Қазақстан Республикасындағы лизингтің құқықтық негіздері

қайталама лизинг - лизинг берушiнiң өз меншiгiнде қалған лизинг нысанасы, лизинг шарты тоқтатылған немесе бұзылған жағдайда, осы Заңның 2-бабына сәйкес басқа лизинг алушыға лизингке берiлетiн лизингтiң бiр түрi;

2. Банк лизингi - лизингтiң  бiр түрi, мұнда лизинг берушi банк  болып табылады;

3. Толық лизинг - лизингтiң  бiр түрi, ол бойынша лизинг  нысанасына техникалық қызмет  көрсетудi және оның ағымдағы  жөндеуiн лизинг берушi жүзеге  асырады;

4. Таза лизинг - лизингтiң  бiр түрi, ол бойынша лизинг  нысанасына техникалық қызмет  көрсетудi және оның ағымдағы  жөндеуiн лизинг алушы жүзеге  асырады.

Лизингтің экономикалық басымдықтары

Лизинг машиналарды, жабдықтарды, көлік құралдарын, құрылыс, ауыл шаруашылығы техникасын, теле және радио байланыс құралдарын, еесептеуіш техникасын, түрлі өндіріс қажеттелігі құралдарын, сондай-ақ жеке меншік құқығын – лицензияларды, компьютерлік бағдарламаларды, ноу-хау және т.б. орта және ұзақ мерзімге жалға беруді білдіреді.

Үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар, көлiк құралдары, жер учаскелерi және кез келген басқа да тұтынылмайтын заттар - лизинг нысанасы бола алады.

Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг нысанасы бола алмайды.

Заң актiлерiнде заттар мен жер учаскелерiнiң жекелеген санаттарын лизинг нысанасы ретiнде пайдалануға өзге де шектеулер белгiленуi мүмкiн.

Лизинг төлемдерi лизинг шартын жасаған кездегi баға бойынша лизинг нысанасы құнының барлық немесе елеулi бөлiгiнiң өтелуiн ескере отырып есептелуге тиiс және лизинг шартының қолданылу мерзiмi бойына жүзеге асырылатын, лизинг шарты қолданылуының бүкiл мерзiмi iшiнде лизинг шарты бойынша төлемдердiң жалпы сомасын бiлдiретiн мерзiмдiк төлемдер, оған мыналар енедi:

Лизинг шартына сәйкес лизинг берушiге лизинг нысанасын сатып алуға жұмсалған шығындарды және лизинг нысанасын сатып алуға, жеткiзiп беруге және нысаналы түрде пайдаланылуы үшiн оны жұмыс iстейтiн күйге келтiруге тiкелей байланысты кез келген басқа шығындарды өтеу;

 

Кесте 3- Негізгі құрал –жабдықтың сатып алу нысанының салыстырмалы талдауы

Артықшылығы

Меншікті қаражат	Тікелеу несиелендіру	Лизинг
- Сатып алынатын мүліктің  ең төмен абсолюттіқ  төлем  көлемі    - Сыртқы несиегер алдында  міндеттеме жоқ	- Сатып алынатын мүлікті  бөліктеп төлеу	-Сатып алынатын мүлікті бөліктеп төлеу   -Лизингтың экономикалық және заңдық  артықшылығы   -Жеделдетілген өтелім

Кемшілігі

Меншікті қаражат	Тікелеу несиелендіру	Лизинг
—Таза пайдадан  салынған бір жолғы қаржы (әдеттегідей өтелімдік аударымдар үлкен емес, сондай ақ аударым қоры  қалыптаспайды);   —Жеделдетілген өтелім жоқ; —Мүлікке салынатын салық	—Қарыз қаражатының қайтарылымдығын қамтамасыз ету талаптары;     —Жеделдетілген өтелім жоқ;   — Мүлікке салынатын салық	—қамтамасыз ету талаптары;   —Сатып алынатын мүліктің ең жоғары  абсолюттіқ  төлем көлемі  (лизингтың экономикалық  артықшы-лығын есептемегенде)

Қайнар көзі: автормен құрастырылған

 

Лизинг алушыға лизингтік компаниямен ынтымақтастық мыналарға мүмкіндік береді:

Лизинг есебi бухгалтерлiк есеп жөнiндегi заңдардың талаптарына сәйкес жүргiзiледi.

