Витаминдер адам организмі үшін

•       Суда еритін витаминдер.В1 витамині (тиамин, антиневриттік витамин, аневрин). Тамақ құрамында тиамин немесе В1  витамині жоқ болса, бери-бери немесе полиневрит деген ауруға шалдығады. Полиневрит кезінде жүйкелері қабынады, жүректің қызметі бұзылады, асқазан – ішек трактасының қызметі бүлінеді, ас қорыту сөлінің секрециясы төмендейді, судың алмасуы бұзылады.
•        В1 витаминінің зат алмасуға, әсіресе көмірсулардың организмдегі түрлі химиялық өзгерту процестеріне өте қажет. Өйткені ол осы процестерге қатысы бар ферменттердің құрамына кіреді.
•       В1 витаминінің организмнің түрлі зиянды әсерлерге қарсы күресу қабілетін арттыруда мәні зор. Күнделікті тағамда бұл витамин жеткіліксіз болса, нерв жүйесі зақымданады. Сөйтіп, полиневрит,яғни нерв жүйелерінің ауруы пайда болады. Жоғарыда айтылған «бери-бери» ауруының негізгі себебі де осында.
• В1 витамині қауызынан тазаланбаған күріште, ірі тартылған ұнда, тағы басқа өсімдік тағамдарында кездеседі. Сүтте, жұмыртқаның сары уызында, бауырда, бүйректе, етте көп болады. Ағза тәулігіне орта есеппен 2-3 миллиграмм тиаминді керек етеді.

 

B1

B2

 

•       В2 витамині (рибофлавин).  В2  витамині тотығу және тотықсыздану реакцияларына қатысады. Олай болса, В2  витаминінің зат алмасудағы маңызыда өте зор.
•       В2  витамині әсіресе клетканың, яғни ағзаның өсіп - өнуіне әсерін тигізеді. Бұл витаминнің тағамдарда жетімсіздігі адамдардың, әсіресе балалар бойының өсуі қабілетін де төмендетеді. В2  витаминінің көздің көру процесінде де үлкен мәні бар. Әсіресе, бұл витамин А витаминмен бірге қараңғы түсе көздің көруіне және әр түрлі түсті айыруына қажет.

 

   Рибофлавин гиповитаминозында да алғашқы өзгерістердің бірі – ұсақ қан тамырларының әлсіреуі, соған байланысты қан айналуы да нашарлай түседі. В2  витаминінің жетіспеушілігі бірте – бірте бауыры мен асқазан қызметіне де зақым келтіреді. Балалар тағамының құрамында рибофлавин аз болса, олардың бойының өсуі мен салмақ қосуы баяу болады.

Жалпы В2  витамині жеткіліксіз болғанда адам жүдеп, шаршағыш келеді, көзі ашып қызарады, тілі, ерні шаншып ауырады. Көзден жас ағып жарыққа қарай алмайды , көздің көруі де нашарлайды. Жиі кездесетін белгісінің бірі –  екі езуінің кілегей қабығы мен терісі жарылып , қабынуы мүмкін. Оны біздің халық арасында «ауыздық» деп те атайды. Терінің сыртқы қабаты қабыршақтанып кетеді. Ағзадағы флавиндер деп аталатын ферменттердің құрамына В2 витамині кіреді. Демек, В2  витамині жетіспеген ферменттер алмасуы бұзылып, осының әсерінен жалпы заттар алмасу жүйесі зақымданады .

•           РР витамині (В5 витамині никотин қышқылы). РР витаминінің аты «Pellagra preventing» (пеллагра ауруына қарсы) – деген ағылшын сөздерінің бас әріптерінен құралған. Тағамда В5 витамині немесе никотинамит болмаса, адармдар пилагра ауруына шалдығады. Бұл ауруға тән қасиет қолдардың терісі мен бетте жақсы байқалады. Терінің күн тиетін жерлері түгел қызарып, одан кейін қарайып кетеді. Тағы да ішкі секрециялық бездерде дистрофиялық өзгерістер, шаш ағаруы, шаштың түсуі, тәбеттің нашарлауы т.б байқалады. Никотин қышқылы клеткалардағы тотығу және қайтадан қалпына келтіру процестеріне қатысады.
•       Никотин Қышқылының әсерінен тамырлардың қызметі жақсарады, сондай-ақ бауыр мен миға да жақсы әсер ететінін байқауға болады.
•      Табиғатта таралуы. Никотин қышқылы көп мөлшерде жүгерінің және күріштің кебегінде, ұнда, ашытқыда, картопта, жануарлар бауырында, етте, балықта кездеседі.

