Еңбекақы жүйесі

- ресми нормалау мен олардың нәтижесін есептеу жұмыстарында.

Еңбекке мерзімдік ақы төлеу мына екі бағытта жүргізіледі:

1) жай мерзімді; 2) мерзімді-сыйлықтық.

Жай мерзімді еңбекақыны (ЕАЖМ) анықтаудың үлгісі:

ЕАжм=тхТ

Мүндағы: ,

ЕАЖМ - жай мерзімді еңбекакы; т - кызметкерлердің разрядына сәйкес сағат тыю(күндік) тариф ставкасы, тг;

Т - өндіріс барысында нақты аткарылғаны, (сағат,күн).

Мерзімді-сыйлықтық еңбекакы (ЕАМС) былайша анықталады:

P+kn '

EAMC=mxT( I +----------)100

Мүндағы: ,

ЕАМС — мерзімді-сыйльщтьщ еңбекакы;

 Р — белгіленген көрсеткіштері орындалғаны үшін тарифтік ставкаға және сыйльщ беру шарттарына карай сыйақы мөлшері;

k — белгіленген көрсеткіштердің асыра орындалғанына және сыйлық беру шарттарынын әркайсысына пайызға шаққанда сыйлық мөлшері. Кесімді еңбекақы — қызметкерлердің еңбегіне, олардың белгіленген сапада өндірген өнімінің көлеміне қарай ақы төлеу, ол орындалған жұмыстар немесе дайындалған өнімдердің жекелеген түрлеріне алдын-ала белгіленген баға бойынша есептеледі. Кесімді еңбекақы төлеудің мақсаты:

- өндіріс көлемін арттыруды қамтамасыз ету;

         - олардың қорытындылары мен еңбектің прогресті нормасын белгілеу.

 Демек, кесімді еңбекақы  ең алдымен жұмыстың көлемдік, сандық көрсеткіштерін жақсартуға ынталандырады. Кесімді еңбекақы жүйесі арқылы мына мүмкіндіктерге қол жеткізуге болады:

 ♦ жұмыстың жұмысшыға немесе оның бригадасына тікелей қатысты сандық көрсеткіштерін анықтау;

 ♦ орындалған жұмыстың көлемін арттыру мүмкіндіктерін айқындау;

 ♦ жұмысшыны өнім өндіруге немес орындалған ( жұмыстардың көлемін арттыруға ынталандыру қажеттіліктері;

 ♦ техникаға негізделген еңбек нормасын іске асыру.

Кесімді еңбекақыны пайдаланудың келесідей кемшіліктері бар:

- өндірісте өнім сапасының төмендеп кетуі;

- технологиялық процестің бұзылуы;

- қызмет көрсетуді жабдықтаудың нашарлауы;

- жабдықтың істен шығуы;

- талап етілген техника қауіпсіздігін сақтамау;

- материалдық ресурстарды жұмсауда орынсыз ысырапқа жол бермеу;

Кесімді еңбекақы амалдары бойынша мынандай жүйелерге бөлінеді:

- кесімді бағалауды анықтау (тікелей, жанама,прогресті, аккордтық, мердігерлік);

Ф қызметкерлермен есеп айырысу (жеке немес ұжым);

• материалдық көтермелеу (сыйлықақы төлемдері немесе т.б.). Еңбекақының тікелей жеке кесімді (ЕАтжк) жүйесі:

ЕАТжк=£рхЕ

р - өнім немесе жұмыс түрлерінбағалау, тг; g - өндірілген өнімнің саны, атаулы бірлік өлшемі.

m

Б=--------- немесе Б=тх Nv

і> vr

Nv Nvr - бір өнімді өңдеуге немесе белгілі бір уақыт арасындағы істелген жұмыска сәйкес уақыт нормасы.

Еңбекақының тікелей үжымдық кесімдік жүйесі арқылы ,үйлесімді үлгіде ұжымдық кесімді бағалауды пайдаланумен және тұтас бригаданың шығарған өнімінің (орындаған іжұмысының) жалпы көлемі анықталады.

