Сатып алу-сату

Сатып алу – сату шартының субьектілері, яғни жеке тұлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық Сатып алу-сату мүлік иесінің өзгеруіне әкеледі. Көрсетілген белгілер, сонымен қатар бұл шарттың ерекше мазмұны аталған шарттың мүлік жалдау (аренда), мердігерлік, сыйға тарту және басқа да шарттардан елеулі түрде ерекшеленетіні туралы қорытынды жасауға мүмкіншілік береді. Дегенмен, сатып алу-сату шарты туралы нормалар жалпы мәнді де делінеді. Мысалы, олар мердігірлік қатынастарды реттеуде де есепке алынуы қажет. Өз материалдармен жұмысты орындай мердігер сатушы рөлінде болады. Басқа да азаматтық құқықтық қатынастар шеңберінде сатып алу-сату туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болу мүмкін.  

Басқа да құқықтық қатынастардағы сияқты, сатып алу-сату шартының элементтері болып біздің көзқарасымыз бойынша субъект, объект және мазмұн болып табылады. Шарттар элементінде «оның тараптары, нысанасы, бағасы, мерзімі, мазмұны, яғни екі жақтың құқықтары мен міндеттері жатады» деген И.В.Елисеев және басқа да авторлардың пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді білдіреміз. Мұндай көзқарас азаматтық құқықтың неғұрлым тұрақты теориялық ережесіне теріс ықпал етеді, түсініктің шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі. Сатып алу-сату қатынасын үш мәнде белгілеуге болады. Біріншіден, бұл адамдардың ой елегінен өткен. Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру барысында жасалатын мәмілелер, жасалған кезде орындалатындарын қоспағанда, жазбаша нысанда жасалуы қажет. Қазақстан Республика Президентінің «бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Сатып алу – с атудың кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік емес, бөлшектеп сатып алу – сату шарты не мемлекеттік кәсіпорынның мүлкін жекешелендіру ұқығында мүлкі бар мемлекеттік кәсіпорын, оның негізгі құралдарына жататын мұлікті, сонымен бірге акцияларын сатуға құқығы жоқ. (2002 жылдың 21 мамырындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мүлік ережелері бойынша Қазақстан Республикасының заң актілеріне кейбір қосымшалар енгізу туралы Заңының редакциясындағы АК-ің 200-бабының 2-ші тармағы) Егер мемлекеттік келісім шартқа отыруына қысқаша тоқталсақ, мыналарды атауға болады. Заңды түрде мемлекеттің құқық қабілеттігі шектелмеген, бірақ олармен жасалатын шарттардың мінезі, мазмұны мемлекет атқаратын экономикалық және басқа да функциялармен анықталады.

Жеке тұлғалардың сатып  алу-сату шарттарын жасасу мүмкіншілігіне олардың құқық-әрекет қабілеттерінің көлемі әсер етеді. Мысалы, әрекет қабілеттілігі шектелген тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасай алады, ал басқа мәмілелерді жасауға олар өзінің қамқоршысының келісімі болғанда ғана құқылы (Қазақстан Республикасының АК-сі 27-бап 1-тармақ).

Егер жүйелі түрде  жүзеге асырылатын сауда-саттық қызметі  туралы айтатын болсақ, онда жеке тұлға  тек жеке кәсіпкер мәртебесіне иемденгеннен соң ғана оны жүргізе алатынын ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық заңды тұлғамен жүргізілуі мүмкін. Негізінен: Құқықтық қатынас субьектілері болып, жеке басымен және мүлкімен оқшауланған, құқықтарға ие болатын және міндеттерді көтеретін тұлғалар болып табылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы басқа мемлекеттердің азамматтық құқығы сияқты жеке тұлғалар қауымдастықтарының (жәй серіктестіктердің) қатысуын да қарастырады, дегенмен бұл келтірілген аңықтаманың дұрыстығына әсерін тигізбейді.

Сатып алу-сату шарты  өзінің ерекше нысанасының (затына), заңды  және идеологиялық обьектілеріне иемденеді.