 

B3

 

Никотин Қышқылының бір тәулікте ересек адамға қажетті мөлшері 15-25 мг.

•       Пантотен қышқылы (В5 витамині ). Бұл витамин 1933 жылдан белгілі бола тұрса да, ол тек бірнеше жыл өткеннен кейін барып кристалдық түрде алынды. Тағамдарда пантоден қышқылы жоқ болса, асқа тәбет шашпайды, өсу процесі тоқталады, денеге жара түседі. Бүйрек безі зақымданады, денедегі түктердің және шаштың түсі өзгереді. Бұл жайт пантотен қышқылының ағзадағы ең қажетті, әрі ерекше органикалық қосылыс – коэнзим А – ның құрамына кіретіндігімен түсіндіріледі. В5 витамині көмірсулар мен майлардың алмасуына бар ферменттердің құрамына енетіндіктен, оның қажетті мөлшерінің жетіспеуі майлар мен көмірсулардың ағзадағы алмасу, қорытылу жүйесінің бұзылуына әсер етеді.

 

B5

 

       Авитаминоз. В5 – авитаминозына тән құбылыс – жас жануарлардың өсуі тоқтайды, терісі зақымданады, шаш ағарады, нерв жүйесінің , асқазан-ішек жолының жұмысы бұзылады. Адамда және жануарларда В5 – авитаминозы сирек кездеседі.

      Табиғатта таралуы. Пантоден қышқылы өсімдіктерге қарағанда, жануарлар ұлпасында және мүшелерінде көп. Негізгі көздері: балық уылдырығы, балауыз, ашытқы, өсімдіктердің көгі, бауыр.

      Бұл витаминнің ересек адамға қажет мөлшері тәулігіне 10-15 мг.

•        В6 витамині (пиридоксин, адермин). 1926 жылы Гольдбергер қолдан жасалған диеталық қорекпен тышқандарды азықтандырғанда , олардың дерматит аурына шалдыққанын байқаған. Бұған қарсы В1,В2 витаминдерімен әсер еткенде жазылмай, ал қоректік заттарға ашытқыны қосып бергенде тышқандардың айыға бастағанын анықтады. Кейіннен бұл витаминнің адам мен жануарлардың қалыпты жағдайдағы тіршілігі үшін де қажетті екені дәлелденді. 1937 – 1939 жылдары бұл зат ашытқылардан бөліп алынып, оны витамині деп аталды. Сөйтіп, тағамдарда пиридоксин жетіспегенде , полиневрит, анимия және тері ауруы – дерматитті тудырады. Бұл дерттерден никотин қышқылынан гөрі, пилидоксин мен әсер етіп жылдам айықтыруға болады.

 

B6

 

      В6 витамині ағзаға өте қажет. Өйткені ол зат алмасудың , қан түзілудің барлық процестеріне қатысады. Тері ауруларынан сақтандырады, ферменттердің құрамына енеді, жүйке жүйелерінің қызметін реттеп, ішектегі пайдалы бактериялардың көбеюіне әсер етеді.

 

Табиғатта таралуы: бұршақ, астық тұқымдастарда, етте, балықта картопта көптеп кездеседі. Ол ішек микрофлорасы арқылыда аздаған мөлшерде синтезделеді де, ағза қажеттілігін біршама азайтады.

•       В12 витамині (кобаламин, антианемиялық витамин). XIXғасырдың ортасында асқазанның сілемей қабаттарының дертке шалдығатындығы мен қанда шамадан тыс мөлшері жағынан едәуір жетілмеген қызыл қан түйіршіктері кездесетіндігі туралы факт анықталып, бұл ауруды пернициозды анемия деп атады. Мұны жұқпалы ауруы жатқызып, көп уақытқа дейін емдеу тәсілі табылмады. 1926 жылы осы қатерлі қан азаюына қарсы адамдарға шикі бауырды бергенде, оның қан құрамын жақсартуға пайдасы тигендігі байқалды.

 

B12

 

1948 жылы бауырдан құрылымы жағынан қан геміне ұқсас, құрамында кобальт бар, жаңа витамин кристалдық түрде бөлініп алынды. Бұл құрамы жағынан өте күрделі қосылыс .Ол дені сау адамның асқазан сөлінде кездесетін , құрамында 11 –12% гексамині бар, мукопротеин белогі екен.

В12  витаминінің химиялық құрылымын Дороти Ходжкин рентген сәулелерінің дифракция жасау әдісі арқылы анықтады. В12  витамині химиялық құрамы ең күрделі витаминге жатады және құрамында металл бар бірден – бір витамин болып табылады.