Кесімді-сыйлық жүйесі арқылы жұмысшы немесе жұмыс бригадасы бойынша атқарылған жұмыстан басқа тікелей кесімді бағалау бойынша белгіленген сандық және сапалық көрсеткіштер орындалғанда және асыра орындалғанда төленетін сыйлық. Оның мөлшері сыйлық беру туралы белгіленген ережелерге сәйкес болуы қажет.

P+kn

' EAKc=Zpxg(l+---------)

100

Қызметкерлерге сыйлық берудің кең тараған көрсеткіштері мен шарттары:

- өнім өндіру және еңбек өнімділігін арттыруда, белгіленген өндірістік тапсырмаларды орындау және асыра орындау; *

- өнімнің әрбір өлшеміне келетін еңбек мөлшерін төмендету; ^

- өнімдерді алғашқы өндірілген шағында өткізу және т.б. <

Қызметкерлер еңбекақысының мерзімдік-сыйлық жүйесінде сыйлық беру кезінде негізінен сандық көрсеткіштер, ал кесімді-сыйлық жүйесінде сапалық көрсеткіштер ескеріледі. Жалақының жанама-кесімді жүйесі негізгі қызметкерлерге тікелей қызмет көрсететін қосымша қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін қолданылып, жанама-кесімді бағалауды анықтайды.

mvs

ЕАжк=------ (

J^asn

 mvs - косымша қызметкерлердің тарифтік ставкасы, тг; <

Nasn — қосымша қызметкерлерге қызмет көрсетуде негізгі қызметкерлердің өндіру нормасы.

Еңбекақының жанама-кесімді жүйесі арқылы қызметкерлердің еңбекақысы мына формуламен анықталады:

ЕАЖк=ЕРкз х qosn

і і

qOsn — қосымша кызметкерлерге қосымша кызмет көрсетуде негізгі кызметкерлердің өндірілген өнім (орындалған жұмыс) көлемі;

Кесімді-прогресті жүйеде ақы өнім дайындаудың белгіленген нормасында әдеттегі бағалау бойынша, ал нормадан артығы жоғары бағамен төленеді.

Еңбекақының аккорттық жүйесі белгілі жұмыс көлемін орналастыруға және осы жұмыс үшін жалақы қорының жалпы көлемін карастырады.

 Қызметкерлерге еңбекақы  олардың белгіленген штаттық айлық кестесіне және нақты сыйлық беру жүйесіне сәйкес жүзеге асады.

Шығарылған өнімдердің өнімдердің өзіндік құнының есебінде қалыптасқан, барлық категориялы қызметкерлерге еңбекақы төлеудің негізгі көздері еңбекақы қоры болып табылады.

Еңбекақы қорына жататындар:

• атқарылғануақыт үшін төлем
• істелген уақыт үшін төлем
• бір жолға көтермелеу төлемдері;
• тамақ, түрғын үй, отын және т. б. төлемдер.

 Жоғары еңбекақы мен өндіріс көрсеткіштерінің өзарабайланысы

2.2. ЕҢБЕКАҚЫ ТӨЛЕУДІҢ  ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ.

Жұмысты орындау барысында өз еңбегі үшін кепілді түрде ақы алуға жұмысшы мен қызметшінің субъективті құқығы болып табылатын еңбек құқығы институты ретіндегі еңбекақы экономикалық жағдайына, еңбектің ақырғы нәтижесше байланысты, азаматтық құқықтық сипаттағы келісім-шарттар бойынша ақы төлеуден бөлек, ұжымшар мүшелері өздері белгілейтік ұжымшар мүшелері еңбегінің ,актісінен айырмашылығы бар.

Еңбекақы төлеу жүйесі дегеніміз — еңбек өлшемі мен оған ақы төлеу көлемі арасындағы өзара байланысты белгілеудің тәсілі. Оның уақыттық, істегеніне қарай төлеу және қосымша сыйлықтык деген түрлері бар. Еңбекке ақы төлеудің уақыттық жүйесінде істеген уақытына (айына, күніне, сағатына) сәйкес тарифтік ставка немесе оклад бойынша1 еңбекақы есептеледі. Ақы төлеудің бұл нысаны бұйымдарды дайындаудың дәлдігі қажет етілетін және т.б. өндірістердің белгіленген режимі бар жұмыстарда қолданылады.

