Көкөніс дақылдарын орналастыру мен қоректену аумағының көлемі

  Гарантия. ТСХА-ныѕ В.И.Эдельштейн атындаєы кґкґніс тјжірибе стансасында шыєарылєан сорт. Ерте кґктеп, ґсіп-ґну мерзімі 88-100 кїн, кґктемде ґсіруге тиімді. Ерте піседі, ґнімділігі 149-376 ц/га. Жапыраќтары кішкене, шеттері бїтін, тегіс, ќандауыр сияќты, гїл шоєырыныѕ басы жалпаќша-домалаќ, беті сарєылтым,аќ.

  Ранняя Грибовская-1355.Грибов,кґкґніс,селекциялыќ,тјжірибе,стансасында шыєарыл єан сорт.Ерте піседі, алєашќы тўќымдарыныѕ жаппай кґктеуінен толыќ пісіп жетілуініѕ арасы 93-97 кїн.Бір уаќытта піспейді. Жапыраќ дегелегі - кішкене. Гїл шоєырыныѕ басы жайпаќтау домалаќ, топыраќ-климаттыќ жаєдайы ќолайлы болєан жылдары гїл шоєырыныѕ салмаєы 270-тен 500грамм дейін тартады.Ќазаќстанныѕ Оѕтїстік облыстары жазыќ топыраќтарында  ґнімдері їнемі жаќсы бола бермейді.Мўндай топыраќтарда   гїл  шоєыры кішкене јрі тез айырылєыш келеді.Таулы аудандарда кїзде ґсіргенде 140 ц/га,кґктемде 80 ц/га ґнім алуєа болады.Біздіѕ барлыќ  облыстарымызда ґсіруге рўќсат етілген, тек Оѕтїстік таулы аудандарда єана жаќсы ґнім береді.

  Ќызыл кауданды капуста - екі жылдыќ аќќауданды капустадан айырмашылыєы - жапыраќтарында антоцианды кґп жинайды жјне осыєан  байланысты  ќызєылт-кїлгін тїсті, ќант мґлшері кґбірек болады.Ґнімі аздау, ќауданы тыєыз ќаттылау,жаќсы саќталады.

   Гако741.Грибов кґкґніс ґсіретін селекциялыќ стансасында сўрыпталып шыєарылєан сорт.Орташа,мерзімде,піседі,ќаудандары,сыздыќтанып,жарылмайды,јртїрлі зиянкестер  діѕ заќымдауы мен ауруларына  тґзімді, ўзаќ саќтауєа болады, жаќсы тасымалданады. Каменная головка 44 

 Каменная головка  447. Грибов кґкґніс селекциясыныѕ 7 сортына ќараєанда ќауданы ірілеу,тїсі кґк,орташа салмаєы 1,3-1,8 кг.Орташа ґнімі 160-220ц/га.Барлыќ облыстарымызда ќыста саќтау їшін кешірек ґсіру ўсынылады.

   Колраби  капустасы - екі жылдыќ даќыл, бірінші жазда ґсіп-ґну кезеѕінде   ќысќарєан жуан сабаќ-мјуе мїшесі їлкен сабаќты жеміс жетіледі.Осы сабаќты    жемісінде жапыраќ дегеліктері ґседі. Екінші жазда осы сабаќты жемістерін ќўнарлы топыраќќа отырєызып, ґсіріп-ґндіріп тўќымдарын алады. Суыќќа тґзімді,тасмалдауєа шыдамды, жаќсы саќталады. Тез піседі (70-80кїн) даќыл ретінде Солтїстік облыстар їшін аса баєалы, яєни (20-30 кїн) аќќауданды капустадан ерте піседі.

  Брюссель капустасы. Биіктігі 40-70 см сабаќтардаєы жапыраќтардыѕ ќолтыєында 40-60-ќа дейін, кґлемі грек жаѕєаєындай (диаметрі 3-5 см) жўмсаќ ќауданшалар ґсіп-ґнеді, олардыѕ піскендерін (олар аќшыл жасыл тїске енеді) кесіп алып, таєамєа пайдаланады. Осы кішкентай ќауданшалардыѕ нјзік жаєымды дјмі бар,біраќ ўзаќ ќайнатса дјмі бўзылып, жоєалып кетеді.

