Адам құқығы және әлеуметтік саясат

— Заңның үстемдік қағидаты. Ол дегеніміз — мемлекеттің өмір сүруі лауазым иелерінің өздерінің  міндеттері мен құқықтарын қатаң  іске асыруы арқылы тек заң негізінде  ғана жүзеге асырылуы тиістігін білдіреді. Мемлекет құқық Корғау органдарының қызметкерлеріне өз ұйғарымы бойынша  еркін әрекет етуге, өз дегенімен  шешім шығаруға, қандай да бір себептермен  заңды орындап не орындамауына жол  бермейді.

— заңдылықты іске асырудың тұрақтылық қағидаты. Заңдылықты іске асырудың тұрақтылығы кез келген заң бұзушылықтың кімнің тарапынан  болғандығына қарамастан оның жолы кесілетіндігін, заңды бұзғаны үшін жауапкершіліктен құтылмайтындығын білдіреді.

— Заңдылық пен мақсатқа лайықтылықты қарсы қоюға болмайтындық қағидаты. «Жоғары мүдделер», «халық талабы», «мораль (өнеге) талабы» деген  желеулермен заңылықтан кез келген кері шегініс қоғамның тұрақсыздығына әкеліп соқтырады, құқықтық нигилизмнің (немқұрайлықтың) өсуіне жағдай жасайды. Егер заң ескіріп, оны пайдалану  орынды болмай қалса, онда оны тек  заң арқылы белгіленген рәсімге  сәйкес өзгерту, толықтыру қажет, Заң  өзгеріс енгізілгенге дейін өмір сүреді, әрекет етеді. Бұрынгылар «заң қатал болса ғана заң» («Dura lex, sed lex») деп бекер айтпаған.

— Заңдылық пен мәдениеттілік  қағидаларының байланыстылығы. Мәдениеттіліктен ада заңдылық туралы әңгіме болуы  да мүмкін емес: тұтас алғанда қоғамның, жекелеген азаматтардың мәдени деңгейі  жоғары болған сайын, заңдылықтың да деңгейі жоғары болады.

Басқа бір құқықтық құбылыс  — құқықтық тәртіп заңдылығымен байланысты. Құқықтық тәртіп — бұл заң мен  құқыққа негізделген қоғамдық қатынастардың  тәртіптілік жай-күйі. Бұл құқықтық талаптарды іске асырудың құқықтық нормаларды, яғни заңдылықты сақтаудың, орындаудың түпкі нәтижесі. Заңдылық — талап, құқықтық тәртіп — осы талаптарды орындау тәжірибесі. Құқықтық реттеудің  мақсаты құқықтық тәртіп, нақ осыған қол жеткізу үшін өзге де нормативтік  құқықтық актілер шығарылады, заңнаманы  жетілдіру жүзеге асырылады, заңдылықты нығайту жөніндегі шаралар жүргізіледі. Құқықтық тәртіп пен заңдылық арасында бір-біріне тікелей тәуелділік бар: заңдылықтың нығайтылу құқықтық тәртіпті нығайтады, ал бұған керісінше, егер заңдылық бұзылса, онда құқықтық тәртіп те іле-шала бұзылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Адам құқықтарын қорғау жүйесі

 

Құқық қорғау қызметі кез  келген тәсілмен ғана емес, ықпал етудің заңдық шараларын қолданудың көмегімен  жүзеге асырылады. Олардың қатарына заңмен белгіленетін мемлекеттік мәжбүрлеу  және жазалау шараларын жатқызуға  болады. Мемлекеттік мәжбүрлеудің төрт түрі белгілі:

1) қылмыстық-құқықтық (қылмыс  жасаған жағдайда)

2) азаматтық-құықтық (қылмыстық  жауапкершілікке әкеліп соқтырмайтын  мүліктік зиян келтірілген жағдайда);

3) әкімшілік-құқықтық (әкімшілікке  теріс қылық жасау; мысалы, ұсақ  бұзақылық, қоғамдық орындарда  алкогольді ішімдіктер ішу);

4) тәртіптік (өзінің еңбек  ету және басқа міндеттерін  атқармау немесе оларға салдыр-салақ  қарау).