Уақыттық ақы төлеу жүйесінің бір түрі уақыттық-сыйлықтық болып табылады. Оған окладтан немесе тарифтік ставкадан басқа, жұмыстың белгіленген сандық және сапалық көрсеткіштерін асыра орындағаны үшін сыйлықтар да кіреді.

Еңбекке ақы төлеудің уақыттық-сыйлықтық жүйесі, мейлінше кең тараған. Ол еңбек өнімділігінің жоғарылауына тікелей ықпал жасайтындықтан жұмысшылар мен қызметшілердің материалдық қызығушылығын туғызады.

Еңбекке ақыны істегеніне қарай төлеу жүйесі - өнімніңі әрбір бірлігі үшін кесімді ақы бағасы бойынша есептеледі: қызметкерлердің еңбегінің нәтижесіне тікелей байланысты еңбекақы көптеген жұмысшылардың еңбегіне ақы төлеудің негізгі жүйелерінің бірі.

Істегеніне қарай төлеу жүйесінің төрт түрі бар: тура кесімді, кесімді-сыйлықтық, кесімді-прогрессивтік және аккордтық.

Тура кесімді ақы төлеу — норманың өндіру мөлшеріне қатыссыз орындаудың фактілеріне сәйкес детальдардың әрбір операциясы үшін белгіленген, өзгермейтін баға бойынша еңбекке ақы төлеу. Кесімді-сыйлықтық жүйе жағдайында, қызметкер негізгі кесімді табысынан басқа, жұмыстағы жақсы көрсеткіштері үшін қолма-қол сыйлық алады. Бұл жүйеіөндірістік міндеттерді орындау және асыра орындау,өндірістің тиімділігі мен пайдасын көтеру жолында жұмысшылар мен қызметшілердің материалдық қызығушылығын арттыру мақсатында еңгізілген (ЕТЗК, 79-бап).

Кесімді-прогрессивтік жүйе жағдайында жасалған өнімнің әрбір бірлігі үшін тиісті норманың асыра орындалу дәрежесіне байланысты баға өсіп отырады. Ақы төлеудің бұл нысаны бірегей жағдайлардан басқа (мысалы, қара, түсті металургия өнімдерін шығаруды арттыру ерекше қажет болғанда) уақытша қолданылады.

 Аккордтық ақы төлеу жұмысшылардың немесе бір жұмысшының орындайтын жұмысының барлық көлемі үшін жұмыс бағаларының нормалары бойынша белгіленеді. Ақы төлеудің мүндай жүйесі қызметкердің материалдық қызығушылығын туғызып қана қоймай, ол орындалатын жұмыстың сапалы және жедел орындалуын (бүгінгі жағдайда бүл жүйе, мысалы, құрылыста кең қолданылады) сенімді қамтамасыз етеді.

 Еңбекке бригадалық  ақы төлеудің маңызы үлкен. Еңбекті ұйымдастырудың бригадалық нысаны оның өнімділігінің өсуіне, жұмыс уақытының жоғалмауына, материалдық және еңбек қорының тиімді шығындауға, тәртіптің нығаюына ықпал жасайды. Әрбір жеке адамның үлесі дәл есептелетіндіктен, ол жұмысқа деген белсенділікті күшейтеді. Бригаданың қызметі еңбекке қатысушының коэффициентін қолдану арқылы ақырғы нәтиже және еңбекақыны бөлу бойынша шаруашылық есепке ақы төлеу әдісімен жүзеге асырылады. Бригада мүшесінікц еңбекақысының көлемі еңбектің жалпы нәтижесіне байланысты. Еңбекке ақы төлеудің сыйлықтық жүйесі еңбекақының құрамдас бөлігі және еңбеккерді материалдық ынталандыру, сіңірген еңбегін ескеру ретінде көрінеді.

