Көкөніс дақылдарын орналастыру мен қоректену аумағының көлемі

Шала піскен кїйіндегі  тїсі - кїлгін, таєамєа пайдалануєа болатындарыныѕ піскені сиякґк, кґкшіл, аќшыл.

Балауса жўмсаєынын тїсі - аќтїсті немесе сарєылт, сарєыш.

Балауса жўмсаєыныѕ тыєыздыєы - тыєыз, орташа тыєыз,жўмсаќ..

   Баялдыныѕ ґсіруге ўсынылєан сорттары: Алмаз, Донской 14, Делиикнтес 163, Длинный Фиолетовый 239, Бирючекутский 42, Симферопольский 105.

Деликатес 163. Краснодар     кґкґніс     ґсіретін тјжербие   стансасы шыєарєан сорт. Ерте піседі (100-110 кїн).Бўта тїбі аласа, сабаєыныѕ   тґменгі   жјне   ортаѕєы   бґлігі кґкшілдеу,   ал жапыраєыныѕ пигменті кґк тїсті. Жемістері ќысќа,алмўрт пішінді, орташа салмаєы 217 г, ќоѕыр кґк, кїѕгірт тїсті.Балауса жемісініѕ іші аќ, јр жерінде кґкшіл реѕі бар, тыєыздыєы орташа,дјні ащы емес.Орташа ґнімі   11,4-18,4 т/га. Аќтобе,Атырыу,Ќараєанды,Шыєыс Ќазаќстан, Орал   облыстарында егілетін сорт.

Брючекутский  42. Бирючекут кґкґніс  ґсіретін  тјжірибе стансасында шыєарылєан сорт. Орташа мерзімде піседі (115-125 кїн) бўта тїбі,биік, бўтаќты, сабаєы кґк, пигменті ќызыл-ќоѕыр тїсті.Гїл шоєырыныѕ кїлтесі кїлгін кґк тусті. Жемістері цилиндірге ўќсайды,їш жаєы жўмырланєан.Жемістерініѕ таєамєа пайдалануєа болады   кїйі  ќызыл-ќоѕыр, жинаудан  кешіктірілсе ќызыл-ќоѕыр тїсті болады.. Жемістерініѕ балаусасы аќ, аздап аќ сары реѕі бар,дјмі ащы емес.Асханалыќ сорт,ґѕдеуге  жарамды.                  

Орташа ґнімі 13,9-16,6 т/га. Аќмола, Ќызылорда, Ќостанай, Орал облыстары егістік  жерлерінде егіледі.

   Тапсырма:

1.Ќызанаќ,тјтті бўрыш,баялды даќылдарыныѕ табиєи тїрлері жемістерініѕ ерекшеліктерін аныќтау арќылы їйреніп білу.

2.Осы даќылдардыѕ аудандастырылєан  сорттарыныѕ ерекше белгілерін  аныќтап, ажыратып талдау.

 Баќылау сўраќтары:

1.Ќызанаќтыѕ, бўрыштардыѕ, баялдыныѕ  жемістері ќандай негізгі белгілерімен  ажыратылады?

2. Ќызанаќ тїптерініѕ ќандай  белгілері бар?

3.Ќызанаќтыѕ,бўрыштыѕ,баялдыныѕ,ерте,орташа,кеш,пісетіндерініѕайырмашылыќтары  ќандай?

4. Ќызанаќтыѕ, тјтті бўрыштыѕ, баялдыныѕ  ќанша сортын пайдалануєа болады? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  Практикалық жұмыс  №5.

         Тақырыбы: Қиярдың сортайырмашылық сипаттамалары

         Сабақтың  мақсаты: Қияр дақылының биологиялық, морфологиялық және сортайырмашылық  белгілерінің ерекшеліктерімен танысу.

