Отбасына және кәмілетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы

КІРІСПЕ

       Зерттеу  жұмысының өзектілігі. Құқықтық  тәрбие алдымен тұлғаның адамгершілік–  құқықтық  қасиеттерінің  дамуы   мен  бекітілуіне, ал  кейбір  қажетті жағдайларда  негативті   құбылыстрады  болдырмауға  немесе  жоюға  бағытталады. Құқықтық  тәрбие  үрдісінде  көптеген  жан жақты  мәселелер  қарастырылады,  соның  бірі  құқық бұзушылықты   алдын – алу  шаралары. 

Кәмелетке  толмағандар  арасындағы  құқық  бұзушылықты  алдын – алу  шараларын  дамыту  мәселері  қазіргі  заманның  өзекті  мәселесі  болып  табылады. Жас  тұлғаны  жалпылама  тәрбиелеу  арқылы  оның  жүріс – тұрыс  ережелері  мен  нормаларды  біліп, сақтауын ; заңға  сенімділігін  тудыру  арқылы  сана – сезімін  дамыту  бағыттарында  жүргізілген  кешенді  іс – шаралар  әсерінен  тұлғаның  заңды  әрекеті  тәртіплігі  қалыптасады.

      Қоғамымызға,  мемлекетімізге  қауіпті  заңға   қайшы  әрекеттерді  болдырмау   шаралары  тек  мектеп  қана  емес, сонымен  бірге  құқық   қорғау  органдарының  көмегімен   жүзеге  асады. Жасөспірімнің   теріс  қылық  жасауына  негізгі   себеп, оның  құқықтық  білімі  мен  тәрбиенің  төмендігі.  Сондықтын  жасөспірімге  бастапқы  көзден  дұрыс  тәрбие  беру  мәселесінің  өзектілігі  белгілі.  Құқықтық  тәрбиелеу  практикасы  – адамзаттың  өркендеу  кезеңінде   қалыптасақан  үрдіс. Оған  дәлел   ежелгі  мемлекеттердегі  заңдардың   болуы, халықтың  жаппай  заң   нормаларына  бағынуы  және  осы  заңдар  негізінде  адамдардың  тәрбиеленуі. 

     Қоғамның  қарқынды  немесе  бәсең  дамуы  өсіп  келе  жатқан  жеткіншектен  бастап  тәрбиелеу  үрдісіне  байланыстылығы  айқын  көрінеді. Жасөспірімдер   арасындағы  құқық  бұзшылықты  алдын  алу  шаралары  қазақ   даласында  да  даналық  сөздер  және  дұрыс  тәрбие  арқылы  жүзеге  асырылған. Осыған  орай, '' Жеті  Жарғының '' бесінші  жарлығын  негізге  ала  отырып, Әділ  би  әке – шешесін  балағаттап, адам  қатарына  қоспайтын   кәмелетке  толмаған  баланың   мойына  құрым  ілім, есекке  немесе  қара  сиырға  теріс   мінгізіп, бүкіл  ауылды  айналдырып  шығару  және  қамшымен  ұру   жазасын  тағайындап, жарияланған.

    Кәмелетке   толмағандардың  құқық  бұзушылығын   алдын - алу  шараларының   мемлекеттің  өзекті  мәселесі  ретінде  қолданылуы  кәмелетке   толмаған  жасөспірімдердің  құқық   бұзушылықтарының  басым  болуына   байланысты  қалыптаса  бастады.       ғасырдың  басы  мен  ортасында   кәмелетке  толмаған  қылмыскерлерге 

(құқық  бұзушы  жасөспірімдерді  жазалау  шараларымен  қорқыту   мақсатында  қылмыстың  алдын   алу  шаралары  ретінде ) өлім  жазасы  тағайындалып  отырған. 

     Дұрыс  берілген  тәрбие  тәрбиеленушінің  жан  – жақты  білімін, санасы  мен  мәдениетін  тәрбиелей   отырып, өз  Отанын  сүйетін, заң   нормаларын  силайтын, ұғынатын; өз  құқықтары  мен  бостандықтарын  білітін; заңды  міндеттерін   бұлжытпай орындайтын құқықтың , демократиялық  мемлекеттің   үлгілі  азаматтың тұлғасында  қалыптсатырып, дамытады. Тұлғаның  құқықтық даму мәселелері  құқықтық  тәрбиенің  мақсатын  құрайды.  Құқықтық  дамыған  адам –  құықықтық  білімді ; өзін тұлға   ретінде  ұстай  білітін;  заң нормалары  мен  құқыққа  оң көзқарстағы адам  болып   табылады. Құқықтың  білімді  азамат  кез  келген  тәртіп  бұзушылыққа   немесе  қылмыстарға  бармайды. Жасөспірімдерді  құқықытық   тәрбиеге  баулу  арқылы  оның  құқықтық  білімі, санасы  мен   мәдениеті  қаланады . Осы  жағдайда  тәрбиеленуші  оқушылардың  барлығы   да  құқықтық  тәрбиелеу  арқылы  құқықты  позитивті  бағытта   ұғына  бермейді. Сондықтан   құқық  бұзушылықты  алдын   алу  шаралары – құқықытық   тәрбиенің  бір  бағыты  ретінде   қарастырылады.

