықша қадірлеп-қастерлегені мәлім. Айрықша күтімді қажетсінбейтіндіктен «кедейдің малы» атанған жануар табиғи жайылымда тез қоңданады. Әрі оның сүті мен шұбаты медицина тарапынан емдік сусын ретінде мойындалғаны да белгілі. Көзін тауып, мейлінше өңдей білсе, жүні де жеңіл өнеркәсіпте таптырмайтын шикізат. Міне, осындай пайдасы шаш-етектен келетін мал әлемдегі санаулы мемлекеттерде ғана бар. Ал сол тізімнің басында Қазақстан тұр.

Мемлекеттік саясатта түйе шаруашылығын қайта өркендету және өнімін шет елдерге экспорттау туралы пікірлер қозғалып жатыр. Бұл туралы «Айқын» газеті

2010 жылғы 15 желтоқсан басылымда мынадай мақала бар:

Түйе шаруашылығын дамытуға түйінді тұжырым қажет

Елбасы Н.Назарбаев биылғы Жолдауында агроөнеркәсіп кешенін дамытуды экономиканы әртараптандыру мен  мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін  қамтамасыз етудің маңызды бөлігі деп  атап өткені белгілі. Осы орайда жоғары сапалы, экологиялық тұрғыда таза және бәсекеге қабілетті өнімді (ет, сүт және жүн) өндірудің қосымша  қоры бар мал шаруашылығының дәстүрлі саласының бірі - түйе шаруашылығы.

Ал бұл саланың Қазақстандағы  даму барысы қандай? Әрине, алаңдатарлық мәселелер бар. Осыған байланысты Мәжіліс  депутаты Мұрат Әбенов түйе шаруашылығын дамыту бойынша Үкімет басшысы Кәрім  Мәсімовтің атына депутаттық сауал  жолдады.

- Қазақстанда 180 млн гектардан  аса жайылымдылық жердің 80 млн  гектары шөл және 36 млн гектары  шөлейт аймақта орналасқан. Бүгінде  осы жайылымдық жердің 43 пайызы  ғана пайдаланылуда. Бұл - мал  шаруашылығын дамытуға пайдаланбай  отырған орасан мүмкіндік. Жергілікті  халықтың ғасырлар бойы жинақтаған  тәжірибесі осындай өнімділігі  төмен жерді мал шаруашылығына  пайдалануға болатынын айқындайды. Түйе малы республиканың қатал  климаттық және азық жағдайларында  өмір сүруге бейім. 

Соңғы жылдары түйе санының тұрақты  өсуі байқалуда. Мысалы, 2004 жылы республикада 125,7 мың бас түйе болса, 2010 жылы бұл  көрсеткіш 158,6 мыңға жеткен, яғни 6 жылда 26,1 пайызға көбейіп отыр. Айта кету керек, республикадағы түйе санының 80 пайызы Маңғыстау (46,5 мың бас), Атырау (31,4), Қызылорда (28,1), Ақтөбе (16,6) облыстарында өсірілуде. Мемлекетіміздің кей  өңірлерінде биылғы ұзаққа созылған қуаңшылыққа байланысты қалыптасқан  жағдай жер шаруашылығынан гөрі мал  шаруашылығын, оның ішінде тиісті аймаққа  бейім түйе саласын дамытуға ерекше назар аудару қажеттігін көрсетті, - дейді Мұрат Әбенов.

Халық қалаулысының деректеріне сенсек, өткен ғасырдың отызыншы жылдары  түйе саны 1 млн 125 мың басты құрап, қазіргі деңгейден 7 есе артық  болған. Сол кездері Қазақстан  бүкіл әлем бойынша алдыңғы қатарда  еді. Тіпті 1986 жылы Қазақстанда бүкіл  КСРО-ның 50 пайыздан астам түйесі шоғырланған  екен. Жыл сайын 65 пайыздай түйе еті, дәл сондай түйе жүні мен шұбат  өндірілген. Түйе шаруашылығының қазіргі  жағдайына қарамастан біздің еліміз бүгінде дүниежүзінде түйе өсіруден озық саналады.