Заң құқық қорғау органдарынан заңның немесе өзге де құқықтық актілердің белгіленген тапсырмаларына ғана сәйкес келетін заң жөнімен ықпал  ету шараларын қолдануды талап  етеді. Егер заң бойынша суық қаруды сақтау тәртібін бұзғаны үшін айыппұл  түріндегі санкция қарастырылған  болса, әкімшілік жолымен тұтқынға алуды қолдануға болмайды. Құқық  қорғау қызметі белгілі бір тәртіптің  аясында орындалады. Мысалы, қылмыстық, әкімшілік немесе тәртіптік жазалау  шараларын қолдану шегін қажетті  тексерулер жүргізбей тұрып айқындауға болмайды.

Құқық қорғау органдарының жалпы сипаттамасы

Құқық қоргау органдары заңдылықты бұзуға жол бермейді, құқықты қалпына  келтіреді, құқық бұзушылықтың жағымсыз зардаптарын жояды. Қылмыстың жасалуына  итермелеген себеп пен жағдай және қылмыстылықтың жолын кесу шараларын  қабылдау.

Сот — әділеттілікті жүзеге асырушы орган. Сот әділдігі —  қылмыстық және азаматтық істерді  қатаң түрде заңға сәйкес қарау  жене шешу жөніндегі құқық қорғау қызметінің бір түрі.

Сот әділдігі мынадай белгілермен  сипатталады:

— Сот әділдігін тек  қана сот жүзеге асырады.

— Сот әділдігі қатаң  түрде заңға сәйкес қылмыстық  және азаматтық істерді қарайды  және шешеді. Сот әділдігінің барлық маңызды мәселелерін тек қана заң анықтайды.

Сот шешімі жалпыға міндеттілік  күшіне ие. Бұл Қазақстан Республикасының  аумағындағы барлық мемлекеттік  органдар, жергілікті өзін-өзі басқару  органдары, қоғамдық ұйымдар, лауазымды  тұлғалар мен заңды және жеке тұлғалардың  міндетті сот шешімінің заңды  күшіне енгенін көрсетеді. Сот шешімін  орындамау мемлеттік мәжбүрлеу, тіптен бостандығынан айыру шарасын  қолдануға алып келеді. Қазақстан  Республикасында сот әділдігі соттар арқылы ғана жүзеге асырылады. Ешқандай басқа мемлекеттік немесе мемлекеттік  емес органдар сот әділдігін жүзеге асыра алмайды. Соттың шығарған шешімдерін бұзуға немесе өзгертуге тек қана соттардың ғана құқығы бар.

 

Сот билігін жүргізуші  — судья. Судья сот әділдігін  жүзеге асыруды айыпталушының кінәсіздігін дәлелдеу қағидасына сүйене отырып атқаруы  тиіс. Кінәсіздігін дәлелдеу азаматты жазықсыз соттап жіберуден қорғайды. Әр азамат заң жүзінде кінәлілігі дәлелденгенше кінәлі емес деп есептеледі. Тек сот үкім шығарғаннан кейін  ғана оны қылмыскер деп айта аламыз.

Әділет саласында мемлекеттік  саясаттың іске асырылуын қамтамасыз ететін атқарушы биліктің орталық органы Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі болып табылады. Қазақстан  Республикасының Әділет министрлігі  аумақтық әділет мекемелеріне, нотариалдық  кеңселерге, азаматтық хал актілерін  тіркеуді жүргізетін органдарга (АХАТ), қылмыстық атқарушылық жүйеге, оку  орындары мен ғылыми мекемелерге  басшылық қызметін атқарады.

Ұлттық қауіпсіздік органндары — Қазақстан Республикасының  қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесінің  құрамдас бөлігі болып табылатын  арнаулы мемлекеттік органдар. Олардың  міндеті — өздеріне берілген өкілеттіктер мен жеке адамдар мен қоғамның қауіпсіздігін, конституциялық құрылысты, мемлекеттің егемендігін, аумақтық тұтастығын; елдің экономикалық, ғылыми-техникалық және қорғаныс қуатын қорғауды қамтамасыз ету.