Қазіргі жағдайда олардың  әрқайсысының мәні бірдей. Дегенмен, қазіргі  өндірістің өсуі, тауарлардың алуан  түрлілігі және олардың пайдалану  мақсатарының кеңюі, сатып алынатын тауардың сатып алу-сату затына талаптардың жоғарлауына әкеледі, әсірсе, егер тауар кейбір ерекше мақсаттарға арналса. Келісімшарт нормалары да олардың барынша анық бекітілмеуі жаңылысуға немесе сатып алу-сату затындағы қателікке әкелуі мүмкін. Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын өнімнің сапасы, қауіпсіздігі бойынша талаптарды бекіте отырып жағдайына барынша әрекет етеді.

Заттар сатып алу-сату шарты  нысанасының барынша кең тараған түрі болып табылады. Кез-келген тектік немесе жеке сипаттар арқылы анықталған, жылжыйтын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін.

Тектік заттарға келсек олар қалған тауарлық масадан жекеленуі қажет екенін айта аламыз, сөйтіп олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға теңестіріледі және осындай түрінде сатып алады. Егер әңгіме жүйеленбеген тектік тауарды сату жөнінде болса, онда сатып алу-сату шартының нысанасы болып зат емес, мүліктік құқық келеді. Осындай жағдай сатып алу-сату шартының нысанасы болашақ заттар болып келгенде де орын алады.

Тауар әлі өндірілмеген немесе табиғатта  мүлдем жоқ. Еуропа елдерінің сауда құқығы жүйесіндегі бұған қатысты үш түрлі көзқарасы бар: біріншіден, кез келген сатушы шартта көрсетілген нысананы табыс етуді қамтамасыз етеуге міндетті, егер шартының орындалмауы дүлей күштер салдарынан болғанын дәлелдей алмаса, ол шартты бұзушы болып саналады; екінші көзқарас бойынша, егер тауар сатушының әрекетіне байланыссыз себептер бойынша өз талаптасуына иемденбесе, шарт нысананың болмауы салдарынан тоқтатылады, ең соңында егер сатып алушы өзіне белгілі себептермен тауардың қалай болса да жеткізілгеніне үміттенетін болса онда шарт нысанасы тауар емес (сатып алушының үміті) болып табылады.

Жоғарыдағы мысалдар нысанына ерекшеленуінің негізгі мәнін  көрсету үшін келтіріліп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт орындалмауының, сатып алу – сату шарттары тиісті орындалмауының тәуекелі үйлесуіне, екі жақтық құқықтары мен міндеттеріне әсер етеді. Нысана ерекшелігі сонымен бірге сатып алу – сатуды жүзеге асыру тәртібіне де әсер етеді, мысалы, шетелдік сатып алу – сату Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» Заңына және оның орындалуы үшін қабылданған заңға тәуелді нормативтік актілерге сәйкес жүргізілетін болады.

Егер шарт тауар бағасы оны негіздейтін көрсеткішке байланысты өзгертілуге жататынын қарастырсақ, бірақ бағаны қайта қарау тәсілі анықталмаса, баға шартты жасасу кезеңіндегі және тауарды беру бойынша міндетті орындау уақытындағы көрсеткіштердің өзара қатысуымен анықталады. Яғни тауарды оны өткізу кезеңіндегі өз құны көтерілуі не төмендеуіне қарай шарт бойынша оның бағасы тиісті дәрежеде көтерілуі немесе төмендеуі қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша осы, АК-ің 438- бабының 3-тармағында бекітілген ережелерде анықсыздық бар. Тауар бағасы шартты жасасқан кезде көрсеткіштердің және шарт бойынша ұсынылған тауарларды сақтандыру, тиеу, буып-түю, сатып алу, өндіру кезінде қалыптасатын олардың өзіндік құны қатысуының кезінде қалыптасуы керек.

Дегенмен, сатып алу  – сату шарттарында экономикалық мазмұнмен жанама байланысты иемденетін қатысушылардың айрықша заңды жүріс-тұрысын мойындамасқа болмайды. Бұлардың қатарына оферта мен акцепті, келіспеушілікті реттеуді, жедел шараларды қолдануды және басқа да әрекеттерді жатқызу керек.