- Түйе сүтінен өндірілетін дәстүрлі  өнім мемлекетіміздің ерекшелігі  және ол мемлекеттен қолдау  тапса, халықаралық нарықта жаңа  табыс көзіне айналады, сонымен  қатар озық отандық өнім болып  табылар еді, - дейді халық қалаулысы. 

Бірақ Мұрат Әбенов түйе санының  тұрақты дамуына қарамастан, бұл  саладағы өнім өндірудің төмендеп бара жатқанына алаңдайды. Мысалы, 2008 жылы 5 460 тонна түйе еті, 11 428 литр сүт, 463 тонна  жүн өндірілсе, 2009 жылы сәйкесінше, 5 268 тонна ет, 10 654 литр сүт және 442,4 тоннаны құраған.

"Бұл саладағы өнімдердің  төмендеуі, ең алдымен түйелердің  тұқымының нашарлығына байланысты" деп ой қорытады депутат. Жалпы,  асыл тұқымды түйе республикадағы  түйе санының 10 пайыздан төмен  бөлігін қамтиды. Ал түйе шаруашылығы  қорын жалпы саны 16,5 мың бастан  тұратын 36 асыл тұқымды мал  шаруашылығы құрайды. Жекеменшіктегі  түлектің санын былай қойғанда, көптеген шаруа және фермерлік  қожалықтарында, селекциялық жұмыс  жүргізілмейді. Бұл жағдай түйе  шаруашылығында малдың асыл тұқымды  құндылығын бағалайтын кәсіби  мамандардың болмауынан қалыптасып  отыр.

- Қазіргі кезде түйе шаруашылығын  дамытуға байланысты нақты мемлекеттік  саясат жоқ. Өткен жылы Мәжіліс  депутаттары Үкіметке түйе шаруашылығы  өнімдерін (ет, шұбат пен жүн)  субсидияланатын мал шаруашылығы  өнімдерінің тізіміне енгізу  жөнінде депутаттық сауал жолдады.  Шұбатты субсидиялау мәселесі  шешімін тапқанымен, түйе шаруашылығы  дамыған өңірлерге бөлінген қаржының  әділ және тең бөлінбеуі жөнінде  наразылықтар бар. Сонымен қатар түйе еті мен жүні әлі де субсидиялауға жатпайды. Қазіргі таңда "Мал өнімдері корпорациясы" АҚ 2020 жылға дейінгі тек ірі мүйізді мал етін өндіруді дамыту туралы мал шаруашылығын дамыту бағдарламасының тұжырымдамасын жасап жатқан сыңайлы. Бұл жобада түйе өсіру шаруашылығының ет өндіру бағытындағы жоғары экономикалық тиімділігі ескерілмеген. Мамандардың бағалауы бойынша, түйе етінің өзіндік құны ірі мүйізді малдың құнынан 2-2,5 есеге арзан және қойдың құнынан 1-2 есе төмен. Сондай ақ жемшөп қоры мен жайлауды пайдаланудың ғылыми негізді тәсілдерін енгізу мәселелері шешімін таппай отыр, - дейді Мәжіліс депутаты Мұрат Әбенов.

Қазақстандық ғалымдар машина арқылы сауу мен түйе жүнін қырқудың технологиясын  жасап шығарған, тез бұзылатын  сүт пен одан шығатын өнімдерді  сақтау мерзімін ұзартуға және алыс жолға  тасымалдауға мүмкіндік беретін  түйе сүтін қайта өңдеу мен  консервілеу технологиясы патенттелген. Сондай ақ жайлауда 50-60 бастай түйе мен  оның 50-60 ботақанына арналған шағын  сүт құрылғысы жасалған. Алайда ғалымдардың  бұл еңбегі қаржыландыру болмағандықтан тоқтап тұр. Мысалы, Израильде түйе сүтінен диабеттердің аз ғана тәттілері  саналатын қант қосылмаған йогурт пен  балмұздақ жасалады. Әлбетте бұл  технологияны Қазақстанда да қолдануға  болар еді. Бірақ түйе шаруашылығының бүгінгі даму қарқыны қолда бар  нақты мүмкіндіктерге сәйкес келмейді. Түйе шаруашылығын дамытуда түйінді  мәселелердің шешілмей отырғанына алаңдаған  халық қалаулысы өз кезегінде  Үкімет басшысының мына мәселелерге  назар аударуын өтінеді:

