Шпаргалка по "Анатомии"

43.Клеткалық циклдың  қай кезеңіндк профаза,метафаза,анафаза,телофаза  сатылары болады? Митоз — анық көрінетін жіп тәрізді хромосомаларда түрлі өзгерістер жүретін дене (сомалық) торша- ларының күрделі бөліну түрі. Митоз кезінде торша ядросындағы күрделі морфологиялық өзгерістердің болуына сәйкес, бұл процесті кариокинез (грек. кагуоп — ядро, кіпезіз — қимыл) — деп те атайды. Митозды бөліну 1 — ден 3 сағатқа дейін созылады. Митоз төрт кезеңге бөлінеді. Олар: профаза, метафаза, анафаза, телофаза.

Профазада ядрошық кішірейіп, көрінбей кетеді. Кариолемма еріп, хромосомалар ширатылып айқын көріне бастайды. Әр бір хромосома бір-біріне ұзынынан жанаса орналасқан екі жіпше- ден — хроматидтерден түратындығы байқалады. Центриольдер жүптары бір-бірінен ажырап, қарама-қарсы торша полюстеріне қарай жылжи бастайды да, олардың аралығында ахроматин (солғын боялған) үршығы жіпшелерінің түзілу процесі жүреді.

Метафазада аналық хромосомалар толық ширатылып жуандап, доға тәрізді иіліп, үзынынан жарылған екі хроматидтен, яғни екі жас хромосомадан тұрады. Олар торшаның орталық жазықтығына жиналып, пішіні жұлдызға ұқсас тақташаны  түзеді. Аналық хромосомалардағы хроматидтер бір-бірінен үзынынан бойлай ажырап, тек центромерлері арқылы байланысып түрады. Центриольдер жүптары торша полюстерінде орналасып, оларды байланыстыратын ахроматин үршығының жіпшелері толық жетіледі. Анафазада екі жас хромосомаларды байланыстырып тұрған центро- мерлер ыдырайды да, хромосомаларды центриольдермен байланыс- тырып тұрған ахроматин жіпшелері қарама-кдрсы полюстерге қарай тартып, екі еселенген гомологиялық хромосомаларды бір-бірінен ажыратып, торшаның қарама-кдрсы полюстеріне жақындатады.

Телофазада торшаның қарама-қарсы екі жақ полюстеріне ажыраған хромосомалардан екі жас ядро түзіліп, торша цитоплаз- масы созылып екіге бөлінеді. Бүл процесті цитотомия — деп атайды.

Митоздың маңызы — екі еселенғен  хромосомалардың (түқым қуалаушылық  қасиеттерді анықтайтын материал —  ДНҚ) екі жас торшаға тең мөлшерде бөлінуі.

44.Жұмыртқаклеткасының құрылысы ж/е овогенез. (овоциттің) даму процесі — овогенез