         К.Бегалиев  өзінің  '' Предупреждение  безнадзорности  и  правонарушений  несовершеннолетних '' атты  еңбегінде   кәмелетке  толмағандардың  құқық   бұзушылығын  жеткіліксіз   жүргізілген  тәрбие  және  оның  немқұрайлықпен  ұйымдастырылу   негізінде  пайда  болуына   негізгі  себепші  жағдайларға   тоқтаған. Кәмелетке  толмағандардың  арасында  пайда  болған  құқық   бұзушылыққа  себепші  факторларды   мынандай  топтарға  бөлген :

        Біріншіден, ҚР  Білім  туралы  Заңын,  сондай – ақ  оған  негізделген   нормативті  актілеріндегі  нормаларды  жүзеге  асырушы  орта  және  кәсіби  техникалық  білім   беру  оргондарының  сапасыз   жұмыстары ;

      Екіншіден,  кәмелетке  толмағандар  жөніндегі   комссиялар  мен  инспекциялардың,  прокурорлық  қадағалаудың, сот   және  тергеу 

оргондарының  алдын  алу  жұмыстарының  жеткіліксіз  жүзеге  асуы;  Үшіншіден,мектептегі тәрбие жұмыстарының ұйымдастырылуы; Төтіншіден, жадайлары  төмен  өмір  сүріп  жүрген  кәмелетке  толмағандарды  арнайы  мекемелерге  уақытылы  орналастыру  шараларының  орындалмауы  және  жанұядағы  тәрбиенің  болмауы. 

1 Отбасына және кәмілетке  толмағандарға қарсы қылмыстардың  жалпы сипаттамасы.

     Қазақстан  Республикасының Конституциясының 27-бабында: неке мен отбасы, ана  мен әке және бала мемлекеттің  қорғауында болады (1); Балаларына  қамқорлық жасау және оларды  тәрбиелеу ата-анасының етене  құқығы әрі міндеті (2); Кәмілетке  толған еңбекке қаблетті балалар  еңбекке жарамсыз ата-анасына  қамқорлық жасауға міндетті (3)-делінген. Бұл көрсетілген қағидалар халықаралық  құқықтың осы мәселелер жөніндегі  негізгі ережелеріне сәйкестендірілген.  Адам құқығыжөніндегі 1948 жылғы  Жалпыға бірдей Декларацияда, Азаматтық  және саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық актіде отбасы  қоғамның табиғи негізгі ұясы  және ол мемлекетпен қоғам  тарапынан қорғау құқығына ие  деп белгіленеді. 1989 жылғы 20 қарашада  қабылданған ”Бала  құқықтары  жөніндегі” Конвенцияда балалардың  азаматтық және саяси-әлеуметтік  құқықтарының қорғалуына ерекше  мән берілген. Қазақстан Республикасыда  отбасы және  кәмілетке толмағандар  жөніндегі халықаралық құық нормаларын  қастерлей отырып, осы мәселелерге   байланысты пайда болатын қоғамдық  қатынастарды қылмыстық-құқықтық  жолмен қорғауға ерекше мән  береді.

      1997 жылғы  қабылданған жаңа Қылмыстық   кодекстің Ерекше бөлімінің 2-тарауы  отбасы және кәмлетке толмағандарға  қарсы қылмыстар үшін жауаптылық  белгіленген. Бұл тарауда осы  тұрғыдағыдағы қылмыстарға арналған  нақты қылмыстардың мынадай түрлері  көрсетілген: кәмлетке толмаған  адамды қылмыстық іске тарту  (131-бап); кәмлетке толмаған адамды  қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға  тарту (132-бап); кәмлетке толмағандарды  саудаға салу (133-бап); баланы ауыстыру (134-бап); баланы асырап алу құпиясын  жария ету(135-бап); балаларын немесе  еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға  арналлған қаражатты төлеуден  әдейі жалтару (136-бап); кәмлетке  толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі  мідеттерді орындамау (137-бап); балаларының  өмірімен денсаулығының қауіпсіздігін  қамтамасыз ету  жөніндегі  мінднттерді тиісінше орындамау  (138-бап); қамқоршы немесе қамқоршы құқықтарын теріс пайдалану (139-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі жалтару (140-бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектісі ата-аналармен балалардың арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмлетке толмағандардың дене бітімі, интеллектуалдық, рухани, адамгершілік тұрғысынан дұрыс дамып, қалыптасу жағдайлары болып табылады. Енді осы топқа енген қылмыс құрамының әрқайсысына жекежеке талдау жасап өтейік. 1 

