Отбасына және кәмілетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы

Қылмыстық кодекстің 134-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын  түрі – пайдакүнемдік немесе өзге зұлымдық ниетпен жасалған

бала ауыстыру әрекеттері үшін жаптылық көзделген. Пайдакүнемдік  ниетке – баланы ауыстырып материалдық  олжа, пайда табу әрекеттері, ал зұлымдық

ниетке – кек алу, қызғаныш, ұлттық, нәсілдік пиғылда жасалған әрекеттер жатады.

 

2.2 Баланы асырап алу  құпиясын жария ету

Бала асырап алушының еркіне қайшы қызметтік немесе кәсіптік құпия ретінде бала асырап алу  фактісін сақтауға міндетті адамның  не өзге адамның пайдакүнемдік немесе өзге жамандық ниетпен жасалған бала асырап алу құпиясын жария еткені үшін жауаптылық қылмыстық кодекстің 135-бабында көзделген. Бұл қылмыстың  қоғамға қауіптілігі сол кінәлі адам асырап алған балаға немесе үшінші жаққа бала асырап алу құпиясын заңсыз бұзып, оны жария ету арқылы балаға немесе оны асырап алған ата-аналарына  орны толмас моральдық зиян келтіреді.

Қылмыстың тікелей объектісі  – бала асырап алу туралы заңда  белгіленген қоғамдық қатынастар, сол  бала асырап алушылар мен асыранып алынғандардың мұдделері.

         Қылмыс объективтік жағынан бала  асырап алу құпиясын жария  ету арқылы жүзеге асырылады.Қазақстан  Республикасының неке және отбас  туралы заңына сәйкес бала  асырап алуды жүзеге асыратын  лауазымды адамдар және бала  асырап алу жөніндегі Фактіні  білетін өзгеде адамдар бала  асырап алу құпиясын сақтауға  міндетті. Аталған адамдар бала  асырап алушының немесе асырап  алған баланың еркіне қайшы  қызметтік немесе кәсіптік құпияны  не пайдакүнемдік немесе өзге  жамандық ниетпен жасалған бала  асырап алу құпиясын жария  ету қылмыс болып табылады. Бала  асырап 

алу құпиясын жария ету  деп ол туралы кез келген адамға, оның ішінде туыстарына, таныстарына, асырап алынған адамының өзіне ауызша, жазбаша, басқандай байланыс немесе ақпарат құралдарын пайдаланып отырып жасаған әрекеттерін айтамыз.

        Қылмыстық  жауаптылық бала асырап алу  құпиясын жария ету, оны асырап  алушының еркіне қайшы тұрде  жүзеге асырғанда ғана пайда  болады. Бала асырап алушының  еркі деген ұғымға- оны асырыап  алған жұбайлардың екеуініңде  еркі жатады. Осыған орай ерлі-зайыпты  жұбайдың біреуінің екіншісінің  еркін тысқары жағдайда бала  асырап алу құпиясын жария  етуде қылмыс қатарына жатады.

          Қылмыс бала асырап алу құпиясын  жария еткен уақыттан бастап,қандайда  бір зардаптың орнын алған  немесе алмағанына қарамастан  аяқталған деп танылады. Қылмыс  субъективті жағынан тіеклей  қасақаналықпен істеледі. Кінәлі  адам бала асырап алу құпиясын  жария етудің қоғамға қауіптілігін  сезеді және де осы құпияны  жариялауды тілейді. Бла асырап  алушының еркіне қайшы қызметтік  немесе кәсіптік құпияны бала  асырап алу фактісін сақтауға  міндетті адамның жария етуі  кез-келген ниетті басшылыққа  ала отырып жүзеге асырылады.  Ал бала асырап алу құпиясын  өзге адамдардың жария етуі  пайдакүнемдік немесе өзге жамандық  ниетпен ғана жүзеге асырылады.  Бұл тұрғыдағы субъектілердің  осындай ниеттермен істеген әрекеттері  қылмыс құрамын құрайды. Пайдакүнемдік  немесе өзгеде дамандық (зұлымдық) ниеттердің түсінігі қылмыстық  кодекстің 134-бабында зерделенген. 1

         Қылмыстың субъектісі екі топқа  бөлінеді: Бірінші топқа-бала асырап  алу

құпиясы қызметтік немесе кәсібіне байланысты белгілі белгілі  болған адамдар.  Оларға жергілікті өкімет органдары қызметкелері, бала асырап алуға кеңес берген адвокаттар, АХАЖ қызметкерлері жатады. Екінші топқа-бала асырап алу фактісінен хабардар болған өзге де адамдар Олар: жұбайлардың  біреуі, жақын туыстары, таныстары. Қылмыс субъектісінің жас мөлшері 16-ға толған адам. Лауазымды адамдардың бала асырап алу құпиясын жария теуі ауыр зардаптарға әкеліп соқса  (жәбірленушінің өзін-өзі өлтіруі, писхикалық науқасқа ұшырауы т.с.с.) олардың әрекеті  қылмыстық кодекстің 307-бабымен саралануға жатады.

