Н.Назарбаев еңбектерінің тәуелсіз Қазақстан тарихының дерек көзі ретіндегі маңызы мен ерекшеліктері

Сонымен қатар Н. Назарбаев өз сөзінде кемшіліктерге де тоқталған. Ол: “Өндірістік тәжірибеден өткен 800 адамның 300 заводттан кетіп қалған. Кейбіреулері қиындыққа шыдамай қашып кеткен. Әсіресе, ол, Семей, Алматы, Оңтүстік-Қазақстан облыстарынан келген жастарға тән”-деп, қазақ жастарымен дұрыс жұмыс жүргізе алмағаны үшін сол облыстардың комсомол ұйымдарының жетекшілерін сынға алған [116].

Баяндамада: “1960 жылдың 3 шілдесінде (Демек, дәл 20 жасында – С. С.) маған өз қолыммен бірінші қазақстандық шойынды құйуыма тура келді. Басқа да көптеген жолдастарым сияқты, мен де политехникалық институтта оқимын. Өткен жылдың соңында мені КОКП-ға мүшелікке кандидат етіп қабылдады. 1961 жылдың соңында маған коммунистік еңбектің екпіндісі деген атақ берілді”- деп, Н. Назарбаев өзі туралы да айтуды ұмытпаған[117].

Одан әрі баяндамашы, съезде республика басшыларының да қатысып отырғандарын пайдаланып, қала мен комбинаттың шешілмей жатқан проблемалары туралы айта келе: “Бұлардың біразын өз күшімізбен шеше аламыз, бірақ басқаларын біз өзіміз шеше алмаймыз. Олар: жастардың дұрыс демалуларына қажетті мәдениет сарайының жоқтығы, спортпен айналысуға мүмкіндік беретін стадионның жоқтығы. Біздің қаланың комсомал жастарының атынан осы бір біз үшін қиын мәселені шешуге көмектесулеріңізді сұраймын”- деп қала жастарының өтінішін де жеткізген [118].

Қала жастарының, әсіресе, қазақ жастарының тағы бір өтінішін Н. Назарбаев өз баяндамасында шебер жеткізе білген. Ол: “Тағы бір өтініш. Бірақ бізді дұрыс түсініңіздер, бізде қазақ жігіттерінің саны өте көп, ал қазақ қыздары тіптен жоқ. Сондықтан өз достарымның атынан дәрігер, мұғалім, құрлысшы қыздарға айтамын – бізге, Қазақстан Магниткасына келіңіздер, мұнда бәріңе де нағыз жұмыс табылады”- деп, съезге қатысушыларды ду күлдіреді[118]. Жалпы, жаттанды баяндамалардан жалыға бастаған съезге қатысушыларды Назарбаевтың баяндамасы бір серпілтіп тастаған сияқты. Олай дейтініміз баяндама барысында “ду қолшапалақтаудың” жиі естіліп тұрғандығы мұрағат құжатында айтылған.

Шешен өз сөзін: “Біздің ұрпақ коммунизмде өмір сүретін болады, біз оны өз қолымызбен орнатамыз, біз оған сенімдіміз”-деген жалынды сөздермен аяқтаған[119]. Бұл, жас жігіттің адал сенімінен туған сөздер екендігіне еш күмән жоқ. Олай дейтініміз, өткен ғасырдың 60-шы жылдарының өз қатарлы миллиондаған жастары сияқты, Н. Назарбаевта партияға шексіз сенді, өз қолдарымен адамзаттың жарқын болашағы – коммунистік қоғам орнатып жатқандығына сенімді болды.

Жалпы алғанда, баяндама шешендік өнердің барлық талаптарына сай дайындалған және баяндамашы өз ойын шеберлікпен жеткізе білген деп айтуға болады. Осы баяндамадан кейін оны Қазақстан ЛКЖО ОК мүшесі етіп сайласа, сол жылы өткен БЛКЖО 14 съезінде БЛКЖО ОК мүшелікке кандидат болып өтті. Н. Ә. Назарбаевтың үлкен саясатқа келуі осылай басталды деп айтуға болады.