Кедендік органдар жүйесіне Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің құрамындағы кедендік бақылау агентігі, кедендік басқармалар, кедендер, кедендік бекеттер кіреді. Сонымен, құқық қорғау қызметі дегеніміз — заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етудегі  арнайы мемлекеттік органдардың  қызметі. Бұл қызмет мемлекеттің, жалпы  қоғам мен әрбір жеке адамның  құқықтары, еріктері мен заңды мүдделерін қорғаудан тұрады. Құқық қорғау қызметі  заңды ықпал ету шараларымен  заңға сәйкес қатаң түрде жүзеге асырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі

 

Қазақстан Республикасының  Конституциясына сәйкес азаматқа ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған  жағдайда және өзге де заңлы негіздер, бойынша жалақы мен зейнетақының аз мөлшері, жасының жетуіне байланысты әлеуметтік жағынан қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.

Әлеуметтік қорғау — бұл  өмірлік қажетті игіліктердің белгілі  бір деңгейін (қарттық, денсаулық  жағдайына, асыраушысынан немесе жұмысынан  айырылуына және басқа да заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенділік  көрсете алмайтын) және тиісті ақы  төленетін еңбекке қатысу арқылы өзін қамтамасыз ете алмайтын азаматтарға  белгілі бір жақсы тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету шараларының жүйесі. Жалпы науқастарға уақытша еңбекке  жарамсыз болып қалғанда әлеуметтік жәрдемақы тағайындалады. Әлеуметтік жәрдемақылар, сондай-ақ жүктілікке және бала тууға байланысты, тікелей перзентханадан бала асырап алған әйелдерге (еркектерге) тағайындалады. Бұл жағдайда әлеуметтік жәрдемақы бала асырап алған күннен бастап баланың туғанына 56 күн өткенге  дейінгі барлық кезеңге тағайындалады.

Бала дүниеге келгенде ең төменгі есептік көрсеткіштің 10 еселегі мөлшерінде бір рет  жәрдемақы төленеді. Қызметкерлерге әлеуметтік жәрдемақыны жұмыс берушінің  қаржысы есебінен төлеу тәртібі  заңда қарастырылған. Біздің елімізде "Мүгедектігіне, асыраушысын жоғалтқан  жағдайда және жасына байланысты мемлекеттік  әлеуметтік жәрдемақылар туралы" Заң  қабылданған.

Егер қызметкердің уақытша  еңбекке жарамсыздығы жарақатқа  немесе кәсіби ауруға байланысты болса, онда жұмыс беруші әлеуметтік жәрдемақыны  еңбекке жарамсыздықтың бірінші  күнінен бастап ол жұмысқа шыққанша не мүгедектігі анықталғанша орташа айлық жалақысының 100 пайызы мөлшерінде төлейді. ! Әлеуметтік жәрдемақы төлеу  жөніндегі міндеттерін орындамағаны не ойдағыдай орындамағаны үшін жұмыс  беруші заңда белгіленген тәртіп бойынша жауап береді.

Жұмыс берушіге, сондай-ақ қызметкердің жарақаттануына және өзге де денсаулығының  бұзылуына байланысты келтірілген  зиянның орнын толтыру міндеті  жүктеледі. Егер жұмыс берушінің  кінәсінен қызметкер өзінін қызметтік  міндеттерін орындау үстінде  жарақат алса немесе денсаулығына өзге де зиян келтірілсе жене соның салдарынан ол толықтай немесе ішінара еңбекке  қабілеттілігін жоғалтса, онда жұмыс  беруші қызметкерге сақтандыру орнын  толтыру төлемі болмаған жағдайда белгіленген  тәртіп бойынша және мәлшерде оған келтірілген зиянның орнын толтыруға  міндетті. Қызметкердің жарақатты немесе денсаулығына келтірілген өзге де зиянды қай жерде алғандығына қарамастан (кәсіпорын аумағында ма, не одан тыс жерде ме) жұмыс берушінің  оған кінәлілігі дәлелденген жағдайда жұмыс берушінің материалдың  жауапкершілігі туындайды. Егер жұмыс  беруші қызметкердің денсаулығына келтірілген зиянға өзінің кінәлі еместігін дәлелдесе, онда ол зиянның орнын толтырудан босатылады.