Лизингтің негізгі түрлері отандық та, шетел мамандарының да пікірі бойынша қаржылық және жедел лизинг деп санайды

Лизинг алушы лизинг нысанасын, егер лизинг шартында лизинг алушының лизинг нысанасын өз меншiгiне сатып алу құқықтары мен мiндеттерi көзделмесе не ол лизинг нысанасын сатып алудың көзделген құқығын пайдаланбаса не лизинг шарты сот тәртiбiмен мерзiмiнен бұрын тоқтатылса, сондай-ақ лизинг шартында және заң актiлерiнде көзделген өзге де жағдайларда қайтаруға тиiс.

Инвестициялық мәмілелер бойынша сапалы шартты және құжаттық базаны әзірлеу мерзімін қысқарту.

Кәсіпорынның материалдық-техникалық базасын дамытуға қосымша инвестициялар тарту.

Лизингтің салықтық жинағы есебінен жаңартуға арналған қосымша қаражат алу және кәсіпорынның материалдық-техникалық базасын дамыту.

Лизингтік төлемдердің құрылымы

Лизингілік  төлемдер мынадай құрылымнан тұрады:

-  жабдықтарды  сатып алуға және орнатуға  арналған шығындарды өтеу соммасы (жабдықтың құнын өтеу);

- кейін лизингке өткізу  мақсатында Лизингілік компанияға жабдықтарды  сатып алуға берілген банкілік кредиы бойынша пайызды өтеу;

- кредит беретін комиссиясын  өтеу;

- мүлікке салынатын салықты өтеу (лизинг алушының балансын ескере отырып);

- лизингілік компанияның пайдасына  салынатын салығын өтеу (лизинілік   төлемдердің тегіс емем кестесінде);

- лизингілік компанияның маржасы (сыйақысы);

- лизинг мәнін  ұстауға арналған қосымша шығыстардың өтеуі (қажет болса);

- лизингілік төлемнің сомасының ҚҚС.

 

Сатушы (жеткізуші) - лизинг берушi лизинг нысанасын сатып алу - сату шарты немесе лизинг шарты негiзiнде лизинг нысанасын алатын лизинг мәмiлесiне қатысушы. Сатушы бiр мезгiлде лизинг нысанасының лизинг алушысы (қайтарымды лизинг) ретiнде iс-қимыл жасай алады:

1.Лизинг алушы лизингілік  компанияға  жүгінудің алдында:

- Нақты қандай жабдық (лизинг міні) керек екенін;

- Қандай  жеткізушіден  бұл жабдық сатып алынатын;

- Бұл жабдықтың жіткізілуі  қандай шартпен жасалатыны біледі.

2.Кредит беруші комитет  мақұлдаған кезде лизингілік  компания Лизинг алушылармен  қаржылық жалға алуға шартын  жасасады, сондай –ақ  таңдап  алынған  Лизинг алушы жеткізушімен  – талап етілген жабдықтың  сатып алу және сату шартын  жасасады.

3.Лизинг алушының тапсырысы  бойынша керек жабдықты сатып  алып отыра және де оны сақтандырып, лизингілік компания  оны белгілі  бір мерзiмге иеленуге және  пайдалануға лизинг шарты бойынша  тапсырады. Бұл мерзім амортизациясы  мерзімінің ұзақтығымен тепе-тең  өлшенеді немесе одан асып  кетеді.

4.Лизинг алушы бұл жабдықты  пайдаланады және  тұрақты лизингтік  төлемін төлейді (әншейінде, мәміле  мен кестенің шартының  тәуелдігіне  байланысты, төлемдер авансыланған  лизингтікке және лизингтікке (сол  мезгілде жабылатын фактрура-шоттарымен)  бөлінеді); барлық авансыланған төлемдер  Лизинг беруші шығыс өтемінен, жабдық сатып алумен  байланысты, лизингілік компанияның қаражатын  пайдаланған үшін проценттен (сыйақы), сақтандыру төлемнен т.б. тұратын  мүліктің өтеліміне қарай шарттың  аяқталуыны дейін фактрура-шоттарымен  жабылады.

5.Лизингілік компанияның  меншік құқығы лизинг шарты  бойынша  барлық төлемдерді төлегенше  сақталады. Меншік құқығының «егерде  басқашы айтылмаса) барлық төлемдерді  төлегеннен кейін ауыстырылады.  