          Әдістемелік нұсқаулар мен түсініктемелер

Бір жылдық шөптектес даќыл. Сабаќтары ўзын  жайылып,бўтаќтанып ґседі.   Жылылыќты  ґте  жаќсы  ўнататын  даќыл,ылєалдыќ мол, жеткілікті  болєанын      жаќсы кґреді.Жапыраќтары бўтаќ сабаќты, жапыраќ ќолтыєынан ґскендер, гїл шоєырлары, мўртшаларымен  ќасындаєы жоєары  аспаєа (шпалерге) ілініп   жоєарылай ґседі. Аналыќ   гїлдері   жалєыз,аталыќ топтасып ґседі. Жемістері - кґп тўќымды жалєан жидек (асќабаќ жемісі). Ќияр сортыныѕ тозаѕсыз жемісі пайда болса партенокарптік дейді. Тамыр жїйелері жан-жаќќа кґп   таралып жіѕішке болып топыраќ ќабатыныѕ (15-25 см) жоєары беттеріне тарайды.

Жапыраќ бетініѕ сыртќы пішіні- їлкен жїрекке ўќсайды, сїйір бўрышты-жїрек тјрізді, жїрекше-калаќ; бес калаќша, бес есе шашыраѕќы (9-сурет).

9-сурет. Жапыраќ бетініѕ  сыртќы пішіні:

1-жїрекке ўќсайды, 2 - сїйір  бўрышты — жїрек тјрізді, 5-бес  ќалаќша, бес есе шашыраѕкы

Сабаќтарыныѕ ўзындыєы-ќысќа (60 см-ге дейін),орташа(60-150 см),ўзын(150 см-ден ўзыныраќ).

Сабаќтарыныѕ бўтаќтануы - аз (1-4 жаѕа сабаќша), орташа (5-8 сабаќша), кґп (8-ден кґбірек).

Кґк тїйіндерініѕ тїсі - аќшыл-кґктен ќаракґкке дейін.

Жемістерініѕ пішіні - сопаќша, жўмыртќаєа ўќсайды.Элипс,тјрізді,ўршыќќа, цилиндрге ўќсайды. Кґк тїйіндерініѕ ўзындыєы -ґте ќысќа (5 см-ден ќысќа), ќысќа (5-10 см), орташа (11-20см) ўзын (21-30 см), ґте ўзын (30 см-ден ўзыныраќ, 11-сурет).

Тўќымдыќ тїйіндерінін сыртќы тїсі - кґк, жасыл-кґк, аќ сары, ќызыл,ќоѕыр реѕді.

Тўќымдыќ тїйіндердіѕ сыртќы суреттері - торлардыѕ кішкене торлардыѕ   їлкен тїрлері   (кґлденеѕ   шытынаєаны),торлардыѕ (кішкене немесе їлкен ойыс-ќиыс) тїрлері, екі еселі торлары,тасбаќа тјрізді торлары.

Ґсіп-ґну кезеѕіне байланысты сорттары: ерте пісетіндер – тўќымдары жаппай кґктегеннен   бірінші   тїйіндерді   жинаудыѕ арасы(44 кїн),орташа (45-50 кїн), кеш пісетіндер (50 кїннен ўзаєыраќ).

Ќиярдыѕ ґсіруге ўсынылєан  сорттары: Воронежский,Вязниковский-37,Донской-175, Дружба-60, Изящный, Конкурент,Кустовой,Маргеланский местный,Нежинский местный,Неросимый-40,Победитель,Парад,Таджикский ранний,Универсальный,Урожайный-86,Харьковский.Урожийный-86, Харьковский.          

  Вязниковский 37. Грибов кґкґніс селекциялыќ тјжірибе стансасы шыєарєан сорт. Орташа ерте піседі (51 кїн). Сабаєыныѕ.ўзындыєы орташа, тїйнегі ўзындау жўмыртќа тјрізді, кґлденеѕ кескенде їш бўрышты, ўсаќ кедір-бўдыры, тїйнегінде жолаќ-жолаќ даєы, аќшыл-кґк тїсті, жоєарєы жаєында аќшыл даєы мен тарам-тарам жолаєы бар, оныѕ ўзындыєы тїйнегініѕ 1/2-3/4 белігісіндей. Орташа салмаєы 118 г, жас балауса жјне тўздалєан ќиярдыѕ дегустациялыќ баєасы 3,7 балл. Орташа ґнімі 36-47 орташа Атыраудан басќа барлыќ облыстарда, ал Жамбыл облысында,тўќымдарын алу їшін ґсіріледі.