  Савойя капустасы -екі жылдыќ, суыќќа тґзімді даќыл. Бірінші жазда ґсіп-ґну     кезеѕінде нјзік дґѕесті-ойысты,кґпіршіктенген жапыраќтардан ќаудан пайда болады. Ќаудандары їлкен тыєыз емес, жўмсаќ болады.

  Юбиленная 2170.Грибов кґкґніс селекциялыќ   тјжірибе стансасында  шыєарылєан  сорт.Тез піседі, тўќымдары  жаппай  кґктегеннен толыќ пісіп жетілген дейін  103-110 кїн. Жапыраќ дегелігіне кішкене, дґѕгелек, кейде сопаќша болады. Басќа сорттарєа ќараєанда жапыраќ беті онша кґп иректелмеген. Ќауданы домалаќ, сопаќша   келеді.   Ќауданныѕ  орташа салмаєы 1,1-1,3кг.Орташа ґнімі 102-114 ц/га, алтаулы аудандарда 117-136 ц/га. Біздіѕ барлыќ  аймаќтарда ґсіруге болады.

   Пекин жјне ќытай капустасы.Пекин капустасы-бір жылдыќ,ќытай капустасы-   екі жылдыќ. Біздіѕ оѕтїстік аймаќтарда кґм таралып ґсіріледі. Жапыраќтары кґптеген жаєдайда лира тјрізді їлпілдек кішкене,ќысќа сабаќтарымен тїзеледі. Ылєалды топыраќтарда жаќсы ґнім береді.Суыќќа тґзімді,ыстыќќа шыдамсыз.

   Тапсырма:

1. Капусталардыѕ табиєи тїрлерініѕ  жјне белгілері арќылы аныќтап  білу.

2.Аќќауданды капустаныѕ пайдалануєа  ўсынылєан сорттарыныѕ ерекшеліктері  мен танысу.

3. Аќќауданды капустаныѕ сортайырмашылыќ  белгілерін аныќтап жазу.

  Баќылау сўраќгары:

1.Аќќауданды капустаныѕ ішкі  жјне сыртќы ґзегініѕ ўзындыєымен  нені аныќтауєа бо лады?

2. Аќќауданды капуста ќаудандарыныѕ  салмаќтарымен нені аныќтаймыз?

3.Аќќауданды капустаныѕ сорттарыныѕ  пісіп жетілуі мерзімдеріне байланысты  неше топќа бґлінеді?

4. Біздіѕ елде шыєарылєан сорттардыѕ  атын атаѕыз.

5. Біздіѕ елдегі аќќауданды капустаныѕ  пайдалануєа ўсынылєан ќанша  сорты бар?

 

 

    Практикалық жұмыс 4.

 Тақырыбы: Қызанақ, тәтті  бұрыш, баялды.

 Сабақтың мақсаты: Алқа тұқымдас дақылдардың (қызанақ, бұрыштар, баялды)      биологиялық, морфологиялық  және сортайырмашылық ерекшеліктерімен танысу.

        1.Ќызанаќтыѕ сортайырмашылъщ сипаттамалары

        Јдістемелік нўсќаулар мен тїсініктемелер

Бір жылдыќ жылылыќта,жарыќта,ылєалда  жаќсы ґсіп-ґнетін,мол ґнімді даќыл. Тўќымдарымен егіліп ґсірілгенде ашыќ алаѕда кіндік тамырлары ќўнарлы, борпылдаќ, жўмсаќ топыраќтарда,150см-ге дейін бойлайды,ал кґшеттерімен ґсірілгенде70-80 см-ден  артыќ ґспейді. Сабаќтарын ылєалды,ќўнарлы  топыраќтармен тїптегенде  жанама,ќосымша  тамырлары тез арада пайда  болады,жылы жаєдайда ґсімдіктері ќартаймай, ўзаќ ґнім алуєа мїмкіндік туады.Сабаќтары  алєашќы кезде тік ґседі, кейін  шґптектес ґсімдік болєандыќтан,жемістерініѕ салмаєымен жан-жаєына жайылып жатаєан  болып ќалады, жуан болєанымен кїрт сынєыш. Ґсіп-ґну,даму кезеѕінде жапыраќтары  кезектесіп ґседі, осы жапыраќтардыѕ  ќолтыќ ќойнауынан жанама ґркендері  ґсіп шыєады, болашаќта осы жанама ґркендерде жемістер пайда болып, ґнімдерініѕ кґбеюіне зор ыќпалын тізеді.Жапыраќтары мен сабаќтарында желімтек жўќќыш бґлетін тїктер болады бўл тїктер ылєалды артыќ буланудан ќорєайды.Гїлдері кішкене,сары тїсті,шашаќ гїл шоєырына жиналєан.Гїл шоєыры,бўйра, шашаќ, жемістері - шырынды, жеміс 2-4 жјне кґп ўялы јрбір     сорттыѕ айырмашылыќтарына байланысты тїстері, їлкенді-кішілі пішіндерімен јр сорттарына тјн ерекшеліктерімен белгілі болады.