Н. Назарбаев еңбектерінің тәуелсіз Қазақстан тарихының дерек көзі ретіндегі маңызы мен ерекшелігін айқындайтын басты факторлардың бірі – қандай қызмет атқармасын, қандай биік лауазымға ие болмасын, барлық уақытта оның объективті қалыптасқан реальді жағдайды толығымен анықтап алуы және содан шыға отырып нақты шешімдер қабылдауы. Мысалы, ол өзінің Қарағанды металлургия комбинатының партком хатшысы ретінде СОКП Орталық Комитеті Секретариатында, оның алдында сол кездегі КСРО-дағы екінші адам ретінде белгілі болған М.А. Сусловпен болған әңгімесі туралы: “... бәрін қаз-қалпында түгел айттым. Адамдарға ешқандай жағдай жасалмаса да комбинатты қалай салып шыққанымызды айттым. Алып құрылыстың жүздеген ірі-ірі кем-кетіктерін, комбинаттың әлі қоршалмағанын, болат табақшаларды кім көрінгеннің қалай болса солай үйді-үйіне машинамен тасып алып кетуіне болатынын да айттым. Тұрғын үйдің, балабақшаның салынбағанын, күнделікті қажетті азық-түлік өнімдері мен бұйымдардың жетіспейтінін де сөз еттім. Ауа райының аса қолайсыздығын, боранды-шашынды күндері жұмысшылардың комбинатқа жете алмай қалатыны жөнінде де айттым. Әйелдерге жұмыс табыла бермейтінін де жасырған жоқпын...

Ол менің сөзімді бөлместен ықылас қоя тыңдады. Ал сонан кейін сұрақ бере бастады, тіпті ұсақ-түйек жайларға да көңіл аударып, қойын дәптеріне түртіп алды”-дейді [114, 103-104 бб.].

Ал, ондай, сол кездегі өлшем бойынша ең жоғары деңгейде өткен бүкпесіз, боямасыз ашық әңгіменің не бергендігі туралы: “Қаламыз бой түзей бастады. Жақсы жабдықталған тұрғын үй орамдары, сегіз балабақша, 15 мың орындық стадион, елу метірлік жүзу жолақшасы бар су бассейіні салынды. Су қоймасының оң жағалауында демалыс үйі, сауықтыру-емдеу мекенжайы пайда болды. Ең бастысы, әрине, пәтерге деген кезекті жойдық. Мамандардың тұрақтамауы бұрын 32 процент болса, енді ол 9 – 10 процентке түсті”-дейді [114, 106 б].

Осылай, кезінде көркейуіне Н. Назарбаев үлес қосқан Теміртау қаласының бүгіні туралы Қуаныш Омашев: “Былтыр күзде Теміртау қаласының орнағанына 60 жыл толғаны атап өтілді. Бұл күнде ол жайнап-жарқыраған, көз қызығарлық күйге еніп, керемет құлпырып барды. Әсіресе, қоныс тойын жасаушылар көп. Пәтер бағасының қалтаға қолайлығын пайдаланып, баспанаға қолы жетіп жатқандар жеткілікті. Солардың дені жастар. Шуақты өмір құшағы ашылғанына шаттанады бәрі. Бірінен соң бірі бой түзеген әлеуметтік-тұрмыстық нысандар қаланың өсіп-өркендеуге бет түзегенін көрсетеді. Теміртаулықтар мұны өз орталарынан шыққан Президенттерінің елі үшін ерен еңбегінің бір шапағатындай көреді”-дейді [10, 25 б.].

СОКП Орталық Комитетінің Секретариятында сөйлеген сөзі, тек Теміртау қаласының ғана емес, сонымен қатар Нұрсұлтан Әбішұлының өз тағдырына да әсер еткен сияқты. Ол туралы Н. Назарбаев: “Арада бірнеше жыл өткеннен кейін Д.А. Қонаев көңілденіп отырған бір сәтінде менің СОКП Орталық Комитетінің Секретариятында сөйлеген сөзімнің әсері күшті болғанын, ондағылардың маған назар аударып, естерінде сақтап қалғанын өзіме айтқан болатын. Төрт жылдан кейін менің Қарағанды облыстық партия комитетінің өнеркәсіп жөніндегі хатшылығына ұсынылуыма шамасы, осы жағдай көбірек ықпал етсе керек”-деп, еске алады дейді [114, 107 б.].