үрғашы жануарлар жыныс безі — жүмыртқалыкта жүреді. Бүл —  тым үзақ жүретін процесс. Овогенез — іштелінің жыныс безінде  эмбриогенездің бастапқы кезінде басталып, төл туып марқайып, оның жыныстық жетілуі кезеңіне дейін созылады. Овогенез кезегімен жүретін үш: кобею, өсу және жетілу кезендерінен түрады.Овогенездің көбею кезеңі жүмыртқалықтың фолликулалы аймағында жүреді. Гаметобласттардан жас жыныс торшалары — овогониялар түзіліп, митоз арқылы бөлініп көбейеді. Бөліну процесі тоқтаған овогониялар, сыртынан қоректік зат қорымен қамтамасыз ететін бір кдбат жалпақ фолликулалық торшамен қапталып, үрғашы жануарлардың жыныстық жетілу мерзіміне қарай өсу кезеңіне отеді.Овогенездің өсу кезеңінде овогониялардың ядролары да күрделі құрылымдық өзгерістерден (лептотен, зиготен, пахитен, диплотен және диакинез сатыларынан) өтіп, ширатылып жуандаған хромосомалары төрт-төрттен орналасқан тетрадалар түзеді. Ово- гониялар цитоплазмасы үрықтың болашақ өсуіне қажет сарыуызбен қорланып, мөлшері үлғайып, біріншілік овоциттерге айналады. Сарыуыздың овоциттегі қорлануы екі: кіші және үлкен өсу кезеңцерінен түрады. Кіиіі өсу кезеңі (превителлогенез) басталған бойда ширатылған хромосомалар қайтадан тарқатылып, торша цитоплазмасының белокты синтездеу қызметінің белсенділігі артады. Аталған процесті іс жүзіне асыратын органеллалар (рибосомалар, гранулалы эндоплазалықтор,Гольдж кешені, митохондриялар) ядро маңына жиналып, жедел дамып, жетіле бастайды. Рибосомалар мен РНҚ -ға жауапты ядро ядрошығы да жедел жетіліп, өз қызметін атқара бастайды. Превителлогенез (сарыуыздануалды) үрғашы төлдің жыныстық жетілу мерзіміне дейін үзақ жүреді. Екінші үлкен өсу кезеңі — вителлогенезде (сарыуыздану) овоциттің сыртқы қабығын қүрайтын фолликулалық торшалар митоз арқылы кебейіп, көпқабатты қабыққа айналады. Олар сарыуыздың қорлануына қажет қоректік заттарды овоцитке үздіксіз тасымалдайды. Дамып жетілген овоцит органеллалары белсенді қызмет атқарып, торша цитоплаз- масында сарыуыз қорланады да, органеллалар ядро маңынан цитоплазманың шетіне қарай орын ауыстырады. Нәтижесінде жүмыртқа торшасының қыртысты қабаты түзіледі.

45.Қан түзетін ағзалардың  жалпы сипаттамасы.Сүйек кемігі,айырша без,лимфа түйіндері,көк бауыр,бадамшалар,олармен қоса асқорыту жолындағы,жыныс,тыныс алу ж/е несеп бөлу жүйелеріндегі лимфа түзетінқұрылымдар қан түзетін ағзалар болып келеді.Олар қан түзу мен иммунитет дамуының өзара байланысуына қатысып,организмдегі жасушалар әрекетін микроорганизмдер мен бөгде тегіжаттан қорғап,иммунды бақылауды қамтамасыз етеді.Қан түзі ағзалары,иммунитет дамуы құрылысының негізгі қағидалары,олардың атқаратынқызметтерін көрсетеді.Бұл ағзалардың бәрінде қан өндіру ж/е стромалық жасушалар болады.Кейінгілер әр ағзада тіректік,қоректік ж/е реттеу қызметтерін орындайды.Ерекше қан н/е лимфа тамырлары арнайы қызметтерді-тану,жасушаларды сорттау,аудару,тегіжаттарды ұстау ж/е т.б қамтамасыз етеді.

46.Сүйек кемігінің  құрылысы,қызметі,оның қан түзуімен  байланысы.Сүйек кемігі қан түзу ж/еиммунитет дамуы-ң орталық ағзасы ж/е бағаналық қан жасуша-р-ң өзін-өзі қолдайтын популяцияларын сақтап,миолецит,лимфоцит қатар-р-ң жасушаларын құруға қатысады.Ол жетілген жанурлардың жайпақ сүйектерінде,омыртқаларда,түтікті сүйек-р эпифиздерінде болады.Оның ұүрамына:қан өндірілу,стромалық ж/е тамырлық құрамьөліктер кіреді.Қан өндірілу құрамбөлігін миелоидты ұлпа құрады.Стромалық құрамбқліктер өзара іс-қимыл жасап,даму сатысындағы миелоцит,лимфоцит қатар-р-ң жасушаларын сақтайды.Сүйек кемігі миелоидты қан түзуімен қатар иммунды жүйенің орталық ағзасы болып келеді.

47.Жасушалардың бөлінуі.Митоз,амитоз,мейоздарды  сипатта.

Митоз — анық көрінетін жіп тәрізді хромосомаларда түрлі өзгерістер жүретін дене (сомалық) торша- ларының күрделі бөліну түрі. Митоз кезінде торша ядросындағы күрделі морфологиялық өзгерістердің болуына сәйкес, бұл процесті кариокинез  — деп те атайды. Митозды бөліну 1 — ден 3 сағатқа дейін созылады. Митоз төрт кезеңге бөлінеді. Олар: профаза, метафаза, анафаза, телофаза.