6.Нақты шарттың кестесіне  сәйкес төлем төленбей жатқан  кезде Лизинг беруші  оның меншік  құқығы  бар жабдықты алып қоюға  және сатп жіберуге құқығы  бар.

7.Егерде Лизинг беруші  кестеге сәйкес  лизингілік төлемдер  жасаса  және де шарттың толық  сомасын төлесе- жабдыққа  меншік  құқығы   оған бабысады.  Әдеттегідей, Азаматтық Кодексінің талабына  сәйкес мүлік табысуы қосымша  сатып алу және сату шарты  ресімделеді.

Жалпы түрде,  негізгі қаржыны алуға арналған құрал ретінде лизингтің шартсыз тартымдысын айтып өтуге болады (кесте 4).

 

Кесте 4- Қысқартылған ретінде  салыстырма кестесін қарауға болады:

Банкінің  кредиті	Лизингтік қаржыландыру
1. Бүгінгі нарықтағы банкінің  кредитінің әдеттегідей  мерзімі 2-3 жыл	1. Лизингтің мерзімі 5-6 жылға  болуы мүмкін. Шарттың мерзімі  мүліктің толық өтелім мерзіміне  тең. Лизинг беруші қайта қаржыландырудың  тәуекелдігін алады.
2. Банкінің кредитін алудың  мүмкіндігін қарастыру үшін Қарыз  алушы  көптеген нысандылықты  орындау, елеулі сан уақыт және  күш жіберу керек. Әдеттегідей,  сондай-ақ Банкте есепті шот  ашу талап етіледі.	2. Лизингтік компания  қаржыландыру үшін меншікті қаражатын  пайдаланады, сондай –ақ банкінің  кредит беруінде ең тиімділігіне  байланысты Клиенттің жобасын  ұсыну бойынша өзіне жұмыстың  үлкен бөлігін алады, сондай-ақ  белгілі Банк үшін қабылданған  және түсінікті нысан бойынша.
3. Қолданыстағы нормативтен  аспайтын шеңберде Қарыз алушы  процентерді өзіндік құнына жатқызады.	3. Лизинг төлемі салық  салатын база азайта отырып  толық көлемде өзіндік құнға  жатады, ал ҚҚС шегерімге жатады.

Қайнар көзі: автормен құрастырылған

2.3   «КазАгроФинанс»  акционерлік қоғамының лизингтік қызметін талдау

 

Қазақстан экономикасы әлі күнге дейін өндірістік негізгі көздерінің жетіспеушілігінен зардап шегіп келеді, ал ол ауыл шаруашылығы мен азық – түлік өндірісін қоса есептегенде әр түрлі салалардың дамуын қуаттайды. Негізгі ақшаны қаржыландыру құралы қызметін атқаратын лизингті дамытудың маңызы зор.

1999 жылы «КазАгроФинанс»  АҚ – ң құрылуы, әлем тәжірибесін  қолдана отырып, ауылдағы қаржылық  қатынастарды әрі қарай жетілдіруде  мемлекетке қажет болады.

Мемлекеттік қолдаудың арқасында 7 жыл ішінде компания ірі қаржылық институтқа айналды. Аталған уақытта «КазАгроФинанс» АҚ активтері 35 млрд теңгеден асса, ссудалық портфель 30,8 млрд теңгені құрайды. Компания жұмыс істеп жатқан 7 жыл ішінде республикалық бюджеттен 37,4 млрд теңге бөлінсе, оның қайтарымы 100 % құраған.

Компания ауыл шаруашылығына 53,5 млн астам салым салды. Соңғы жылдары инвестициялардың жалпы көлемімен алғанда бюджеттен тыс ақша үлесін көбейтіп жатыр, 2009жылы инвестицияланған бюджеттен тыс ақша, инвестициялық бюджеттік ақша сомасынан асып кеткен.

Компания әрекетінің әлеуметтік бағыты мен мадақтау ставкасы төмен лизингтің жеңілдік шарттары 1500 астам шаруашылықтарға көмек беріп, 8500 техниканы алуды қаржыландырған. Компания үлесіне жылма – жыл импортталған  тракторлар мен комбайндардың 35 % тиеді. Жеткізу көлемі жыл сайын ұлғаюда.