1. Етті мал шаруашылығын дамытудың  2020 жылға дейінгі бағдарламасының  тұжырымдамасына түйе шаруашылығын  да енгізу;

2. Түйе еті мен жүнін субсидиялау  шараларын қарастыру және шұбатқа  бөлінетін субсидия мөлшерін  ұлғайту; 

3. Қазақ түйелерін жетілдіру  бағытында оларды асылдандыру  жұмыстарын жүргізу; 

4. Түйе шаруашылығы үшін азық  қорын қалыптастыру;

5. Жоғары және орта кәсіптік  оқу орындарында түйе шаруашылығына  мамандарды дайындау;

6. Түйе өнімдерінің бәсекеге  қабілетті бағыттарын дамыту  бойынша халықаралық тәжірибені  зерттеу; 

7. Түйе шаруашылығы дамыған шалғай  елді мекендерде бастапқы өндеу  пункттерін құру мүмкіндіктерін  қарастыру; 

8. Түйе шаруашылығымен айналысатын  орта және ірі ауыл шаруашылық  құрылымдарын құру үшін олардың  құқықтық және экономикалық негіздерін  айқындау.

Осы мақаланы оқи отырып, мал шаруашылығы КСРО кезінде өте жоғары дәрежеде болғанын байқаймыз.Тәуелсіздік алғаннан кейін,адамдар мал шаруалығын ұмыта бастады.Енді шет елдерден әкелінген өнімдерді халық сатып ала бастады.Шет елдерден әкелініп жүрген көптеген өнімдер таза болғанымен,химиялық қоспалары адам денсаулығына кішкене болса да әсерін тигізіп тұратын.

 

Автор: "Оңтүстік Рабат" редакциясы 12.12.2012

Дәурен ӘБДІРАМАНОВтың мақаласы

Түйе  шаруашылығы талқыға түсті 

Семинарға Оңтүстік Қазақстан облысының 5 өңірінен 14 тыңдаушы қатысты

 «Тассай» білім тарату орталығында 4 күнге созылған «Қазақстандағы және дүниежүзіндегі түйелердің қазіргі жағдайы мен болашағы, биологиялық ерекшеліктері мен өндірістік ұсыныстар» атты тақырыпта ғылыми-зерттеу семинары өтті.

Семинарға Оңтүстік Қазақстан облысының 5 өңірінен 14 тыңдаушы қатысты. Олар шаруа қожалықтардың басшылары, жеке кәсіпкерлер, тұтыну кооперативтерінің төрағалары. Лектор ретінде ЖШС-і «Қазақ тұлпар» АҚ «КазАгроИнновация» малшаруашылығын өсіру және асылдандыру бөлімінің меңгерушісі, а.ш.ғ.к. А.Рысалдина, «Қазақ тұлпары» ЖШС-нің директоры, профессор Н.Кикебаев, «КазАгроМаркетинг» АҚ-ның маркетологы Н.Есіркепов қатысты. Семинар барысында түйелердің дүние жүзіне таралуы, Оңтүстік Батыс аумағында түйе шаруашылығының қазіргі жағдайы мен келешектегі даму мүмкіндіктері баяндалды.

Семинар барысында түйелердің дүние жүзіне таралуы, Оңтүстік Батыс аумағында түйе шаруашылығының қазіргі жағдайы мен келешектегі даму мүмкіндіктері баяндалды

Қазіргі кезеңдегі қазақ бактрианы және түркімен аруналарын етті-сүтті бағыттағы түйелерді іріктеу, жұптау, түр аралық будандастыру жолдары талқыланды. Оңтүстік-Батыс аймақтарында түйе шаруашылықтарының өнімділік сапасын жақсарту жолдары мен мүмкіндіктері оның тиімділігі талқыланып, Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында жасалынған электрондық ақпараттық жүйесі таныстырылып, насихатталды. Түйелерді табанды жайылымда күтіп бағу және жаю технологиясы, бағдарламалық және бірінші зоотехникалық есепті ұйымдастыру, асыл тұқымды түйелердің жеке кітапшаларын электронды негізгі ақпараттық қорға енгізу жолдары таныстырылды.

