Көкөніс дақылдарын орналастыру мен қоректену аумағының көлемі

 

 

 

Практикалық жұмыс №1

Тақырыбы: Көкөніс дақылдарын орналастыру мен қоректену аумағының көлемі.                                                          

Сабақтың мақсаты, Студенттерді әртүрлі көкөніс дақылдарының орналастыру үлгілерімен қоректену аумағыныѕ көлемдерімен, тұқымдарды егу, көшеттерін отырғызу, бір гектарға егілетін тұқым және көшеттердің қажетті мөлшерін анықтау тәсілімен таныстыру.

     Әдістемелік нұсқаулар және түсініктемелер

  Көкөніс шаруашылығын механикаландыру жолымен дақылдарды өсіріп-өндіру кезінде ең негізгі мақсат - қол еңбегін жеңілдетіп, барлық технологиялық жұмыстарды белгіленген мерзімдерде орындап, дақылдардың өнімін, сапасын арттыру және өнімнің ґзіндік ќўнын тґмендету, даќылдарєа ќолайлы орналастыру їлгілерін таѕдап, јрбір даќылдыѕ ерекшеліктеріне, сорттардыѕ сипаттамасына байланысты кґшеттерін отырєызу мен тўќымдарын егу болып табылады.

Осы кезде отандыќ ґнеркјсібіміз,ауылшаруашылыєы  їшін кґптеген кешенді техникаларды, ќўралдарды шыєаруда, бўлардыѕ бјрін  кґкґніс шаруашылыєында пайдалануєа  болады.

  Кґкґніс даќылдарын ќолайлы  жјне їйлесімді орналастыру їлгісі, ќоректену алаѕыныѕ кґлемі јрбір  даќыл сорттарынан алынатын ґнім  мґлшері мен сапасына єана  јсерін тигізіп ќоймайды, кґкґніс  шаруашылыєында ќолданылатын јртїрлі  машиналардыѕ барлыќ технологиялыќ  жўмыстарын кеѕінен ґрістетіп,  дамытып пайдалануєа, ќолмен істелінетін  жўмыс тїрлерін азайтып, техникалар  мен жўмыс ґнімділігін арттырып  жјне сапалылыєын жоєарылатуєа  зор ыќпалын тигізеді.

Осыєан байланысты кґкґніс даќылдарын ґсіріп ґндіруде орналастыру їлгілерін (схемасын) таѕдап алу жјне ґсімдіктердіѕ  ќоректену алаѕыныѕ аумаќ кґлемін  ќадаєалаудыѕ ґзі ґте маѕызды  шарттардыѕ бірі болып саналады.

  Кґкґніс даќылдарыныѕ  орналастыру їлгісі деп - јрбір даќылдыѕ ґзіне тјн ерекшеліктеріне жјне сорттардыѕ айырмашылыќтары сипаттамасына байланысты ќолданылатын еѕ ќолайлы жјне їйлесімді їлгісін айтады. Осыєан  байланысты  ќоректену  алаѕыныѕ  кґлемі  деп  - топыраќ бетіндегі ґсіп-ґніп, даму кезеѕіндегі пішіні жјне топыраќ ќабатындаєы тамырлар жїйесініѕ таралуындаєы бір ґсімдіктіѕ ќолайлы пайдаланатын орын аумаєыныѕ кґлемін айтады. Бўл орналастыру їлгісі мен ќоректену кґлемініѕ аумаєы јрбір даќыл сорттарыныѕ ґсіп-ґніп, даму кезіндегі тіршілік ерекшеліктеріне ґте тыєыз байланысты.

          Осылардыѕ барлыєы даќылдардыѕ биологиялыќ жјне морфологиялыќ ерекшеліктері мен сорттарыныѕ сортайырмашылыќ сипаттамасына байланысты аныќтап шешілулері ќажет.