Ќызанаќ даќылыныѕ    ґсіп-ґну    кезеѕіндегі  бўталарыныѕ тїрлері:детерминантты - бўтаќсыз, бірінші  негізгі  сабаєы  6-7 жапыраќтан ґсіп жетілгеннен  кейін   шоќ   гїлімен тоќтайды,индетерминантты  бўтаќсыз орталыќ сабаєыныѕ 8-11  жапыраєы ґсіп-жетілген соѕ гїл шоєыры басталады,екі-їш жапыраќтан кейін кезекті гїл шоєырларымен негізгі сабаєы шексіз ґсе береді. Сидам бўтаќсыз(детерминатты), бўтаќты (индетерминатты), ќарапайым бўталы тїрлерге бґлінеді.

  Негізгі сабаќтарыныѕ биіктігі - аласа ќарапайым бўталы (36см-ден тґмен), аласа (30-50 см),орташа (детерминатты),бўтаќсыз сидам(51-90см), ґте биік (индетерминатты) (150 см-ден биік).

Буын аралыќтары - ќысќа (5 см-ден ќысќа); орташа (5-10 см); ўзыныраќ (10 см-ден ўзын).

Жапырактарьныѕ турлері - ќарапайым, жапыраќ аралыќ (тік сабаќтыларєа тјн), олар ерте пісетін сорттарда, картоп жапыраєына ўќсас дґѕес-ойыс болатын, кеш пісетін сорттарда болады (5-сурет).

Жемістерініѕ беттері - шырайлы ќабыќтары нјзік, жўќа, нјзік,нашар, орташа,ќатты, кїшті ќабыршаќты.

Піскен жемістердіѕ  тїстері - лимон тїстес - сары, ќызыл сары;таѕќурай тїстес,ашыќ ќызыл, ќызыл, кїлгін-ќызыл, кїлгін,ќоѕыр-кїлгін.

Жемістер  ўяаларыныѕ орналасуы -тїзу, тузу емес.

Жеміс ўяларыныѕ сандары - аз (2-3 ўя), орташа (4-5), кґп (6-10), ґте кґп 10-нан кґбірек).  

Жемістердіѕ ішіндегі тўќымдар саны - кґп емес (50-ге дейін), орташа (50-125), кґп (125 данадан да кґбірек).

Ґсіп-ґну кезеѕніѕ ўзаќтыєына байланысты сорттардыѕ бґлінулері: ґте ерте пісетіндері  тўќымдары егілгеннен кейін жаппай кґктеуінен жемістері піскенге дейін 75-100 кїн, ерте (100-110), орташа ерте (111-115), орташа кеш (116-120), кеш (120 кїннен де ўзаєыраќ).

 Ќызанаќ ґнімдерін жинауда  кґптеген ќиындыќтарєа байланысты  бір мерзімде пісіп жетілетін  ґнімдерді 85% дейін пісетін сорттарды  жинап алатын болєандыќтан, ол  сорттарєа ќойылатын талаптардыѕ  еѕ бастысы - жемістері комбайнмен  жинаєанда жарылмайтын, сабаќтарынан  тез жўлынатын, ќўрамындаєы ќўрєаќ  заттардыѕ мґлшері кґбірек болєаны,  жеке -ўйым шаруашылыќтарына ґте  ўтымды жјне тиімді сорттар  шыєарылса жјне олар шаруашылыќтарєа енгізіліп пайдалануєа рўќсат етілсе,ґте жаќсы болар еді - дейді кґкґнісшілер.

Ерте пісетіндер: Перемога 165, Тамбовский урожайный 340, Прогрессивный, Пламя, Самаладай, Меруерт, Нарттай, Лучезарный.