Профазада ядрошық кішірейіп, көрінбей кетеді. Кариолемма еріп, хромосомалар ширатылып айқын көріне бастайды. Әр бір хромосома бір-біріне ұзынынан жанаса орналасқан екі жіпше- ден — хроматидтерден түратындығы байқалады. Центриольдер жүптары бір-бірінен ажырап, қарама-қарсы торша полюстеріне қарай жылжи бастайды да, олардың аралығында ахроматин (солғын боялған) үршығы жіпшелерінің түзілу процесі жүреді.

Метафазада аналық хромосомалар толық ширатылып жуандап, доға тәрізді иіліп, үзынынан жарылған екі хроматидтен, яғни екі жас хромосомадан тұрады. Олар торшаның орталық жазықтығына (экваторында) жиналып, пішіні ж Анафазада екі жас хромосомаларды байланыстырып тұрған центро- мерлер ыдырайды да, хромосомаларды центриольдермен байланыс- тырып тұрған ахроматин жіпшелері қарама-кдрсы полюстерге қарай тартып, екі еселенген гомологиялық хромосомаларды бір-бірінен ажыратып, торшаның қарама-кдрсы полюстеріне жақындатады.

Телофазада торшаның қарама-қарсы екі жақ полюстеріне ажыраған хромосомалардан екі жас ядро түзіліп, торша цитоплаз- масы созылып екіге бөлінеді. Бүл процесті цитотомия — деп атайды.

Митоздың маңызы — екі еселенғен  хромосомалардың (түқым қуалаушылық  қасиеттерді анықтайтын материал —  ДНҚ) екі жас торшаға тең мөлшерде бөлінуі.

ұлдызға ұқсас тақташаны  түзеді. Амитоз (грек. а — жоқ) — цитоплазма мен ядрода морфоло- гиялық озгерістер болмайтын торша болінуінің түрі. Амитоз кезінде торша ядросында хромосомалар көрінбейді. Алдымен ядрошықтың пішіні мен саны озгеріп, ядрошықтардың санына сәйкес ядро бірнешеге болінеді. Одан соң, ядро санына байланысты торша да бірнешеге болінеді. Жануарлар организмінде амитоздың үш түрі кездеседі. Олар: генеративті, реактивті, дегенеративті амитоздар.

Генеративті амитоз — үлпалардың қалыпты жағдайында кездесе беретін торша болінуінің түрі. Торшалар амитозды болінуден кейін, қайтадан митоз арқылы бөлініп кобеюге қабілетті.

Реактивті амитоз — кездейсоқ факторлардың әсеріне байланысты торшалардың жауап ретінде боліну түрі. Амитоздың бұл түрі, көбінесе, әр түрлі жарақаттанудан кейін байқалады.

Дегенеративті амитоз — торшалардың тіршілігі тоқтап, олардың ыдырауы алдында байқалатын амитоздың түрі.Мейоз жынысжасуша-р-ң бірінен сон бірі жылдам жалғасатын екі-жою,тенестіру бөлінді.Онда қысқа кезеңаралық болып,түзілу кезеңі болмайды.Сондықтан 2ші бөліну алдында ДНҚ қосарлануы жүрмейді.Әр бөлінуде про-,мета-,ана-, телофазалар болады.Мейоз митозга қарағанда ұзақ жүреді.

48.Ащы ішектің гстологиялық құрылысы,қызметі.Ас  қорытудағы ішек бүрлерінің рөлін  баянда. Ащы ішекте мына қызметтер атқарылады:қоректі заттардың соңғы химиялық өңделуі жүреді,ішек қуысында,эпителий бетінде ферменттер қоректік заттарды қарапайым қосындыларға дейін ажыратылады;қоректік заттардан ажыраған өнімдер қанға,лимфаға сіңіріледі;механикалық,эндокринді,иммунды.Ащы ішек:ұлтабар,аш және мықын ішек бөлімдерінен тұрады,қабырғасы кілегейлі,бұлшық етті,сір қабықтардан құралған.Құрылысының ерекшелігі сол,кілегейлі қабығының эпителий қабатында сіңіру бетін ұлғайтатын тұрақты құрылымы болады.Оларға қатбарлар,ішек бүрлері,ішек кірмелері,эпителий қабатындағы жасушалардың микробүрлері жатады.