          Осындай ерекшеліктеріне ќарай кґкґніс даќылдары мынадай топтарєа бґлінеді:

      1. Өсу-өну кезеңінде сабақтары топыраќ бетінде жјне топыраќ ќабатындаєы тамыр жїйелерініѕ дамуына байланысты. Сыртќы пішіні ыќшам, кішкентай болып онша кґп орын алмайтындыќтан, жиі, тыєыз ґсетін даќылдар жиынтыєы топтастырылєан (1,2-ќосымша). Бўл топќа негізінде бірінші жылдаєы даму тіршілігінде ґсіп-ґнетін жјне екі жылдыќ даќылдар: шалќан пияз сорттары, тамыр жемістілер - ас ќызылшасы, сјбіз, шалєам, шалќан, шомыр, тарна, аќжелкен, балдыркґк, ботташыќ, ќызамыќ, саумалдыќ, аќ сїттіген салаттар жјне дјмді жўпар иісті даќылдар. Бўлардыѕ ішінде гїлденгенге дейін жасыл жапыраќтарын жинап алатындары - ботташыќ, балдыркґк, аќжелкен, аскґк, салаттар, саумалдыќ жјне жўпар иісті дјмді даќылдар.

     2.Тез - жылдам ґсіп-ґнетін, біраќ ыќшам, кештеу жанама бўтаќтанатын даќылдар: сабаќтары тік ґсетін ќызанаќтыѕ кейбір сорттары, баялды, тјтті, ащы бўрыштар, тјтті жїгері, бўршаќтар топтастырылєан (2,3 - ќосымша).

Баќылау сўраќтыры:

1. Орналастыру їлгісі деп нені айтамыз?

2. Ќоректену алаѕыныѕ кґлемі  неге байланысты?

3. Ќоректену алаѕы дегеніміз  неге ќажет?

4. Тўќымдардыѕ егу мґлшерін ќалай  аныќтаймыз?

5. Бір гектарєа ќажетті кґшеттердіѕ  санын ќалай аныќтаймыз?

                                                       

                                                                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        Практикалық   жұмыс №2.

        Тақырыбы:Көкөніс  дақылдары тұқымдарын егу және  көшеттерін отырғызу үшін топырақтарды  дайындау

        Сабақтың мақсаты: Кґкґністердіѕ тўќымдарын егудіѕ жјне кґшеттерін отырєызудыѕ негізгі ережелерімен танысу.

        Әдістемелік нұсқаулар мен түсініктемелер

   Кґкґніс даќылдарыныѕ топыраќќа  ќоятын талаптары: біріншіден  алєы даќылдар сабаќтарыныѕ, тамырларыныѕ  ќалдыќтарын 5-8 см-ге дейін туралып  ўсаќталєанын ќажет етеді;екіншіден кґкґніс даќылдарыныѕ кґпшілігініѕ тўќымдары ўсаќ, ґте

ўсаќ болєандыќтан топыраќтыѕ жоєарєы  ќабатыныѕ ,ќўнарлылыєына, ылєалдыєына, жылуына байланысты талап етілген  ережелерге  сјйкес болуы керек.

        Тұқымдарды егудің қысқаша ережелері. Тўќымдар неєўрлым ўсаќ, тез ґсетін болса, соєўрлым оларды таяз егеді. Бўныѕ ґзі јрбір кґкґніс даќылдарыныѕ биологиялыќ ерекшеліктеріне байланысты. Осылардыѕ барлыєын ескере тўрып, ќолайлы жаєдайларды жасау мамандардыѕ еѕ басты міндеттері. Кґшетханада, жылыжайларда тўќымдарды таяз (0,5-1 см) егуге болады. Себебі салќындатылєан, ќорєалып ґѕделген топыраќтарда,топыраќ бетініѕ їстіѕгі ќабатыныѕ ылєалдыєын ќажетті жаєдайда су бїрккіштерімен ќамтамасыз етіп ўстауєа болады. Ашыќ алаѕда осындай жаєдайдыѕ тапшылыєынан даќыл тўќымдарыныѕ ґзіне тјн ерекшеліктеріне байланысты мїмкіндігінше ылєалды, ќўнарлы топыраќтарєа ертерек егу керек. Кґкґніс даќылдары тўќымдарыныѕ сипаттамаларында, јрбір даќылдыѕ тўќымдарын ќандай тереѕдікке жјне жылылыќта егу єылыми-зерттеу мјліметтеріне байланысты аныќталады. Сондыќтан осы ережелерді мўкият, тиянаќты тїрде орындау ќажет. Тўќымдары егілетін даќылдар їшін 6-8 см тереѕдікке топыраќ ґѕдегіштер жїргізіледі. Осыєан байланысты топыраќ бетіне тўќымдары егілетін даќылдар їшін топыраќтарды ґѕдегенде јбден ўсаќ ќиыршыќты болєанша бірнеше рет ќопсытып, тырмалап, тегістеп ґѕделгеннен кейін тўќым еккіштерді жіберіп, тўќымдарды тиісті тереѕдікке егуге болады. Кґкґніс даќылдары тўќымдарын егу ґте маѕызды жјне ґте  жауапты жўмыс. Осы даќылдардан алынатын ґнімдердіѕ мґлшеріне жјне сапасына кґп јсерін тигізеді, осыєан байланысты ќатарлар мен ќатар аралыќтарын ґѕдеуге жўмсалатын еѕбек шыєыны тўќымдарды егудіѕ сапасына байланысты.