ІІІ.САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТТАРЫНЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТҮРЛЕРІ

2.1 Тауар жеткізілімі шарты  

 Тауар жеткізілім  шарты дегеніміз – жеткізіп  беруші ұйым сатып алушы ұйымның  меншігіне шаруашылығын жүргізуіне, өзі жасаған өнімді жедел басқаруға  белгілі-бір мерзімде немесе мерзім  ішінде беруді міндетіне алатын келісім. Ал, сатып алушы ұйым өнімді қабылдап, белгіленген бағасын төлеуге міндеттенеді. Жеткізіп беру- бұл кәсіпкерлікқызмет саласындағы ең көп тараған шарттардың бірі болып табылады. Кейбір жағдайларда жеткізіп беру шартын сауда немесе кәсіпкерлік сатып алу сату деп атайды

Сатып алу- сату шартындағы сияқты жеткізіп беру шарты бойынша  да тауарлар сатып алушының меншігіне  немесе жедел басқаруына жүргізуіне өтеді. Алайда сатып алу – сату шартына қарағанда тауар жеткізілім шартының мәні көп жағдайларда ұйымдардың, заңды тұлғалардың арасында белгілі- бір текстік нысандары бойынша саны, салмағы, өлшемі бойынша үліктік есептермен тұжырымдалады. 

Сөйтіп, тауар жеткізілім шартындағы тараптар мемлекеттік, кооперативтік  және қоғамдық ұйымдар болып табылады. Жеткізіп беру жөніндегі шарттық  қатынастың құрылымы негізінде 2 тәсілмен сипатталады. Бұлар тура шарттық қатынастар және делдалды шарттық қатынастар.

Тауар жеткізілімі шартының жасау кезінде тараптар арасында шырттың жекелеген тараптары  бойынша келіспеушіліктер пайда болған жағдайда шарт жасасуды ұсынған және басқа тараптан осы талаптарды келісу туралы ұсыныс алған тарап осы ұсынысты алған күннен бастап отыз күн ішінде, егер өзге мерзім тараптармен келісілмеген болса, шарттың тиісті талаптарын келісу жөнінде шаралар қолдануға не басқа тараптан оны жасаудан бас тарту туралы жазбаша түрде хабарландыруға тиіс.

Тауар жеткізілім шарты  консесуалды және қайтарымдыболып  табылады. Бұл шарт жария шарттар  санына жатпайды. Бірақ заңда көрсетілген  жағдайларда жеткізіп Шарттың тиісті талаптары бойынша ұсыныс алған, бірақ тьауар беру шартының талаптарын келісу жөнінде шара қолданбаған мерзімде шарт жасасудан бас тарту туралы екінші тарапқа хабарламаған тарап шарт талаптарын келісуден жалтару туғызған залалдарды өтеуге міндетті.

Шартта тауар жеткізілімі кезеңдерін айқындаумен қатар, тауарлар жеткізілім (онкүндік, тәуліктік, сакғаттық және т.б) кестесі белгіленуі мүмкін.

Тауар жеткізілім шарты  негізінен сатып алушыға тауарды  бөлек-бөлек партиялармен беруді көрсетеді. Бірақ, осыны шартта көрсету керек. Оны көрсетпеген жағдайда жеткізіп беруші сатып алушыға тауардың барлық мөлшерін бір уақытта беруге міндетті. Егер шартта бөлек- бөлек жеткізіп беру көрсетілсе, бірақ жеткізіп беру мерзімдері көрсетілмесе , жеткізіп беруші жалпы ереже бойынша сатып алушыға тауарды бірдей партиялармен ай сайын беріп оьыруға міндетті.

Егер шартта өзгеше көзделмесе, онда сатып алушы тауар берушіге заң актілерінде белгіленген тәртіппен мерзімде тауар келіп түскен көп айналымы ыдысты және буып – тию құралдарын құралдарын қайтаруға міндетті басқада ыдыспен буып, -түю заттары тауар берушіге шартта көзделген жағдайларда ғана қайтарылуға тиіс сатып алушының тауар жеткізілім шарты бойынша негізгі міндет тауарды қабылдап, және оның ақшасын төлеу сатып алушы тауар жеткізілімі шартына сәйкес берілген тауарды қабылдауды қамтамасыз ететін барлық қажетті іс -әрекетті жасауға міндетті .