 

Табиғатта таралуы: бұл витаминді жануарларда, өсімдіктерде де синтездей алмайді. Тек микроорганизмдер: бактеериялар, актиномициттер және көкжасыл балдырлар синтездейтін жалғыз витамин. Жануарлар тіндерінде бауыр мен бүйрек осы витаминге бай.

• Асқорбин қышқылы (С витамині). 1820 жылы Австралия дәрігері Крамері белгісіз аурудың әсерінен адамның тістерінің еті қанталап, түбі босап, тіс түсіп және оңай жарақаттанғыш келетінін, экземасы пайда болатынын, ағзаның жұмысқа қабілеті төмендеп, тез шаршайтынын кезінде жазып сипаттаған еді. Құрқұлақ ауруымен, әсіресе теңізшілер, жауынгерлер жиһангездер ұзақ сапарға шыққанда жиі ауырады екен. Мысалы, Португалияның атақты теңізшісі Васко да Гаманың Үндістанға бірінші саяхатында 100 адамынан,ал бір жылдан кейінгі екінші саяхатында 160теңізшісінің 150-нен айырылуының себебі осы құрқұлақ ауруының салдарынан екен.

 

C

 

1907 жылы Хольст пен Фрейлих теңіз шошқаларын құрамында жас жаңа шыққан көкөнісі жоқ – диеталық тағамдармен қоректену арқылы жоғарыда жазылған ауруды тудырып байқады.

1921 жылы Н.Бессенов орамжапырақ шырынынан тотығу-тотықсыздану қасиетіне ие және құрқұлақтан қорғайтын препарат алды.

       Венгр оқымыстысы Сент-Дьердьи малдың бүйрек үсті безінен жаңа зат бөліп алып, оның күшті тотықсыздандырғыш қасиеті барлығын және химиялық табиғаты жағынан гексурон қышқылы екендігі анықталды. Бұл қосылыстың цинга ауруынан қорғайтындығын аша отырып, оны аскорбин қышқылы (С витамині) деп атады.

 

Таралуы: негізгі көзі – өсімдіктекті тағамдар, бұрыш, қара қарақат, орамжапырақта, цитрустарда көр

Р витамині (рутин). Венгр оқымыстысы Сент-Дьердьди зерттеулерінің нәтижесінде өсімдіктер өнімдерінде физиологиялық қасиеті жағынан қышқылына ұқсас заттар бар екендігін анықтап, оны Р витамині деп атады. Тағамдар құрамында бұл витамин аз болып жетіспеген жағдайда адам ағзадағы ұсақ әрі жіңішке қан тамырлары-капиллярлардың өткізгіштігі артып, денеге зиянды қан құйылу байқалады. Егер осындай дертпен ауырған адамға құрамында Р витамині жеткілікті цитрус өсімдіктері өкілдерінің шырынын, не қызыл бұрыштың экстрактысын бергенде капиллярлардың өткізгіштік қабілетін қалпына келтірген. Ал таза аскорбин қышқылын бергенде мұндай өзгеріс байқалмаған.

 

 

P

•      Фоли қышқылы (Вс витамин, птероилглютамин қышқылы). В.Ефремов деген зерттеуші екі қабат әйелдердің макроцитарлы анемия дертімен ауыратынын анықтады. Олардың бұл аурудан жануарлар бауырын  бергенде жазылатындығы белгілі болады. Кейіннен ашытқыларда бұл дертке қарсы жақсы әсер ететіндігі табылды. Мұндай зерттеулер құс балапандарына жүргізілген тәжірибелер арқылы да дәлелденді, сондықтан бұл витамин  Вс деген атқа ие болды. Соңынан Вс витамині өсімдіктердің жасыл желектерінде кездесетіндігі, әсіресе саумалдақ жапырақтарында көп болатындығы анықталды, сондықтанда ол фоли қышқылы деп аталынды.
•       Сондай-ақ бұл витамин химиялық табиғаты жөнінен тағы бір атқа ие – птероилглютамин қышқылы делінеді, бірақ көпшілік дәрігерлер мен провизорлар қауымында кең таралған аты фоли қышқылы екен.

 

Bc

• А витамині (ретинол,антиксерофтальмалық). А витамині химиялық құрылымы тұрғысынан каротинге жақын, 1831 жылы неміс ғалымы Вакендродер оны өсімдіктерден бөліп алды.