49.Он екі елі ішек құрылысының  ерекшеліктері.

50.Эпителиохориалды қағанақ қандай  малдарда болады?оның тосқауыл  түзетін құрамбөліктерін баянда?Бұл қағанақ хорионның эпителийі жатырдың кілегецлі қабығын бұзбай,оның эпителиймен жанасады. .Хорион бүрлері аналық без қуысына еніп,олар бөлетін аналық сүтті сорады.бұл қағанақ бие,мәші,мегежіндерге тән.

51.Жасушалардың тіршілік әрекеттері:заттек  алмасу,тұзінді бөлу,тітіркенгіштік,қозғалуы,өсуі,дамуы,жетілуі.Заттек алмасуы тірі организм құрамбөлігінің үздіксіз түзіліс процесін,жартылай ыдырау процесін қосады.Организм тіршілік ету үшін әр уақытта қуат қажет.Оны аса қуатты қоспа-аденнозинтрифосфат жеткізеді.Ол қуат орнын ассимиляцияда құрылатын оргиникалық заттардың ыдырауынан алады.Тітіркенгіштік-жасушаның қалыпты тыныштық күйден күшті қызмет ету күйіне көшу.Оны тудыратын ж/е организм күйіне әсер ету арқылы өзгеретін факторды-тітіркенгіштік деп атайды.Т-ң сыртқы түрлеріне:дыбыс,жарық,қараңғы,иіс,электр тогы,ыстық-суық;ал ішкісіне-ағзалар қызметтерінің өзгеруі,т.б. жатады.Жасуша жетілуі генетикалық,эпигеномды,ұрықтық индукция,сұйықтық,жүйкелік ж/е гормондар әсерінің себепшарттарына байланысты жүреді.Жасушаның қозғалысы организм ішіндегі заттарды тасымалдауда байқалады.Оның белсенді ж/е енжар түрлері болады.

52.Ұлпа дегеніміз не?жіктелуі.Ұлпа деп тарихи дамуда пайда болған,жалпы құрылымы,қызметі,шығу тегі ұқсас,ерекшеленген жасушалар жүйесін,туындыларын айтады.Алғашқы ұлпалар жіктелуін XVIIIғ соныңда француз ғалымы Мари Франсуа Биша ұсынып,организм ағзалары 21ұлпадан тұрады деп айтты.Қазіргі кезде қабылданып кең тараған екі ұлпалар жіктелуі бар.1ші жіктелуді ұлпа-р-ң құрылымы мен қызмет негізіне сүйеніп,1857ж Ф.Лейдиг ж/е Р.Келликер ұсынды.Бұл  жіктелу организмде 4:эпителий,дәнекер,б.е,жүйке алпалары тобын ажыратады.2ші жіктелу онто филигенез процестерінде ұлпа-р-ң шығу тегіне негізделген,ол Хлопин мен Михпйлов әзірлеген ұлпа-р-ң гстогенетикалық жіктелуі.