құпиясы қызметтік немесе кәсібіне байланысты белгілі белгілі  болған адамдар.  Оларға жергілікті өкімет органдары қызметкелері, бала асырап алуға кеңес берген адвокаттар, АХАЖ қызметкерлері жатады. Екінші топқа-құпиясы қызметтік немесе кәсібіне байланысты белгілі белгілі  болған адамдар.  Оларға жергілікті өкімет органдары қызметкелері, бала асырап алуға кеңес берген адвокаттар, АХАЖ қызметкерлері жатады. Екінші топқа-бала асырап алу

_________

1 Қазақстан Республикасының  қылмыстық құқығы-Алматы, 2001

фактісінен хабардар болған өзге де адамдар Олар: жұбайлардың  біреуі, жақын туыстары, таныстары. Қылмыс субъектісінің жас мөлшері 16-ға толған адам. Лауазымды адамдардың бала асырап алу құпиясын жария теуі ауыр зардаптарға әкеліп соқса  (жәбірленушінің өзін-өзі өлтіруі, писхикалық науқасқа ұшырауы т.с.с.) олардың әрекеті  қылмыстық кодекстің 307-бабымен саралануға жатады.

 

2.3 Баларын немесе еңбекке  жарамсыз ата-анасын асырауға  арналған

      қаражатты  төлеуден әдейі жалтару

Балаларын немесе еңбекке  жарамсыз ата-анасын асырауға арналған қаражатты төлеудан әдейі жалтару (136-бап).

         Қылмыстық кодекс бойынша:

         Ата-анасының сот шешімі бойынша  кәмелетке толмаған балаларын,  сондай-ақ он сегіз жасқа толған  еңбекке жарамсыз балаларын ауыстыруға  арналған қаражатты төлеуден  үш айдан астам әдейі жалтару  (136-баптың 1-тармағы);

         Кәмлетке толған еңбекке жарамды  адамын сот шешімі бойынша  өзінің еңбекке қаблетсіз ата-анасын  асырауға арналағн қаражатты  төлеуден үш айдан астам әдейі  жалтаруы (136-бабтың 2-тармағы) үшін  жеке-жеке жауаптылық көзделген.

         Қылмыстың тікелей боъектісі  кәмілетке толмаған, сондай-ақ кәмелетке  жасы толған еңбекке жарамсыз  балалардың, еңбекке қаблетсіз ата-ананың  лайықты өмір сүруін қамтамасыз  ететін материалдық мүдделері.  Қылмыстың жәбірленушілері-18-ге  еңбекке жарамсыз балалар (ҚК-тіңбабының 1-тармағы); еңбекке қаблетсіз ата-аналар (соның ішінде бала асырап алғандар  да).

         Объективті жағынан қылмыцстық  кодекстің 136-бабының 1-тармағында  көрсетілген қылмыс ата-ананың  сот шешімі бойынша кәмелетке  толмаған, сондай-ақ 18-ге толған, бірақ  еңбекке  жарамсыз балаларын  асырауға арналған қаражатты  әдейі төлеуден жалтаруы арқылыасырылады.

         Қазақстан Республикасының неке  және отбасы туралызаңына сәйкес  алимент 1) ата-аналардың ерікті  келісімі болған және ол нотариус  арқылы куәландырылған жағдайда; 2) соттың шешімі бойынша өндіріледі. Бірақ қылмыстық кодекстің 136-бабының  талабына сәйкес қылмыстық жауаптылық  соттың шешімі бойынша алимент  төлеуден жалтарғаны үшін ғана  туындайды.