Компания қаржыландырған субъектілер қатары, онымен қоса займ мен лизинг келісім – шарттарының саны да өсіп келеді. «КазАгроФинанс» АҚ жыл сайын алғаш рет келетін шаруащылықтар үлесі 75 пайызды құрайды.

Біз лизинг шарттарын жетілдіру мен көрсетілетін қызметтер спектірін кеңейтумен тұрақты айналысамыз. 2010 жылдан бастап төлемді бірінен соң бірі төлеу қажеттілігі жойылып, 2011 жылдан бастап қосымша қамсыздандыру шартынсыз лизинг беру қолға алынған. Компания лизингі бойынша техникаға деген сұранысты ұлғайту үшін, оңтүстік аймақтарға кей жеңілдіктер, аванстық төлем көлемі азайған және нәтижелі болды. Соңғы жылдары оңтүстік облыстардағы инвестициялар саны бірнеше есе өскен. Компания алғашқы кезекте кіші және орта шаруашылықтарға көмек беруге ұмтылатындықтан лизинг алушылардың 56 пайыз кристиандық шаруашылықтар.

Компания жұмысындағы маңызды кезеңдердің бірі – мемлекеттік агротұтыну бағдарламасын жүзеге асыру жылдары. Оның аясында 27,2 млрд теңге игерілген. Бұл ақшаға 5000 астам техника бірлігі мен ауыл шаруашылық өнімін қайта өңдейтін 7 – желі сатып алынып, 25 көлік – технологиялық станциялары құрылған.Егер бұдан алдыңғы жылдары бюджеттік ақшаның кеш бөлінуі әсерінен «КазАгроФинанс» АҚ тұқым жинағыш техникасын жеткізіп жүрген болса, 2009жылдан бастап тұқым себу, тұқым тазалау техникасына назар аударылды. Сөйтіп «КазАгроФинанс» тұқым себуден бастап, астықты жинау, тазалау және сұрыптаумен аяқталатын жұмыстың толық циклын жүзеге асырды. Көктемгі егіс жұмыстарына қарсы даярлықтың жақсы болуы көп ретте техника сатып алу құрылымының өзгертілуіне байланысты еді. Егер ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу, бұрыңғы жылдары қоғамға бюджет қаржы бөлгенен кейін жүзеге асса, 2012 жылдан бастап техниканы ерте кезеңдерде алып алу үшін лизинг алушылар 15 пайыз аванстық төлем төлеп, оны техника жеткізіп берушілерге береді. Бұдан өзге аталған шара бюджеттік ақшаны қолдану тиімділігін арттырып, ауыл шаруашылығы техникасына деген жоғары сұранысты қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

Осы ретте көктемгі егіс жұмыстары бастамастан, 3 жыл бұрын        «КазАгроФинанс» АҚ шетел мемлекеттері шығарған 302 өнімділігі жоғары тұқым себу кешенін сатып алғанын айта кету керек. Барлығы 656 000 жерге тұқым себіліп, 215 000 га ауданның культивациясы жүргізілді.

Компания бір орында тұрақтап қалмай, жаңа перспективті бағыттарды, оның ішінде өнім өндеу саласын қаржыландыруды, бағындыруды көздеп отыр. Қайтадан өңдеу құрал-жабдығының лизинг мақсатында 2011 жылы бюджеттік қаржының 1 миллиард теңгесі қолданылған болатын, оған ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдейтін 7 ағым алынды,ал 2012 жылы 1,5 млрд бюджеттік және 0,7 млрд өзіндік және шетелдік қаржы институттарының қаржысы қолданылды. Бұл жерде компания ақшаны бөлу мәселесінде облыстар паритеттілігін, азық-түлік өндірісіндегі кластерлік бастамалардың жүзеге асуына, әлемдегі жетекші өңдірістердің өнімділігі жоғары, жаңа құрал- жабдығын сатып алуға, яғни әлемдік сапа стандарттарына жауап беретін өнім шығаруға баса назар аударуда. Қайта өңдеуге байланысты жобалар әдетте күрделі болып келгенімен компания өзінің әлеуметтік бағытын жоғалтпай, құрал-жабдықты лизингке ең төменгі пайыздармен беруде.