     Кәмлетке толмаған  адамды 18 жасқа толған адамның  қылмыстық іске тартуы жеке  қылмыс құрамы ретінде қарастырылады.

      Қылмыстың  тікелей объектісі-кәмлетке толмағандардың  бірқалыпты дамуы және оларға  дұрыс тәрбие беру шарттары  болып табылады.

      Қылмыс  объективтік жағынан алғанда  әр түрлі әдістер (тәсілдер) қолдана  отырып кәмлетке толмаған адамды  қылмыстық іске тарту арқылы  жүзеге асырылады.

      Кәмлетке  толмаған адамды қылмыстық іске  тарту деп 18-ге толмағандары  қылмыстың тікелей орындаушы  немесе өзге де көмектесуші  болуға жігерлендіруге, ынтасын,  шешімін қоздыруға бағытталған  іс-әрекеттерді айтамыз. Қылмыстық  іске тартудың әдісі заңда  тікелей көрсетілмеген, бірақ  ол әртүрлі жолмен жолмен жүзеге  асырылуы мүмкін.

Бұл әрекет көбінесе психикалық әдістерді қолдану арқылы (қорқыту, уәде беру, алдау) немесе басқа да тәсілдерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Кәмлетке толмаған адамдарды үрейлендіру  немесе оларды басқа бір қолайсыз жағдайларға қалдыратын әрекеттер  жасаймын деген әрекекттер арқылы, олардың психикалық санасына әсер етулер қорқыту деп табылады. Қорқыту  ауызша, жазбаша, телефон арқылы, дене қимылын көсету арқылы жүзеге асырылуы мүмкін және мұндай қорқытулар жәбірленушінің тікелей өзіне немесе оның  таныс  адамдарына берілуі хақ.

   ____________________

1 Қазақстан Республикасының  Қылмыстық Кодексі.-Алматы, 2009

  Субъектінің болашақта  кәмлетке толмағандарға  белгілі  бір жәрдем көрсетуге (оқуға  түсіруге, жұмысқа тұрғызуға немесе  оларға басқалай игіліктер жасауға  міндеттемелер алуы) уәде беру  деп таналады. Кәмлетке  толмағандар  үшін мәні бар мәліметтерді  немесе мән-жайларды қасақана  айтпау немесе олар жөнінде  үн қатпау арқылы оларды жаңылыстырып  қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеуге  тартуды алдау деп түсінген  жөн, мысалы, ересек адам кәмлетке  толмаған адамға көрші үйден  өзіне тиесілі жүкті жол бойына  жеткізуді өтінеді, нәтижесінде  ол бөтеннің мүлкін ұрлауға  көмектескенін бірақ біледі. Кәмлетке  толмаған адамды басқа  да  тәсілдермен қылмыс жасауға тартуға,  оларды иландыру, сатып алу, оларды  зұлымдық, қараниетті іс-әрекеттерді  істеуге жігерлендіру, бопсалау, материалдық  тәуелділік жағдайын пайдаланып  қалу т.с.с. әрекеттер жатады.

      Жоғарыда  көрсетілген тәсілдерді қолданғанымен  кәмлетке толмағандар қылмыстық  іс-әрекетке қарсылық білдірсе, онда  кінәлінің  іс-әрекеті кәмлетке  толмаған адамды қылмыстық іске  тартуға оқталғандық ретінде  сараланады.

1.1 Кәмелетке толмаған  адамды қылмыстық іске тарту

Қылмыстық  кодекстің  131-бабының  1-тармағы бойынша онша ауыр емес, ауырлығы орташа қылмыстарды  істеуге  кәмлетке толмағандарды  тартқаны үшін ғна жауаптылық көзделген. Субъективтік жағынан ҚК-нің  131-бабында  көзделген қылмыс тек қана  тікелей  қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам әр түрлі тәсілдерді қолдана отырып  жасы 18-ге толмағаны өзіне анық адамды іске тартқанын сезеді, біледі және соны жүзеге асыруды тілеп әр түрлі  әрекет жасайды. Қылмыстық ниет және мақсат әр түрлі  (кек алу, қызғаныш, пайдакүнемдік, басқада зұлымдық ниеттер)  болуы мүмкін, бұлардың іс-әрекетті саралауға әсері болмайды, бірақ  жаза тағайындағанда  есепке алынады.