        Балаларын  ауыстыруға арналған қаражатты  төлеуден әдейі жалтаруға соттың  шешімі заңды күшіне енгеннен  кейін оны орындаудан үнемі,  ұзақ уақыттқа жалтарулар жатады. Заңда оның мерзімі үш айдан  астам уақыт деп белгіленген.  Жалтарудың тәсілі әртүрлі: жұмыс  орнын себепсіз жиі өзгерту,  тұрғылықты жерін жасыру, қосымша  жұмыс орнын немесе табыс көздерін  жасыру т.с.с. болуы мүмкін. Әдейі  жалтару деп тануға сот органының  белгіленген қаражатты төлеу  туралы ресми  ескертуінің  орындалмауы негіз болады.

       Қылмыс  субъективтік жағынан тікелей  қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық  ниет әр түрлі болуы мүмкін: пайдакүнемдік, баланың анасына  деген өшпенділік, кінәлінің баламен  туыстығына күмән келтіру т.с.с.  көрсетілген қылмыстық ниеттердің  қылмысты саралауға әсері болмайды. ҚК-тің 136-бабының 1-тармағы бойынша  қылмыстың субъектісі-арнаулы субъект  сот шешімі бойынша қаражат  төлеуге міндетті ата-аналар немесе  соларға теңестірілген адамдар  болады.

       Қылмыстық  кодекстің 136-бабының 2-тармағы  бойынша қылмыстың субъектісі  болып еңбекке жарамсыз ата-анасы  асырауға арналған қаражатты 

сот шешімі бойынша төлеуден жалтарған кәмелетек толған олардың  туған немесе өгей, сондай-ақ асырап алынған балалары (ұлдары мен қыздары) танылады.

 

2.4 Кәмелетке толмаған  баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттері  және оны орындамау

       Кәмелетке   толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі  міндеттерді ата-анасының немесе  өзіне осы міндеттер жүктелген  өзге адамның, сондай-ақ кәмелетке  толмаған баланы қадағалауды  жүзеге асыруға міндетті педагогтің  немесе оқу, тәрбие беру, емдеу  немесе өзге мекеменің басқа  қызметтерінің орындамауы немесе  тиісті дәрежеде орындамау, егер  бұл әрекет кәмелетке толмаған  балаға қатал қараумен ұстасса-жауаптылық  қылмыстық кодекстің 137-бабы бойынша  белгіленеді.

         Қылмыстың объектісі-кәмелетке толмағандардың  ден және психикалық жағынан  дұрыс дамып, қалыптасуы.

         Объективтік жағынан қылмыс біренше  балама әрекеттерді: а) кәмелетке   толмаған баланы тәрбилеу өніндегі  міндеттерді орындамау; б) осындай  міндеттерді тиісті дәрежеде  орындамау арқылы сипатталады.  Өзіне жүктелген міндеттерді  толық орындауға мүмкіндігі бола  тұра оны орындамау немесе  әрекетсіздік жасау міндеттемені  орындамау, ал өзіне жүктелген  міндеттерге салдыр-салақ, үстірт  қарау міндеттемелерді тиісті  дәрежеде орындамау деп танылады.

           Қылмыстық жауаптылыққа тартудың  негізгі шарты-кәмелетке жасы  толмаған балаға қатал қарау  болып табылады. Қатал қарауға-жасы  толмаған баланы үнемі ұрып-соғу, сабау, қорқыту, аштықта, қыстықта  үстау, үрейін алу, нерв жүйелерін  бұзу т.с.с. жатады.

           Субъективтік жағынан қылмыс  тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі адам кәмелетке толмағн  баланы тәрбиелу жөніндегі өзінің  құқықтық

міндеттерін орындамаған, оларға қатал қарағанын сезеді және сол  әрекеттерді ітелуін тілейді. Қылмыстың  субъектісі арнаулы: 1) кәмелетке толмаған баланың ата-анасы; 2) кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жолынжағы міндеттер  өзіне жүктелген өзгеде адамдар, атап айтқанда-бала асырап алушылар, қамқоршылар  немесе қорғаушылар; 3) кәмелетке толмаған баланы қадағалауды жүзеге асыруға  міндетті оқу, тәрбие, емдеу немесе өзгеде мекеменің қызметкерлері (мектепке дейінгі балалар мекемелерінің қызметкелері, орта мектептердің, кәсіптік-техникалық оқу орындарының, мектеп интернаттардың және қиын балалады тәрбиелейтін тәрбие мекемелерінің педагогтары, аурухана қызметкерлері және т.б.) 1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

____________        

1 Жүнісов Б.Ж. Қазақстан  Республикасының қылмыстық құқығы (жалпы бөлім)-Қарағанды 2000

 

Қорытынды

        Қорыта  келгенде, отбасына және кәмелетке  толмағандарға қарсы қылмыстар  бір адам арқылы немесе бірнеше   адамның бірлесуі арқылы істелуі  мүмкін. Бірнеше адамның  қылмыс  істеуінің нәтижесінде істелген  қылмыстың мәні, одан туындайтын  зиянның мөлшері де жеке дара  адам істеген қылмысқа қарағанда  едәуір өзгереді және мұндайда  қылмыс істегені  үшін жауапты  болатын адамдардың санын тура  анықтау қажеттілігі туындайды. 

Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықты алдын-алу шараларын  дамыту мәселелері қазіргі заманның өзекті мәселесі болып табылады. Оларды тәрбиелеу арқылы оның жүріс-тұрыс  ережелері мен нормаларды біліп, сақтауын; заңға сенімділігін тудыру арқылы санасезімін дамыту бағыттарында жүргізілген кешенді іс-шаралар  әсерінен тұлғаның заңды әрекеті  тәртіптілігі қалыптасады.

Дұрыс тәрбие тәрбиеленушінің  жан-жақты білімін, санасы мен мәдениетін тәрбиелей отырып, өз Отанын сүйетін, заң нормаларын силайтын, ұғынатын; өз құқықтары мен бостандықтарын білетін; заңды міндеттерін бұлжытбай  орындайтын құқықтың, демократиялық  мемлекеттің үлгілі азамат тұлғасында қалыптастырып, дамытады. Тұлғаның құқықтық даму мәселелері құқықтық тәрбиенің  мақсатын құрайды.

Құқықтық дамыған адам-құқықтық білімді; өзін тұлға ретінде ұстай  білетін; заң нормалары мен құқыққа  оң көзқарастағы адам болып табылады. Құқықтық білімді азамат кез келген тәртіп бұзушылыққа немесе  қылмыстарға  бармайды. Жасөспірімдерді құықтық  тәрбиеге  баулу арқылы оның құықтық  білімі, санасы мен мәдениеті қалады. Осы жағдайда тәрбиеленуші оқушылардың  барлығы да құқықтық тәрбиелеу арқылы құықты позетивті бағытта ұғына  бермейді. Сондықтан құқық бұзушылықты  алдын алу шаралары-құқықтық тәрбиенің  бір бағыты ретінде қарастырылады. Негізінен құқық бұзушылықты  алдын алу шаралары әрі  заңгерлік, әрі психологиялық-педагогикалық  ғылымдар қатарына жатады.  

Заңды білім беруде бұл  мәселе қылмыстық құқық, криминологиялықғылымдармен байланыстырылып зерттелсе, педагогикада жалпы тәрбие және оның құрамды бөлігі құқықтық  тәрбие салаларын ұйымдастырып, жетілдіру ретінде қарастырылады, ал психология саласында құқық бұзушы жасөспірімдердің осындай заңсыз әрекеттерге  бару себептерін    анықтай  отырып,жас жеткіншектердің психикасына  әсер ету арқылы құқық бұзушылықты  алдын алу шаралары жүргізіледі.

Құқықтық санасы жаңадан  қалыптаса бастаған кәмелетке толмаған тұлғаны  тәрбиелеу және құқық  бұзушылықтарды алдын алу шараларын  өткізу өте тиімді. Ал екінші жағынан  мұндай санасы жаңаданқалыптасып келе жатқан жасөспірім заңды білімділігінің төмендігінен әртүрлі заңға қайшы  әрекеттермен әрекетсіздіктерге бару мүмкін, сондықтан жасөспірімдерді  құықтық тәрбиеге баулуда,  құқық  бұзушылықты алдын алу шараларын  ұйымдастырғанда тәрбиеленушінің  жүріс-тұрысына, психикалық ой-өрісіне, санасы мен мәдениетіне ерекше көңіл  бөліп отырған дұрыс.

       Сонымен,  кәмелетке толмағандар қылмыстық  іс-әрекетке баруға қарсылық білдірсе, онда кінәлінің іс-әрекеті кәмелетке  толмаған адамды қылмыстық іске  тартуға оқталғандық ретінде  сараланады. Кәмелетке толмаған  адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер  өзіне жүктелген өзге де адамға  қорғаншы, қамқоршы, асырап алған  ата-аналар, мектепке дейінгі балалар  мекемелерінің тәрбиешілері, бұлардан  басқа заңмен тәрбиелеу мідеті  тікелей жүктелген-жақын туыстары, ағасы немесе апасы, әжесі немесе  атасы жататындығытуралы айтып  өттік.