Ал, оның Мәскеудегі СОКП ОК секратариятына қалай барып, СОКП басшыларының көздеріне қалай түскендігі туралы Азияның бес бірдей асқар тұлғаларына арналған “Азия асқарлары” атты кітаптың Н. Назарбаевқа арналған бөлітінде: “Оның өмірі тіпті де жай емес жағдайда қалыптасты. Бірақ түпкірдегі ауылдан шығып, өз еңбек жолын зауытта түрлі жұмыстар атқарудан бастаған балаң жігіт өз қабілетіне сенімді болып, кез келген ортада айқын көшбасшылық қасиеттерімен танылады, ал ол оның, сол кездер үшін өсудің бірден-бір жолы болып табылатын, алдымен жоғары комсомолдық, онан кейін партиялық қызметтерде жоғарылауына жағдай жасады.

Дегенмен Назарбаевты қарапайым партиялық функционер деп атау қиын болатын. Жоғары өрлеген алғашқы сәтінен бастап ол өзін мемлекетшіл адам және қатаң прагматик ретінде таныта білді.

...37 мыңдай адам жұмыс істеген  алып металлургия комбинатының  партиялық басшысы бола жүріп, ол социалистік экономиканың олқылықтарын өз тәжерибесінде көре білді.

Елдің басқа да кәсіпорындарындағы сияқты комбинаттың өндірістік жоспары жоғары жақтың күштеп таңуымен белгіленді. Оны кез-келген жолмен орындау керек болатын. Сондықтан өнім көлемін өсіріп көрсету, қоймадағы қорлар және қосып жаза салу сияқты айла-амалдардың бәрі пайдаланылды.

Ол осылардың бәрі туралы мақала жазып, ол компартияның басты газеті – “Правдада” жарияланды. Одан жанжал туындады. Назарбаевты есеп беруге Мәскеуге шақырды. Жұрттың бәрі оның мансап жолы аяқталды деп санады. Кейін өзі: “Қызметтен алып, жазалайтынына сенімді болып бардым”, деп еске түсіреді. Егер бірбеткей парторг зауытты дағдарыстан шығарудағы өз жоспарын баяндап, қажетті шараларды ұсынбағанда ол солай болатын да еді. Оған сенді – ол сендіре білетін. Комбинатқа бөлінген қаржы жағдайды түзеді, ал Назарбаев Қазақстанда ірілердің қатарындағы Қарағанды облысының екінші басшысы болды”-деп жазылған [102, 14 б.].

Осылай, саналы өмір жолының басында-ақ өзін ақтаған жұмыс істеу тәсілі, біртіндеп Н.Ә. Назарбаевтың өмірлік позициясына айналды. Қай жерде болмасын қалыптасқан реальды шындықты айтуы, оған талай жауапты сәттерде, талай күрделі кезеңдерде дұрыс жол таба білуге және көпшіліктің сеніміне ие болуына көмектесті. Мысалы, 1986 жылдың ақпанында Министрлер Кеңесінің Төрағасы ретінде Қазақстан Компартиясының ХҮІ съезінде жасаған баяндамасында: “Жергілікті жерлерде қалыптасқан, жекелеген табыстарды бадырайтып көрсетудің және қайдағы бір еңбегі үшін аудандық және облыстық бастықтарды мадақтаудың әлі жойылмаған стилі өзінің теріс зардаптарын тигізуде. Осының бәрінің мүмкін болуының тағы бір себебі – республика басшылығының мұндай жарамсыз жұмыс әдістерін дер кезінде және партиялық принциптілікпен тиып отырмауы... Жеп қою мен талан-таражға салудың салдарынан республика совхоздарында 5 жылдың ішінде 120 мыңға жуық ірі қара, 1,7 миллион қой, 42 мыңдай жылқы мен шошқа кем болып шықты”- деп, республика көлемінде жіберілген кемшіліктер туралы ашық айтса [114, 172-181 бб.], СОКП саяси бюросының мүшесі ретінде СОКП ХХҮІІІ съезінде сөйлеген сөзінде: “Қайта құру басталғалы бес жыл өткен кезде елеулі кемшіліктерсіз жүріп жатқан сала бізде жоқ екенін адал мойындауымыз керек... Менің өзіме жоспарлы шаруашылықтан рынок стихиясына көшу жолындағы осындай дүрлікпе, асығыс әзірлік ту сыртында күні бұрын әзірленген айқындамалары жоқ армияның жанталаса шегінуін еске салады... Қайта құрудың нақты айқындамасының жоқтығы ұлтаралық қатынастарға ерекше күйзелте салқынын тигізді. Көп ұлтты мемлекет жағдайында нақ осы неғұрлым маңызды аспектінің қайта құру инициаторларының назарынан мүлдем тыс қалғанына тек қана таңдануға балады...”-десе [114, 259-267 бб.], ССРО Халық депудаттарының ІҮ съезінде жасаған баяндамасында: “Мүлдем ашық айтатын мезгіл жетті: экономикалық реформаны жүзеге асырудағы қателіктер елді оның тарихында болып көрмеген, көп ұзамай-ақ басталатын дағдарыс шегіне жеткізді...Үкіметтің нарыққа көшу жөніндегі өлі туған бағдарламасына үкіметтің беделін сақтау үшін жасанды түрде жан бітіру – тіпті де мәз боларлық мәмле емес. “Жабы ат пен сұлу құралайды бір арбаға жегуге болмайтыны” белгілі ғой! Ал біз болсақ бүкіл болмысы бір-біріне қарама-қайшы екі жақты табыстырып, енді табиғатқа қайшы некенің нәтижесінде, былайша айтқанда, қандай құбыжықтың пайда болатынын күтіп отырмыз”-дейді [114, 260 б.].