53.Зәр шығару жүйесінің жалпы  сипаттамасы,нефронның құрылысы  ж/е қызметі.Сыртқа шығару жүйесі зәр түзетін жұп-бүйректен,шығарушы жолдар-зәрағарлардан,дара-қуық,несеп шығару өзегінен,несеп-жыныс койнауы н/е несеп-жыныс өзегінен тұрады.Олар несеп арқылы организмнен зат алмасуының ақырғы өнімдерін,артық су,тұз,органикалық қосылыстар мен бөгде заттарды ж/е бірқатар ферменттерді,гормондарды,витаминдерді бөліп шығарады,организмнің су,тұз,қан,ионы құрамын,осмостық қысым тұрақтылығын реттейді.Заттек алмасуы кезінде пайда болған өнім жартылай тері,кілегейлі қабықтар,олармен байланысты бездер арқылы да шығады.Ұрықтық даму кезеңінде жүйелі мына бөліну ағзалары:бастама бүйрек,аралық бүйрек,ақтық бүйрек құрылады.Бастама бүйрек  мезодерманың 8-10алдыңғы жақтағы сегменттерінің аяқшаларынан қалыптасады.Олар целома қуысымен байланысын үзбей,сомиттерден бөлінеді.Аралық бүйрек келесі тұлғалық сегменттер аяқтарынан құралады.Олардың арқа жақтағы ұштары вольфов өзекшесіне өтеді.Оның ерекшелігін өзекше-р-ң қызыл тамыршалар торымен тығыз байланысуынан көруге болады.Ақтық бүйрек кейін өсінделгенімен ұрықтық дамудын 2-і жартысында қызметін атқара бастайды.Бүйрек үлпершегінің құрылым-қызмет бірлігі-нефрон деп аталады.Бүйректегі нефрондар саны 1-8млн болады.Нефрон өзекшелігі құрылысымен,ағзадағы орнамен ж/е зәрдің қалыптасуына қатысумен ерекше әртүрлі бөлімдерден тұрады.Олар:бүйрек денешігі,үстіңгі жақ,ілмешектің жіңішке бөлігі ж/е шеткі жақ деп.а.

54Жасуша қабығы.Жасушаның  электронды микроскоптағы құрылысы,жасуша  қабығының заттек алмасуындағы  рөлі. Торша плазмолеммасы немесе торша плазмасының қабықшасы торшаны сыртынан қаптап оқшаулап, оны қоршаған ортамен байланыстырып түрады. Плазмолемманың сыртқы бетінде қалыңдығы 3-4 нм жарғақүсті қабат — гликокаликс орналасады. Оны күрделі көмірсулар (полисахаридтер) — гликопротеидтер мен гликолипидтер күрайды. Гликокаликсте торша сыртындағы күрделі молекулалы белоктарды, майларды, көмірсуларды қорытып, оларды өздерінің қарапайым мономерлеріне айналдыратын ферменттер болады. Ал плазмолемманың ішкі ңитоплазма жағындағы бетінде торша қаңқасының қызметін атқаратын және заттарды тасымал- дауға қатысатын белоктық жарғақасты қабат кешені — микро-түтікшелер (20-22 нм), микрожіпшелер (10 нм), микрофиламенттер (6-7 нм) орналасады. Жарғақасты қабаттың аталған қүрылымдары актин, миозин, тубулин, динеин белоктарынан күралған. Плаз- молемма рецепторлық (сезім), зат алмасу (эндоцитоз, фагоцитоз, пиноцитоз және экзоцитоз), тосқауыл, қимыл, торшааралық байланыс қызметтерін атқарады.Торшаның қүрылысыТорша протоплазмасы биологиялық жарғақтармен (мембра- налармен) шектелген биополимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері цитоплазма және ядродан түрады. Торша құрылысындағы ең коп тараған құрылым — биологиялық жарғақгар. Олар торша мен оны қоршаған орта арасындағы зат және энергия алмасу процестеріне белсенді қатысып, протоплазманың құрам тұрақ-

тылығы мен көбеюін қамтамасыз етеді. Биологиялық жарғақтардың қүрамында иротоплазмадағы торша органеллалары мен гиалоплазма және плазмолемма мен оны қоршаған сыртқы орта аралықтарында үздіксіз жүретін химиялық реакцияларды жүргізуге белсенді қатысып, оларды реттеп отыратын ферменттер (энзимдер) болады. Қүрылысының әр түрлілігіне қарамастан, биологиялық жарғақ- тардың орташа қалыңдығы 6-10 нм-ге тең. Торша мен оны қоршаған орта арасындағы зат алмасу процесі торша плазмолеммасының қатысуымен жүреді. Бүл процесті плазмолемма астында орналасқан тасымалдаушы белоктық қүрылымдар — микротүтікшелер, микрожіпшелер, микрофиламенттер іс жүзіне асырады. Заттардың сыртқы ортадан