 

A

 

Адам мен жануарлар тіршілігінде А витаминінің атқаратын маңызы зор. Бұл витамин тағамдық заттардың құрамында жетіспегенде ағзадағы зат алмасу бұзылады, оның салдарынан өсу кешеуілдеп, салмақ азаяды. Көздің әлсіз жарық жағдайында адамның көру қабілеті де нашарлайды. Мысалы кешке жақын қараңғылық түсе бастағанда өте нашар көреді. Оны халық арасында «ақшам соқыр» немесе «тауық көз» дейді. Мұндай аурумен ауыратын адам көзі қызарып, ауырып, жарыққа қарай алмайды. Жапонияның транспорт министрлігі түнде жұмыс істейтін шоферлерге А витаминін қосымша түрде арнайы бергізіп тұрады. Ретинол әсіресе бауырда, бүйректен жасалған тағамдарда, сары майда, жұмыртқада, балықтардың майларында көп кездеседі.

 

Авитаминоз.  Ағзада А витамині жетіспеген кезде эпителий клеткаларының қалыпты түзілуі бұзылады. Бұл А – авитаминоздың бір себебі. Ретинолдың жетіспеуі салдарынан лизоцим болмайды, көз алмасын ауруға ұшыратады, оның эпителийі құрғайды. Мұндай сырқатты ксерофтальмия деп атайды. Ксерофтальмия сырқаты кезінде көз қатты зақымданады. Соның салдарынан соқыр болып қалады.

 

Гипервитаминозы: көздің қасаң қабығының қабынуы, гиперкератоз, буындардың ауруы, бауырдың үлкеюі т.б.

•        D витамині (кальциферол, антирахиттік витамин). XVIII ғасырдың ортасында Глиссон деген ағылшын дәрігері Лондон қаласында тұратын жас балалардың арасында кездесетін ауру туралы жазған болатын. Бұл аурумен ауырғанда сүйектері дефермацияланатындығы анықталды, кейіннен оның мешел ауруы, яғни тағамда Д витамині жетіспеушілігі салдарынан екендігі белгілі болды.

 

 

D

 

Авитаминозы: Жас сабилерді рахит ауруына шалыдтырады, бұл кальций жетіспеушілігінен болады. Ең алдымен остеогенез бұзылады, сосын остеомаляция байқалады. Ересектерде кальций жетіспесе кариес және остеомаляцияға, ал қарттарда остеопороз байқалады.

Гипервитаминозы: Д витаминінің шамадан тыс көбеюі сүйектің шынғыштығына әкеледі, қандағы кальций мөлшері артады

 

Табиғатта таралуы: көп мөлшерде жануар текті тағамдарда, сары сайда, жұмыртқа сарысында, балық майында кездеседі.

•          Е витамині (токоферол, антистерильдік немесе өсіп-өну витамині). Е витаминін 1921 жылы Иванс деген зерттеуші ашты. Жануарларды қолдан тек жасанды тамақпен 54% жүгері крахмалы,18% казеин, 15% шошқа майы, 9% сары май, 4% тұздың қоспасы және 5% құрғақ сыра ашытқыларымен қоректендіргенде, олардың  ұрықтарының өсіп-өнуі тоқталып төлдемейтіндігі анықталды. Бұл құбылыс Е витамині жетіспеуінен екен. 1936 жылы Иванс бидай тұқымы ұрығынан Е витаминін бөліп алды.

 

E

 

Авитаминозы: Е витамині жетіспегенде эритроциттердің гемолизі байқалады, оларда антиоксиданттық қорғаныс функцияларының активтілігі төмендейді. Симптомдары: бұлшыет дистрофиясы, бедеулік, бауыр некрозы т.б байқалады.

 

Табиғатта таралуы: негізгі көзі – өсімдік майы, салат, орамжапырақ, астық өнімдерінің ұрықтары, сары май, жұмыртқа сарысы т.б.

• К витамині (филлохинон, антигеморрагиялық витамин)

1929 жылы дат ғалымы Дам алғашқы рет балапандарды төмендегідей құрамнан тұратын тамақпен: 66% крахмал, 18% казеин, 4,5% тұз қоспасы, 2,5%  клетчатка мен ашытқылар зкстрактысы, А мен В витаминдері бар балық майымен қоректендіргенде 1-2 аптадан кейін ет тері арасында немесе бұлшық еттерге, миға және ішектерге қан құйылуын байқаған. Бұл К витаминінің жетіспеуінен болатын құбылыс екен. Ал егер жасанды тағамның құрамындағы крахмалды астық тұқымдастары қоспасымен алмастырғанда, жоғарыдағыдай қан құйылу құбылысы мүлдем тоқтаған.