Бұл келтірілген мысалдар, біріншіден, Н. Назарбаевтың барлық деңгейде де шындықты тайсалмай айта білгендігін дәлелдесе, екіншіден, СОКП басшылығында ондаған жылдар бойы қалыптасып, әбден қатып-семген елді басқарудың “дәстүрлі” тәсілдерінен бас тартып, басты мақсат етіп қайтсе де “үкіметтің беделін сақтап қалу” емес, қалыптасқан реальды жағдайдан шыға отырып, қаншалықты ащы болмасын шындықты мойындай отырып, шешім қабылдауға ұмтылған жаңа типті басшы екендігін көрсетеді.Үшіншіден, мұндай принципті позиция оның еңбектеріндегі мәліметтердің шынайылық деңгейінің жоғары екендігін дәлелдейді.

Н. Ә. Назарбаевтың жастық жігері, қандай істе болмасын алғырлық танытуы және бойындағы құдай берген күш-қуаты мемлекет қайраткері ретінде тез өсуіне әсер етті. Оның небәрі 44 жасында Қазақ КСР-ы сияқты үлкен республиканың Министрлер Кеңесінің төрағасы болып тағайындалуына да сол жеке басының табиғи қасиеттері негіз болған. Ол туралы сол кездегі республиканың бірінші басшысы Д. А. Қанаев “Ақиқаттан аттауға болмайды” деген атпен жарық көрген заманхатында: “Назарбаевтың ең басты артықшылығы оның қылшылдаған жастығы, алғырлығы мен лапылдаған қайрат-жігері еді. Өзіміздің орнымызды басатындырдың қамын біз ойламасақ, кім ойлауға тиіс. Сондықтан да Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Б. Әшімұлы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Призидумының төрағалығына сайланған кезде мен Назарбаевты үкімет басшылығына ұсындым” деп жазды[12, 385 б.].

СОКП басшыларының өздері еш уақытта сенбеген утопиялық тәтті қияли нәрселер туралы мемлекеттік деңгейде айтуларының, өз ойларын өмір шындығы ретінде халыққа ұсынуларының іс жүзінде не бергендігі бұрынғы “кеңес халқына” жақсы белгілі. Ол туралы Н. Назарбаев “Әділеттің ақ жолында”: “Соңғы жетпіс жылдағы өз тарихымызға көз жүгіртер болсақ, аса күрделі мемлекеттік, әлеуметтік және экономикалық проблемаларды шешуге утопиялық тұрғыдан келудің қаншама мысалын табар едік десеңізші!”-дейді [114,41б.]. Большевиктік-коммунистік партияның “дана басшылығының” арқасында, алдымен “социалистік” қоғам, кейіннен “кемелденген социализм” орнатқан кеңес халқы өтірікке, жалған уәдеге әбден тойып болған. Оған ащы да болса шындық қажет еді. Міне, осындай жағдайда Н.Ә. Назарбаевтың шындықты айта білетін жаңа буын басшыларының өкілі ретінде тарих сахнасына шығуы, бұрынғы Одақ көлемінде оған деген ел сенімін тудырды. Оның Тибилиси, Таулы Қарабақ оқиғаларына араласып, ара ағайындық міндетін аброймен атқарып шығуы, Одақ көлеміндегі ең жоғары орындардың біріне ұсынылуы соның дәлелі.