Бір айта кетерлігі, үстіміздегі жылы «Тассай» білім тарату орталығы 16 семинар өткізіп, ондағы көптеген өзекті мәселелер білікті мамандардың талқысына түскен.

«Тассай» білім тарату орталығы 2009 жылы «КазАгроИнновация» акционерлік қоғамның қолдауымен «Оңтүстік Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу инс-титуты» ЖШС-нің негізінде ашылған болатын. Орталықтың негізгі қызметі – агроөнеркәсіп кешені мекемелерінің мамандарын заманауи технологияларды қолдана білуге үйрету, агроөнеркәсіп кешені мекемелерінің арасында аграрлық ғылымның алдыңғы қатарлы жетістіктері, ауылшаруашылық техникалары мен технологиялардың жаңа үлгілері туралы ақпарат тарату болып табылады. «Тассай» білім тарату орталығының жүргізіп жатқан іс-шаралары «Агроөнеркәсіп кешені субъектілерін ақысыз негізде ақпараттық қамтамасыз ету» және «Ауылшаруашылық өнімдерінің бәсекелестікке қабілетілігін арттыру» деп аталатын мемлекеттік екі бюджеттік бағдарламалары бойынша іске асырылып келеді.

 

Түйенің өнімдерінің  ерекшеліктері

2.1. Шұбат

Түйенің ең мазды тағамдық өнімі – бұл түйе сүті, яғни шұбат. Інгеннің сүтін түркімен, қазақ, қарақалпақ және басқа да Орта Азия халықтары  аса жұғымды тағам ретінде  пайдаланады. Ғалымдардың зерттеулері  бойынша түйе сүті дәмділік және жұғымдылық қасиеттері жөнінен сүтті бағыттағы  сиыр сүтінен әлдеқайда асып түседі, сонымен қатар інгеннен сауылған сүт жергілікті сиыр тұқымдарынан сауылатын  сүт мөлшерінен артып түседі. Қазір  Орта Азия мен қазақстанда сүтті  түйе шаруашылығы тұрақты қалыптасқан  шаруашылық саласы болып табылады.

       Түйе  сүтінің түсі басқа малдың  сүтімен салыстырғанда ерекше  ақ, дәмі тұщылау, тәтті немесе  тәтті тұздылау болып келеді. Консистенциясы қою, сапырған  кезде көпіреді. Түйе сүтіндегі  жекелеген компоненттерінің болуы  тұрақсыз, ол сүт шығу кезеңіне, жыл мезгіліне, азықтандыруына,  малдың түрі және тұқымдық  айырмашылықтарына байланысты ауытқып  отырады. Түйе сүтінің құрамы 15,5 % құрғақ заттан және 84,5% су  құрайды. Құрғақ зат құрамына  мыналар кіреді: жалпы белок –  3,80-3,50%, оның 3,22% казеин, 0,71% альбумин, 0,46%  глобулин құрайды және түйе  сүтінің белогынің сапалық құрамы  сиыр сүті (3,33%) мен жылқы сүтінен  (2,20%) елеулі өзгеше; сүт қанты  - 5,10 және 4,95%, май 5,39 - 4,47% және тұз  0,69 – 0,70 %.

       Түйе  сүтіндегі май құрамы оның  тұқымына, түріне, жыл мезгіліне,  азықтануына және басқада факторларға  байланысты. Мысалы, қос өркешті  түйелердің сүтінің майлылығы  жаз мезгілінде 4,7%, қыз мезгілінде 6% дейін ауытқи отырып, орташа  сүт шығу кезеңінде 5,2% құрайды.  Түйе сүтінің майы 43-45 градус температурада  ериді және – 24 – 28 градуста  тоңазиды.

       Сүт қанты  сауылатын малдардың желінінде  жинақталады. Сүтте қант май  мен белокқа қарағанда тұрақты  сақталады. Түйе сүтінде орташа 5% сүт қанты болады.