  Кґкґніс даќылдарынан жоєары  ґнім алу - тўќымдарды дўрыс  ереже бойынша еккен жаєдайда, яєни егістіктіѕ барлыќ кґлемінде  бір ќалыпты, јр гектарда ќажетті  мґлшерде ґркен ґніп-ґсіп шыќќанда  єана болады. Кґкґніс даќылдары  тўќымдарын егуді механикаландырудаєы  маќсат осы. Ќазіргі кездегі  тўќым еккіштердіѕ кґпшілігініѕ  еккіш аппараттары тўќымдарды  тиісті тереѕдікке жјне керекті  ќашыќтыќта дјл егеді жјне  басќаруєа оѕай, жеѕіл јмбебапты,  осындай тўќым еккіштермен барлыќ  кґкґніс даќылдарыныѕ ўсаќ, ґте  ўсаќ жјне ірі тўќымдарын егуге  болады.

        Көшеттерді отырғызудың ережелері. Көшеттер отырєызылатын топыраќты 14-15 см тереѕдікте топыраќ ґѕдегіштер жаќсылап ќиыршыќтап тегістеу керек. Кґкґніс даќылдары кґшеттерін кґшет отырєызєыштармен отырєызу ќол еѕбегін јлдеќайда жеѕілдетеді, еѕбек ґнімділігі мен жўмыс сапасын арттырып, отырєызу мерзімін кґп ќысќартады. Аққауданды                капустаныѕ ерте, орташа сорттарын, гїлді капустаның, қызанақтың, ерте, кеш пісетін сорттарын, тјтті бўрышты, баялды жјне ќияр кґшеттерін кґшет отырєызєышпен отырєызуєа болады.

     Тапсырма:

1. Кґкґніс даќылдары тўќымдарыныѕ морфологиялыќ ерекшеліктеріне байланысты топыраќтарды ґѕдеу талаптарын аныќтап, їйреніп білу.

2. Кґкґніс даќылдарыныѕ кґшеттерін  отырєызуєа дайындалатын топыраќтарєа  ќойылатын талаптарын аныќтап,  їйреніп білу. 

          Бақылау сұрақтары:

1. Тўќымдарды егудіѕ ќандай ерекшеліктері  бар?

2. Кґшеттердіѕ жастарын ескеру  не їшін ќажет?

3. Кґшеттерді отырєызудыѕ ќандай  ережелері бар?

4. Кґшеттерді отырєызуды ўйымдастырудыѕ  тјртіптері неге ќажет?

5. Не їшін механикалындыру ќажет?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Практикалық жұмыс №3.

Тақырыбы: Негізгі көкөніс дақылдарының сортайырмашылық сипаттамалары.

                        Капустаның сортайырмашылық сипаттамалары.

 Сабақтың мақсаты: Көкөніс дақылдарының  сортайырмашылыќ ерекшеліктерінің белгілері арқылы анықтап білу.Капуста түрлерінің және сортайырмашылық белгілерінің ерекшеліктерімен танысу.

  Әдістемелік нұсқаулар мен түсініктемелер.Дамып, тарау кезеңі барысының тарихында, табиғи және жасанды іріктеп сұрыптау нәтижесінде біржылдық жабайы өскен капусталардан әртүрлі мәдени капуста түрлері аныќталєан. Осылардыѕ ішінде жаппай кґп таралєаны аќќауданды капуста.