Орташа ерте пісетіндер: Новинка Приднестровья, Новичок, Колхозный 34, Викорина, Глория, Факел.

Кеш пісетіндер: Советский 679, Волгоградский 5/95.

Сорттардыѕ сипаттамалары:

Сибирский скороспелый. Батыс Сібір кґкґніс - картоп селекциялыќ тјжірибе стансасынан шыєарылєан. Ґте ерте піседі (79-105 кїн). Детерминанты бўталы, орташа, шоќ гїлдері шашыраѕќы, 5-8 жемісті. Жемістері домалаќ жалпаќ, тегіс, ќызыл, салмаєы 92-103 грамм. Тўќымдыќ ўясы 3-12 дейін. Сапалы ґнімі 40-52 т/га. Аќмола, Шыєыс Ќазаќстан облыстарында ґсіріледі.

   Волгоградский скорспелый 323. ВИР-діѕ   Волгоградтаєы тјжербиелі стансасында шыєарылєан сорт. Ерте піседі (80-120 кїн). Детерминанты бўтасы онша їлкен емес. Шоќ гїлдері ќарапайым, 6 жемісті.   Жемістері домалаќ жјне сопаќша домалаќ, їлкен емес,салмаєы 90-95 гр, тегіс ќызєылт сары тїсті. Тўќымдыќ ўясы 5-7. Орташа сапалы, ґнімділігі 48т/га. Тасымалдауєа тґзімділігі жоєары.Жас балауса жјне ґѕдеуге пайдалануєа болады. Аќтґбе облысында ґсіріледі.

   Доходный - Беларус єылыми зерттеу институтыныѕ жеміс кґкґніс жјне кортап шаруашылыєында шыєарылєан сорт. Ерте піседі (800-114   кїн). Детерминантты   бўталыєы орташа. Гїлі ќарапайым 4 жемісті. Жемісі жалпаќ - домалаќ, ќызыл,ќызєылт-ќызыл, салмаєы 67-99. Тўќымдыќ ўясы 4-12. Орташа ґнімі 50-81    т/га.Ґнімдері  ерте  жаппай    пісіп    жетілуімен ерекшеленеді, тасымалдауєа тґзімділігі жоєары, жўќпалы аураларєа тґзімсіз.Таралу аймаќтары Аќмола, Ќараєанды, Ќостанай, Шыєыс Ќазаќстан,Павладар,Петропавл обылыстары.

  Прогрессивный. Ґзбек єылыми-зертеу институтыныѕ кґкґніс-баќша жјне картоп даќылдарын ґсіретін шаруашылыєында шыєарылєан сорт. Орташа піседі (90-135 кїн). Детерминанты бўтасыз, орташа жапыраќтанады. Жапыраќтары аз ќыртысталєан. Гїл шоєыры јдеттегідей, 3-4 жемісті. Жемістері домалаќ, ќызыл, жеміс сабаєыныѕ тїбінде ќабырєаланєан, салмаєы 75-78кг. Ґнімділігі 42,2-85,7 т/га. Тасымалдауєа, ыстыќќа тґзімді. Оѕтїстік Ќазаќстан облысында ґсіріледі.

  Белый налив 241. Солтїстік Батыс ауылшаруашылыќ єылыми - зерттеу институты шыєарєан сорт. Ерте піседі (100-115 кїн). Тїбі сидам, аздап бўтаќты. Жапыраєы ќоѕыр-кґк тїсті. Жемісі сопаќша домалаќ жјне домалаќ келген, сырты тегіс, тїсі ќызыл, тасымалдауєа ыѕєайлы, орташа салмаєы 80-130 г. Орташа ґнімділігі 40-90 т/га. Барлыќ облыстарда ґсіріледі.

       2.Тәтті және ащы бұрыштың сортайырмашылық сипаттамалары

        Әдістемелік нұсқаулар мен түсініктемелер

Бір жылдыќ даќыл, шашаќ тамырлары  топыраќ ќабатына 40-70 см-ге дейін  бойлайды. Сабаќтарыныѕ жоєарєы жаєы шґптектес жўмсаќ, ал тґменгі жаєы ґсіп-ґну кезеѕінде ќатайып кетеді.Даќылдыѕ биіктігі (тїбі) аласалары 45 см-ге дейін, орташасы 45-65 см, биіктері 65 см ґседі.