55.Борпылдақ дәнекер  ұлпа,оның құрылысы,қызметі,дамуы,орналасқан  жері. Борпылдақ дәнекер ұлпасы жануарлар организмінде барлық мүшелердің қүрамында кездеседі. Себебі, аталмыш үлпа мүше- лердегі барлық қан және лимфа тамырлары мен жүйкелердің сыртқы қабықтарын, түтікше және қабатты мүшелердің дәнекер үлпалық қабаттары мен қомақгы мүшелердің стромасын қүрайды. Әр түрлі дене мүшелерінің қүрылыс өзгешеліктеріне қарамастан, олардың қүрамындағы борпылдақ дәнекер үлпалары қүрылысы жағынан бір-біріне тым үқсас болып келеді. Басқа ішкі орта үлпалары секілді борпылдақ дөнекер үлпасы да, торшалардан және торшааралық заттардан түрады. Борпылдақ дәнекер үлпасының торшалары шығу тегі бойынша әр текті (гетерогенді) болып келеді. Олар отырықты және қозмалғалы болып екі топқа бөлінеді. Оты рықты торшаларға фибробласттар, липоңиттер (адипоңиттер), адвентициялықторшалар, тамырлар перициттері, пигментоциттер, ал қозғалмалы торшаларға гистиоциттер (макрофагтар), үлпа базофилдері (лаброциттер, шырлы торшалар), лимфоциттер, плазмоциттер жатады.Борпыдақ дәнекер ұлпаның жасуша аралық заттагінде талшықтары аз,негізгі түссіз заттар көлемі үлкен,жасуша құрамы өте көп ж/е әр түрлі болады.Олар барлық ішкі ағзалар құрамында кездеседі,қан,сөл тамырлары ж/е жүйкелермен қоса,тері,кілегейлі қабықтар құрамына кіреді.

56.Тамырлар жүйесі туралы түсінік.Тамырлардың  гстологиялық құрылысы.

57.Гольджи аппараты  қандай қызметтер атқарады.Гольджи кешенін (ішкі торлы аппарат немесе пластинкалық кешен) 1898 жылы К.Гольдж жүйке торшаларын ауыр металлдар түздарымен (күміс, осмий) бояу арқылы, оның ңитоплазмасынан торлы аппаратты көрген. Кейіннен бүл кешен жануарлардың барлық торшаларынан табылған. Ол торша ңитоплазмасында, ядро немесе центросома маңында, эпителиоциттерде ядро мен торшаның апикальды беті аралығында орналасады. Электронды микроскоппен қарағанда Гольдж кешені биологиялық жарғақпен шектелген, бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ қапшықтардан қүралған. Цитоплазманың белгілі бір аймағында орналасқан пластинкалық кешенді диктиосома — деп атайды. Торша цитоплазмасында осындай бірнеше аймақ болуы мүмкін. Әр бір диктиосоманы бір- бірінен ені 25 нм гиалоплазмалық аралықтармен бөлінген, топтаса орналасқан 5-10 жалпақ қапшықтар қүрайды. Олардың шеткі жағында жарғақтармен шектелген үсақ көпіршіктер орна- ласады. Кешендегі қапшықтардың пішіні иіліңкі, сыртқы жағы дөңес, ішкі беті ойыс келеді. Бөлінді (секрет) бөлетін торшаларда диктиоссоманың ядро жағындағы үшын — проксимальды, ал плазмолеммаға қараған жағын дистальды бөліктер — деп атайды. Гольдж кешенінде эндоплазмалық торда түзілген өнімдер жинақталып, өңделіп жетіледі. Түзілген белоктарда химиялық өзгерістер жүріп, олар күрделі көмірсулар және липидтермен қосылып, мукопротеидтерге, гликопротеидтерге, липопротеидтерге айналып, дәншелер, көпіршіктер ретінде торшадан сыртқа шығарылады. Пластинкалық кешеннің шеткі үштарында кепіршік тәрізді органеллалар — лизосомалар түзіледі. Гольдж кешенінің биологиялық жарғақтары гранулалы эндоплазмалық тордың қатысуымен түзіледі.