Н. Назарбаевтың бүкіл КСРО көлемінде елді аузына қаратқан саясаткер ретінде танымал болғандығы туралы “Азия асқарларында”: “Назарбаев КСРО Халық депутаттарының 1989 жылғы 1 съезінде, өзі бірден және сөзсіз қабылдаған горбачевтік қайта құрудың төртінші жылында, жаңа үлгідегі реформатор әрі саясаткер ретінде шынайы танылды. Дегенмен, бүкіл ел күткен реформа бір орында малтығып қалған болатын.

Қайта құру жылдарында ел халқы партия басшыларының сөздерінен тың леп естиміз бе деген үмітпен съездерден берілген телехабарларды жібермеуге тырысатын. Сол кезде реформаның кемшіліктері мен осал тұстары туралы батыл айтып, одақтық экономиканы басқаруға қатысты өз көзқарастарын бүкіл елге мәлімдеген Назарбаевтың сөзі көптеген адамдарды таңырқатты. Қазақстандағы бес жылдық премьерлік тәжерибе Назарбаев үшін жақсы мектеп болды. Оның айқын дәйектелген, сендіретін де сенімді сөздері сол кезде бүкіл ел назарын өзіне тартып, Гарбачевтың өзінен де кем түспейтін күшті, харизмалық саясаткердің пайда болғанын бүкіл елге паш етті”- деп айтылған [102, 15 б.].

Н.Ә. Назарбаевтың ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында КСРО сияқты алып держава басшылары арасында осындай үлкен беделге ие болуының тағы бір себебі, оның өз сөзіне, өз ісіне аса үлкен жауапкершілікпен қарауы, сөзі мен ісінің үнемі сай келуі, яғни ел алдындағы, халық алдындағы өз жауапкершілігіне деген терең сезімі. Ол туралы Нұрсұлтан Әбішұлы 1991 жылдың көктемінде, яғни ел тағдыры түбегейлі шешілер тарихи сәттің қарсаңында: “Иә, бір кезде мен болашақтағы өз тағдырымды қара металлургиясыз елестете алмаушы едім. Бірақ, өмір өзінше өктемдік жүргізді.Қазір мен үлкен саяси жолдан өтіп үлгердім. Сөйтіп, саяси жұмыс маған өзімді өзімнің көрсетуіме, өзімнің бойымдағы әлде бір жаңа мүмкіндіктерді ашуыма септігін тигізді. Бірақ, нағыз қанағаттанғандық сезімі тіпті де қазір республика мен бүкіл елімізде болып жатқан құблыстарға ықпал етуге мүмкіндігімнің бар екендігінен келмейді. Саяси және мемлекеттік қайраткердің еншісі – бұл ең алдымен оның иығына түскен орасан зор ауыр еңбек және , бұған сеніңіз, жайбарақат өмір сүруге мұрша бермейтін ғаламат күшті жауапкершілік сезімі. Бұл жерде моральдық қанағаттанғандық сезіміне бөленетін бір-ақ нәрсе бар, ол өз халқыңның мұң-мұқтажы мен талап-тілегін түсінетініңді, оны айта алатыныңды, адамдардың тарапынан қолдау табатыныңды сезіну ғана. Әлібетте, бұл ретте ешқашан да масаттынып, мәз болудың қажеті жоқ - өзіңді өзің асыра бағалаудың неге алып барып соқтыратынын біздің бәріміз де жақсы білеміз. Ал, еңбегіңнің еш кетпегенін сезінгенде, өткен жолдардың қиындығына өкінбеу керек”-деген [114, 100 б.].

Ол кезде елдің де, ердің де, әсіресе ел басшысының да “ иығына түскен орасан зор ауыр еңбектің”, жұрт болып бірігіп көтерер қиындықтардың, сыналар сәттің әлі алда екендігін, әрине ешкім де білген жоқ. КСРО сияқты алып империяның көп ұзамай-ақ түбінен шіріген кәрі емендей құлауы, бәрін де жаңа жағдайда, жаңа міндеттер шешуге мәжбүр етті. Дегенмен, бұл жағдайда республика Президенті ретінде Н.Ә. Назарбаевтың “иығына түскен орасан ауыр еңбектің” бірнеше есе артқандығы түсінікті.