   Донской - 175. Бирючекут кґкґніс   тјжірибе стансасында шыєарєан   сорт.   Кеш   пісетін  ўзын сабаќты,   кґп  бўталы, жапыраќтары їлкен, жїрек тјрізді, шеттері  иіректелген.Кґк тїйіндері  цилиндр пішінді, їшбўрышты кґлденеѕ кескенде,беті кедір-бўдырлы, тїсі ќоѕыр-кґк, аныќ аќ жолаќтары жемісініѕ 1/2 ўзындыєына  дейін,   орташа салмаєы   100-150  гр. Тасымалдауєа тґзімді, жемістері кґпке дейін сапасын саќтайды. Ґнімі 44т/га.Тўќымдыќ тїйін жемісініѕ бетініѕ тїсі аќшыл-ќоѕыр, ќара реѕді,  кедір-бўдыр,  шытынаєан ќысќа торлы. Ќўрєаќшылыќќа ыстыќќа жјне ауруларєа тґзімді. Алматы облысында ґсіріледі.

Изящный - ВНИИССОК - шыєарылєан сорт.Ерте пісетін, жастай, балауса кїйінде пайдалануєа ґте ќолайлы.Сабаќтары орташа, жапыраќтары жїрек тјрізді. Жемістері эллипсойд тјрізді пішінді.Тегісті негізімен, салмаєы 120-150 г. Сырты кішкене бўдырлы. Кґлденеѕ, кескенде жемістері їш ќырлы немесе сопаќша їш ќырлы.Орташа ґнімі 42-65 т/га. Аќмола, Маѕєыстау, Атырау, Жамбыл,Ќызылорда, Ќостанай облыстарында егуге ўсынылєан.

Маргеланский местный. Ґзбекстан     Маргелан     ауданында шыєарылєан сорт, орташа піседі, алєашќы жаппай кґктеуі мен 1-жемісін алуыныѕ арасы 48-56 кїн, ўзын сабаќты.Тїйнегі тїзу,цилиндір тјрізді, екі жаєы жўмырланып біткен кґлденеѕ кесіндісі дґѕгелек,бет жаєы тегіс, аќшыл келген, сырты ќоѕырќай тїсті айќын жолаќтары бар, оныѕ ўзындыєы тїйінніѕ 4/1 бґлігіндей. Орташа салмаєы 161 г, дегустациялыќ баєасы 3,8-4,5 балл.Сарєайєаны 6,3%, салаттыќ сорт. Орташа ґнімі 26 т/га. Жамбыл,Ќызылорда облыстарында егіліп жїрген сорт.

Нежинский  местный.Украинада    шыєарылєан    сорт.Орташа кеш мерзімде піседі (52 кїн), сабаќтары ўзын. Кґк тїйіні ўзын элипсойд тјрізді, бас жаєы сїйірленіп біткен, кґлденеѕ кесіндісі їш ќырлы,кейде тґрт ќырлы, ірі їлкен кедір-бўдырлы.Тїйнегі ќою кґк тїсті,ўсаќ даќтары мен аќшыл жолаєы бар, оныѕ ўзындыєы тїйнегініѕ 1/3-1/2 бґлігіндей.Орташа салмаєы 141г.Сарыєыштыєы 24%.Жас балауса жјне    консервіленген тїйнегініѕ дегустациялыќ баєасы 4,6 балл. Орташа ґнімі 77,4 т/га.  Аќмола,Кґкшетау,Ќараєандыдан      басќа     облыстардыѕ барлыєында егіледі.

  Тапсырма: Ќияр даќылыньѕ табиєи жемістері мүсіндерін(муляждарын) аныќтау арќылы,їйреніп білу. Ќиярдыѕ аудандастырєан  сортайырмашылыќ белгілерін аныќтап айырады.

 Баќылау сўраќтары:

1. Ќияр сорттарыныѕ негізгі белгілерін  аныќта.

2. Ќиярдыѕ ерте, кеш пісетін сорттарыныѕ  жемістері арќылы ажыратыла ма?

3. Ќияр  сорттарын  пайдалануєа   ќандай  белгілері аныќталады?

4. Ќияр сорттарыныѕ тїкті бўдырларынан  нені білуге болады?

5. Пайдалануєа  рўќсат  етілген   ќиярдыѕ  ќандай  сорттарын  білесіѕ?