  Аќќауданды капуста - екі жылдыќ суыќќа тґзімді, ўзаќ кїндік даќыл, жарыќќа жаќсы ґсіп ґнеді.Аќќауданды капустаны табиєи сўрыптау нјтижесінде жабайы ґскен капусталардан јртїрлі мјдени капусталардыѕ тїрлері таѕдау арќылы алынып, осы кезде таєамєа пайдаланылып келеді.Осы таѕдаудыѕ арќасында біздіѕ заманымызда еѕ кґп тараєаны аќќауданды капуста. Аќќауданды капустаныѕ шаруашылыќ, биологиялыќ морфологиялыќ, физиологиялыќ сорттыѕ ерекшеліктеріне байланысты, олардыѕ негізгі сипаттамалары арќылы сортайырмашылыќтарын аныќтап білудіѕ жолдары аныќталєан.Аќќауданды капустаныѕ негізгі белгілері - ќауданныѕ пішіні (формасы), сыртќы ґзегініѕ биіктігі жјне ішкі ґзегініѕ ўзындыєы, жапыраќтарыныѕ бейнелік тїрлері, сабаєыныѕ ўзындыєы, орналасуы, кґлемі, шеті, тїсі, жїйкеленуі т.б.

Ќауданныѕ формасы (пішіні) - еѕ басты  белгілерініѕ бірі.Ќауданныѕ формасына  байланысты келесі тїрлерге бґлінеді.

I-тїр - домалаќ, индекс 0,8-1,1 (биіктініѕ  диаметріне ќатынасы)  

II-тїрі - жалпаќ, индекс 0,4-0,7; 

III-тїрі - дґѕгелекті, домалаќты-жалпаќ, индекс 0,7-0,8;

VI тїрі - конус тјрізді, индекс 1,1-2,1 соќпаќ т.б. белгілерімен аныќтайды (1-сурет).

   Ерте  пісетін сорт ќаудандарыныѕ салмаєы жеѕіл, бос, домалаќ болып келеді.

Ќаудан кґлемініѕ аумаєы — кішігірім (диаметрі 10-18 см), орташа (диаметрі — 20-25 см), ірісі (диаметрі - 25 см-ден їлкен).

Ќауданыѕ їлкендігі ґсіру технологиясына ґте тыєыз байланысты. Ќауданныѕ  кішісі- ерте пісетін, їлкені орташа жјне кештеу пісетін сорттардыѕ белгілері.

Ќауданныѕ орташа салмаєы — їлкендігіне жјне тыєыздыєына байлансты ґзгереді.

Ќауданныѕ ішікі ґзегініѕ ўзындыєы - ќысќа - ќауданныѕ биіктігі 1/3-ке дейін, орташасы -1/2-ге дейін, ўзыны - ќауданныѕ 1/2 бґлігінен де ўзыныраќ (1-сурет).

Ќауданныѕ сыртќы ґзегі - тамыр жїйесініѕ мойнынан, ќаудан тїбіне дейінге сыртќы сабаєыныѕ бґлігі. Бўлар ќысќа -16 см, орташасы — 16-20 см, биігі - 20 см-ден ўзын болады. Бірінші жылдыѕ ґсіп-ґну кезеѕінде сабаќ ґзегінде 15-20 жасыл жапыраќтардан жјне ассимиляциялыќ ґсіѕкі жоєары жапыраќтар бїршіктерінен шыќќан 40-60 жапыраќтардан ќаудан ќўралады.

Жапыраќтарыныѕ кґлемі - жапыраќтардыѕ кґлемініѕ ќамтуыныѕ кішкенесі (60 см-ге дейін),орташасы (60-см-ден 80 см-ге дейін), їлкендері (80 см-ден їлкен).Тґменгі жапыраќтары бїтін, шамалы, болмашы лира тјрізді, белгілі типті лира тјрізді. Жапыраќ сабаєыныѕ ўзындыєы сортайырмашылыєыныѕ елеулі белгісініѕ бірі.

Жапыраќ алаќаныныѕ пішіні - сопаќ,сопаќша,бїйрек тјрізді,кеѕ ќандауырлы. Жапыраќ алаќаны (таќтасыныѕ) кґлемініѕ ќысќасы (25-40 см), орташасы (40-45 см), ўзыныраєы (50 см-ден ўзын) (2-сурет).

2- сурет. Жапыраќ алаќаныныѕ пішіні 1- сопаќ, 2 - сопаќша, 3 – кеѕ ќандауырлы, 4 - бїйрек тјрізді.