Келтірілген зиянның орнын  толтыру дегеніміз — зақымданған  қызметкердің еңбекке қабілеттілігін жоғалту, не онын төмендеуі салдарынан жоғалткан жалақысының, табысының  мөлшерінде (немесе олардың тиісті белігі мөлшерінде) ақша сомасын төлеуді, біржолғы жәрдемақы төлеуді және денсаулығының бұзылуына байланысты шығарылған қосымша шығындарының орнын  толтыруды білдіреді. Зардап шеккен қызметкер қайтыс болған жағдайда, келтірілген зиянның орнын толтыруды  талап етуге; қайтыс болған адамның  асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдардың немесе ол өлген күнге дейін асырап-бағу үшін одан қаржылай көмек алып тұруға құқылы адамдардын; қайтыс болған адамның  ол өлгеннен кейін туған баласының; сондай-ақ ата-анасының біреуінін жұбайының  немесе жұмыс істемейтін және өлген  адамнын жасы сегізге толмаған балаларының  інілері мен қарындастарының  немерелерін бағумен айналысатын  өзге де отбасы мүшесінің құқығы бар.

Зардап шеккен қызметкердін алған енбек жарақатына байланысты жұмсалған қосымша шығындардын  орнын толтырудың тәртібі мен  шарттары да белгіленген. Мәселен, кәсіпорын  зардап шеккен қызметкердің денсаулығы жойылуынан жоғалтқан жалақысының  орнын толтырумен қатар, оның алған  жаракатына байланысты шығарған қосымша  шығындарының да (қосымша тамақтануға, дәрілер сатып алуға, медициналық  тексерілуге және денсаулығын қалпына  келтіруге, тіс салдыруға, оны күтуге, санитарлық емделуге, зардап шегушінің  емделетін жерге әрлі-берлі барып-қайтуға  қажет жолақысын, ал қажет болған жағдайда оның қасына еріп жүретін  адамнын да жолақысын қоса) орнын  толтырады. Алған жарақаттарынын немесе кәсіби аурудың салдарынан мүгедек  болған қызметкерлер өздері еңбек қатынасында  тұратын жұмыс берушілердің қаржысы  есебінен жүріп-тұру құралдарымен, еңбектік- әлеуметтік қалпына келтірудің басқа  да түрлерімен қамтамасыз етіледі.

Жұмыс беруші осы айтылған міндеттерді орындаудан жалтарған  жағдайда мүгедектердің немесе олардьщ  мүддесін қорғайтын әлеуметтік камсыздандыру  органдарының талаптары бойынша  сот алдында жауап беретін  болады. Қолданылып жүрген заңға сәйкес мүгедектердің жұмыска орналасуға қақысы бар. Мемлекет күйі төмен азаматтарды  әлеуметтік қорғау жөнінде де шаралар  қолданып отырады. Адам басына шаққандағы орташа табысы кедейлік шегінен аспайтын Қазақстан Республикасы азаматтарының, оралмандардың, босқындар мәртебесі  бар адамдардың, шетелдіктердің, Қазақстан  Республикасында тұруға құқығы бар  және тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдардың атаулы әлеуметтік көмек  алуға қақысы бар. Еңбекпен қамту  мәселелелері бойынша әкілетті органдарда тіркелмеген жұмыссыздарға атаулы әлеуметтік көмек тағайындалмайды. Дәлелді себептерсіз ұсынылған  жұмыстан немесе жұмысқа орналасудан  бас тартқан, қоғамдық жұмыстарға, оқуға  және қайта оқуға қатысудан өздігінен  бас тартқан жұмыссыздар алты ай бойы атаулы әлеуметтік көмек алу құқығынан айырылады.

Зейнетақымен қамтамасыз етудің құқықтық және әлеуметтік негіздері  Қазақстан Республикасының "Қазақстан  Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" Заңы арқылы реттеліп отырады. Қазақстан Республикасының  аумағында тұратын шетелдіктер  мен азаматтығы жоқ адамдардың, заңда  және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, республика азаматтарымен  бірдей зейнетақымен қамтамасыз етілуіне құқығы бар