Даќылдыѕ сыртќы пішінініѕ  кеспірі- жинаќы (диаметріи ќараєандаєы биіктігі), шашыраѕќы (биіктігі 2 рет кіші диаметрінен), жартылай шашыраѕќы.

Бўтаќтануыныѕ тїрі- тік сабаќты (сидамды), жанама ґркендері топыраќ бетінен 20 см биіктікте пайда болады, бўтаќсыз сидам (бўтаќтануы 10-20 см аралыєында), бўтаќты (жанама бўтаќтары 10 см-ге дейін аралыќта).

Жапырактарыныѕ аумаєы - ґте їлкен (ўзындыєы 12 см-ден ўзын), їлкен (9-12 см), орташа (5-9 см), кішкене (5 см-ге дейін).

Жапыраќ бетініѕ пішіні — жўмыртќаєа ўќсайды, ќандауырлы элипс тјріздес

Жапыраќтарыныѕ тїсі - жасыл-кїлгін.

Жемістерініѕ беттері — тегіс, аздаєан толќынды, бўдырлы,айќын ќабырєалы.

Шала піскендегі жемістерініѕ тїсі — жасыл кґк, аќ-сары, жасыл-кїлгін,ќызыл.

Тјтті бўрыштыѕ ґсірілетін сорттары: Ласточка, Болгарский 79,Дар Ташкента,Колобок, Подарок Молдовы, Нежность.                          

 Ласточка. Молдова кґкґніс жјне суармалы егстік шаруашылыєы єылыми-зерттеу институтында шыєарылєан сорт. Ерте піседі (82-125 кїн). Тїбі жартылай шашыраѕќы, биіктігі 48-60 см. Жемістері конусќа ўќсас, аздап сопаќша, беті тегіс, тґмен ќарай тїсіѕкі, 2-3 ўялы, шала піскенде салатќа жасыл-кґк кїйінде, јбден толыќ піскенде ќызыл, салмаєы 72-75 г. Ауруларєа тґзімді. Аќтґбе, Алматы, Жамбыл, Шыєыс Ќазаќстан, Ќостанай, Павлодар облыстарына жерсіндірілген сорт.

   Ащы бўрыш  сорты: Астраханский 147.    

  Астраханский 147. ВИР-діѕ     Волгоградтаєы  тјжірбие стансасында шыєарылєан сорт. Орташа пісуі 100-110 кїн.Тїбі жартылай сидам,аздап  шашыраѕкы. Жемістері   салбыр;конусќа ўќсайды, тґменгі жаєы ораќќа ўќсап иілген, піспегені-кґк,јбден піскені ќызыл, салмаєы 19-23 г. Жўмсаєыныѕ ќалыѕдыєы 1,5-2,5 мм. Орташа ґнімі 7,6 т/га. Біздіѕ барлыќ аудандандарда егілетін сорт.

 

        3.Баялдыныѕ сортайырмашылыќ сипаттамалары

        Әдістемелік нұсқаулар мен түсініктемелер 

Бір  жылдыќ  даќыл, жылылыќта, ылєалды,ќўнарлы  топыраќтарда жаќсы ґніп-ґседі. Тамырлары  кїшті, ќуатты, негізгі ґзекті тамырлары  тўќымдарымен егіліп ґсірілгенде 1 м-ге дейін,кґшеттермен ґсірілгенде 70-80 см-ге дейін топыраќ ќабатына ґсе алады. Шґптектес даќыл, ґсу кезеѕінде сабаєыныѕ жоєарєы жаєы жўмсаќ,тґменгі тамырларына жаќын сабаќтары катты, 0,8-1м-ге дейін ќатайып аєаштанады. Жапыраќтары ірі-їлкен, ќалыѕ тїкті.Жемістері - аз шырынды.

Даќылдыѕ биіктігі - ґте биік (70 см-ден жоєары), биік (60-70см),орташасы (40-60 см), аласа (25-40 см), ґте аласа (25 см-ге дейін)болады.

Даќылдыѕ сыртќы пішіні  - ыќшам, биіктігі  диаметрінен їлкен,жартылай шашыраѕќы (биіктігі диаметрінен 1,5 рет кіші),шашыраѕќы (биіктігі диаметрінен 2 есе кіші).

Жапыраќтарыныѕ аумаєы - їлкен (ўзындыєы 21 см), орташа (15-20см ),кіші(15 см-ге дейін).