Жапыраќтыѕ орналасуы - негізгі жапыраќтардыѕ кґпшілігі кґлбеу, жартылай кґтеріѕкі, аумаєыныѕ кґлеміне жјне ґсіп-ґѕдіру технологиясына байланысты. Ылєалды, таулы аудандарда жјне жиі ґсірілген жаєдайда жапыраќтары тік кґтеріѕкі болады (3-сурет).

3- сурет. Жапыраќтыѕ  орналасуы

Жапыраќтыѕ сыртќы  беті  - жалпаќ,   жазыќ,  тегіс,   ойыс, батыѕќы иілген кїшті, нашар жјне ќасыќ тјрізді, дґѕестігі нашар,кїшті. Ќўрєаќшылыќ жазда ойыс, батыѕќы иілгені кґбірек болады.

Жапыраќтыѕ шеттері -тегіс, адыр-бўдырлы,тегіс емес,шашаќталєан,шашаќты. 

Жапыраќтыѕ тїсі - кґк, жасыл кґк, јртїрлі даќтарымен,балауыз шаѕ тозаѕ сияќты - ґте жўќа,орташа,ќалыѕ.

Жапыраќтардыѕ беттері - тегіс, жылтыр, јжім-јжім.

Жапыраќтыѕ жіп  тјрізді талшыќтары - нашар, орташа, кґп емес,ќатќыл ќалыѕ  жјне  сирек,жартылай,желпуіш,желпуіш,тјріздес.Сортайырмашылыќ,белгілері биологиялыќ, морфологиялыќ жјне шаруашылыќ белгілері сипаттамаларына, олардыѕ ґсіп-ґнуініѕ кезеѕдері,осы,мерзімдегі,аурулар,мен,зиянкестерге,тґзімділігі,гїлденуі,тасымалдауєа бейімділігі,саќталынуы,ќауданныѕ,шытынап-жарылєыштыєы,дјмділік,баєалары, пайдаланудаєы маќсаттарєа ќолайлы болуы ќажет (4-сурет).

  Ґсіп-ґну даму кезеѕдерініѕ  ўзаќтыєына байланысты (тўќымдары   кґктеп   шыќќаннан,   ґнімдерін   жинаєанєа   дейін) сорттарды   топтастырады:   ґте  ерте  пісетіндер   70-90   кїн,  ерте  пісетіндер 91-110, орташадан ертелеулері  111-130; орташалары 131-150; орташа кештеуі  151-170; кеш пісетіндер 170-190 кїн жјне  бўдан да кґбірек.

   Гїлді капуста - бір жаздыќ, ќысќа-ќысќа гїлсабаќтарынан ґсіп-ґнетін жўмыргїл. Суыќќа тґзімді.Ґсіп-ґну кезеѕінде жылу жоєары болса, гїл сабаќтары тез ґсіп, ґнімдерініѕ сапасын нашарлайды. Ерте пісетін сорттары - Скороспелка, Снежинка, Ранняя грибовская-1355, Гарантия, Мовир.

  Скороспелка. Грибов кґкґніс тјжірибе стансасында шыєарылєан сорт. Тез піседі, алєашќы тїќымдары жаппай кґктеуінен пісіп жетілуініѕ арасы 100-115 кїн. Жапыраќ дегелегініѕ кґлемі кішкене, гїл басы ашыѕќы, домалаќты жайпаќ, айырылып кетуге бейімді, ірі, салмаєы 420-590 грамм.Ґнімі орташа 140-160 ц/га.Бўл сортты ерте кґктемде жјне кїзде ґсірілгені тиімді.

   Снежинка. Грибов кґкґніс селекциялыќ тјжірибе стансасында шыєарылєан сорт. Тез піседі, алєашќы тќќымдарыныѕ жаппай кґктеп шыєуынан толыќ пісіп жетілгенге дейінгі мерзімі 105-110 кїн. Жапыраќ дегелегініѕ кґлемі орташа, гїл басы ашыѕќы, гїлі айырылып кетуге бейімді, јсіресе жоєары жылу жјне ылєал жетіспеген жаєдайда тез айырылып ашылады. Гїл басыныѕ ґнімі 138-151 ц/га. Алматы таулы жјне жазыќ топыраќты аудандарында ґсіріп ґндіреді.