       Қылмыстың  субъектіс-заңда тура атап көрсетілгендей  кәмлетке толмаған адамды қылмыстық  іске тарқан жасы 18-ге толған  адам. Кәмлетке толмаған адаиның  екінші бір кәмлетке толмаған  адамды қылмыстық іске тартуы  бұл қылмыс құрамына жатпайды.

       Ата-анасы,  педагог не кәмлетке толмаған  адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер  өзіне заңмен  жүктелген өзге  адам жасаған нақ сол әрекет-осы  қылмыстың ауырлататын түрі болып  табылады (ҚК-тің 131-бабының 2-тармағы). Көрсетілген адамдардың кәмлетке  толмаған адамдар жөніндегі құқықтық  жағдайын пайдаланып, осы іс-әрекеттерді  істеуі қылмыстың қоғамға қауіптілігін  едәуір үлғайтады. Ата-аналарды  анықтау Қазақстан Республикасының  неке және отбасы туралы 1998 жылы 17 желтоқсанында 

қабылданған заңына сәйкес шешіледі. Педагог деп тәрбие немесе оқу продцесімен айналысатын  адамдар танылады. Педагогті қылмыстың  субъектісі деп тану үшін оың жұмыс  істейтін оқу орындарының түрі (жоғарғы  оқу орындары, мемлекеттік немесе мемлекеттік емес), нысаны (күдізгі  сырттай, кешкі) ешқандай әсер етпейді.                                                                                     

     Кәмлетке толмаған  адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер  өзіне жүктелген өзгеде адамдарға  қорғаншы, қамқоршы, асырап алған  ата-аналар, мектепке дейінгі балалар  мекемелердің тәрбиешілері, бұлардан  басқа заңмен тәрбиелеу міндеті тікелей жүктелген-жақын туыстары, жақын туыстары, ағасы немесе апасы, әжесі немесе атасы жатады.

      Осы баптың  бірінші немесе екінші тармақтарында  көзделген, күш қолданып немесе  оны қолданамын деп қорқытып  жасалған әрекеттер (131-бабтың 3-тармағы)-осы  қылмыстың тағы бір ауырлататын  түрі болып табылады. Мұндай күш  көрсетуге жеткіншекті қылмыс  істеуге ықпал ететін тәсілдерін  қолдану жолымен, яғни оны сабау,  оған  жеңіл  және орта дәрежелі  жарақат келтіру арқылы қылмыс  істеуге көндірулер жатады, егер  мұндай тәсілмен жәбірленушіге  ауыр дене жарақаты келтірілсе  немесе өлімге әкеліп соқса,  ода кінәләнің әрекеті қылмыстардың  жиынтығы бойынша саралануға  жатады.

      Осы баптың  бірінші, екінші, немесе үшінші  тармақтарында көзделген кәмлетке  толмаған адамды ауыр немесе  аса ауыр қылмыс жасауға байланысты  әрекеттер  (131-баптың 4-тармағы) көсетілген  қылмыстың өте ауырлататын түрі  болып табылыады. Ауыр немесе  аса ауыр қылмыстардың түсінігі  Қылмыстық кодекстің 10-бабының  4,5-тармакқтарында берілген

1.2 Кәмелетке толмаған  адамды қоғамға қарсы іс-әрекеттер  

              жасауға тарту

Криминологиялық  зерттеудің нәтижесі көсеткендей соңғы жылдары

елімізде кәмлетке толмағандарды  ішімдікке, нашақорлыққа, темекі тартуға  және басқада қоғамға қарсы  іс-әрекеттер  жасауға тарту фактілері өріс ала бастаған. Нәтижесінде жеткіншектердің  арасында әртүрлі жұқпалы аурулар  көбейе түскен, бұл әрине, ертеңгі  болашағымыз өте қауіпті құбылыс.

       Қылмыстың  тікелей объектісі кәмлетке толмаған  адамдардың дене және адамгершілік  тұрғысынан дұрыс дамып, тәрбиеленуі  болып табылады.

        Объективтік  жағынан қылмыс кәмлетке толмаған  адамды есірткілік немесе басқада  есеңгірететін заттарды медициналық   емес тұрғыда тұтынуға не спирттік  ішімдіктерді ұдайы тұтынуға, не  жезөкшелікпен, қаңғыбастықпен немесе  қайыршылықпен айналысуға тарту  арқылы сипатталады.