Сатып алушы қабылдаған тауар заң актілерінде, тауар  жеткізілімі шартында немесе іскерлік айналым дағдыларында белгіленген мерзімде қаралуға тиіс.

Сатып алушының тауар  жеткізілім шарты бойынша негізгі міндеті қабылдап және оның ақшасын төлеу сатып алушы тауар жеткізілімі шартына сәйкес берілген тауарды қабылдауды қамтамасыз ететін барлық қажетті іс - әрекетті жасауға міндетті сатып алушы қабылдаған тауар заң актілерінде, тауар жеткізілімі шартында немесе іскерлік айналым дағдыларында белгіленген мерзімде қаралуға тиіс.

Сатып алушы сол мерзімде заң актілерінде, шартты немесе іскерлік айналым дағдыларында белгіленген тәртіппен қабылданған тауардың саны мен сапасын тексеруге және тауарын байқалған сәйсіздіктері немесе кемшіліктері туралы тауар баға берушіге жазбаша түрде дереу хабарлауға міндетті.

Сатып алушы осы заң  актілерінде және шартта көрсетілген  мерзім ішінде сәйкессіздіктерді және кемшіліктерді байқағаны туралы хабарламаса онда сатушы жауапты болмайды.

Сатып алу- сатудың жалпы  ережелеріне қарағанда, тауарды  қабылдау міндеті азаматтық кодекстің 466 бабында кең көрсетілген орындауды  қабылдауға байланысты әрететтерді  жүзеге асырумен қатар, ол өзіне тауарды тексеруге байланысты бірнеше қосымша міндеттерді кіргізеді, осылардың мазмұнын тек сатып алушыға жеткізіп беру тәсілі арқылы айыруға болады. Егер жеткізіп беру жеткізіпберушімен жүзеге асырылса, онда сатып алушы тауарды қарауға және олардың сапасын және санын тексеруге міндетті. Тексетудің мерзімін және тәртібін нармативтік актілер, тауар жеткізілім шарты немесе іс айналымы дәстүрлерімен анықтайды.

Егерде тауарлар сатып  алушыға жеткізіп берушінің жеке өзі бермей, транмпорттық мекеме берсе, онда сатып алушы сол тауарларды транспорттық мекемеден белгіленген тәртіп бойынша қабылдап алуға міндетті.

Сатып алушының тауарды  таңдау жағдайына, ол жалпы ереже  бойынша беріліп жатқан жерде  тексетуге міндетті.

Жеткіліксіз беріліп, орны толтыруға тиісті тауарлардың түр-түрін  тараптардың келісімі бойынша айқындалады. Келісім болмаған жағдайда тауар беруші жетіспеушілікке жол берілген кезіңге арнап, белгіленген түр-түрі бойынша жеткілікзіз берілген тауарлар санының орнын толтыруға міндетті.

                          2.2 Келісімшарт жасасу  шарты 

Келісім – шарт жасасу шарты –сатып алу –сатудың бір  түрі болып табылады. Сонымен қатар келісім –шарт жасау шарты жеткізіп берудің бір түрі болып табылады. Оның себебі –келісім –шарт жасасу шартының мазмұны тауар жеткізілім шартының жалпы түсінігімен қарастырылады. Келісім – шартжасасу шартының мұндай екеулі мінезді болуы , оның құқықтық реттелуін ерекше мінезде болатынын көрсетеді. Келісім –шарт жасасу шартын реттеуде тауар жеткізілім шартының нормалары қолданылады. Ал, реттелмей қалған сұрықтарды сатып алу – сатудың жалпы ережелерімен шешеді

Сатып алу- сату сияқты келісім  – шарт жасасу шарты да қайтарымды.консесуалды және өз ара болып табылады .

Келісім- шарт жасасу шартын сатып алу – сатудың басқады  түрлерінен субьектілік құрамы және пәні арқылы айыруға болады.