Еңбекақының ынталандырғыш рөлін нығайтуда, халық шаруашылығының барлық буындарында жұмыстың тиімділігімен сапасын көтеруде жылдың корытындысы бойынша еңбектің жалпы нәтижелері үшін материалдық ынталандыру корынан қызметкерлерге төленетін көтерме ақшаның маңызы ерекше. Ақы төлеудің мөлшері, тәртібі және шарттарын кәсіпорын әкімшілігі кәсіподақ комитетінің келісімімен жасаған ережелер айқындайды.

Өндіруші қызметкерлер үшін еңбекақыны реттеу ұжымдық шарт арқылы жүзеге асады, ал басқару мен инженерлік-техникалық қызмет жұмыскерлердің еңбегін төлеу жағдайын өзара шарт арқылы көрсетеді. Ол белгілі бір кезеңге жұмыскер мен әкімшілік арасында жасалады.

Еңбек нормалары (жұмыс істеу, уақыт, қызмет көрсету нормалары) еңбек шығынының өлшемі болып табылады және қызметкер үшін техникалық, технологияның, еңбек өндірісін ұйымдастырудың қол жеткен деңгейіне сәйкес белгіленеді.

Еңбек нормаларын еңгізуді, ауыстыруды және қайта қарауды жұмыс беруші жүргізеді. Қызметкерлердің жұмыс істеу нормаларын орындауы үшін жұмыс беруші қалыпты еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндетті. Нарықтық экономика жағдайында еңбекақы жүйесін дұрыс қолдану принциптерін түсіну үшін мына жағдайларды ібілген жөн: осы жүйеге негізделген күнкөрістің ең төмен деңгейі "ең төмен еңбекақы" — тұтыну игілігі және қызметінен тұрады. Еңбекақының ең төменгі мөлшері қабылданған заңмен анықталады және дүркін-дүркін баға индексінің өзгеруіне байланысты үйлестіріп, қайта есептеліп отырылады.

Ең төменгі еңбекақы — меншік нысанына қарамастан экономиканың барлық салалары мен барлық кәсіпорындағы еңбекақы базасы болып есептелінеді. Бұдан шығатын қорытынды кез-келген жалдамалы қызметкердің ақшалай сыйақысы ең төменгі еңбекақыдан төмен болмауы керек.

Еңбекке ақы төлеудің тәртібі. Еңбекақы белгіленген тиянақты мерзімде, жұмыс уақытынан тыс кезде кем дегенде айына бір рет төленіп тұруы керек. Аванстық мөлшерін әкімшілік кәсіподақ комитетімен келісе отырып, ұжымдық келісім-шартта айқындайды. Ұлттық банк мекемелеріне қашықта орналасқан ауылдардағы кейбір қызметкерлерге еңбекақы айына бір рет немесе екі айда бір рет (мысалы, ауыл мектебінің мұғалімдеріне) төленеді. Демалыстың барлық кезеңінде еңбекақы демалысқа ең кем дегенде бір күн қалғанда төленеді (ЕТЗК, 92-бап).

2.3. ЖҰМЫСТЫҢ ҚАЛЫПТЫ ЖАҒДАЙЛАРЫНАН  АУЫТҚУ БОЛҒАНДАҒЫ

ЕҢБЕККЕ АҚЫ ТӨЛЕУ.

 Қалыпты жұмыс жағдайларынан  әртүрлі ауытқулар кезіндегі еңбекке жоғары мөлшерде ақы төлеудің тәртібі заңмен белгіленген. Белгіленген уақыттан тыс жұмыс үшін, еңбекке ақы төлеу ЕТЗК-нің 83 бабында көзделген ережелері бойынша, атап айтқанда, еңбекке уақытша ақы төлеуі барысында, еңбектен тыс уақытта алғашқы екі сағатқа бір жарым мөлшерде, ал қалған сағаттарға екі есе мөлшерде төлеу жүзеге асырылады. Істегеніне орай ақы төлегенде, сондай-ақ қолымен істейтін жұмысшылар және уақытша жұмысшылар үшін біртұтас тарифтік ставкілер белгіленген халық шаруашылығының салаларында уақыттан тыс жұмыс үшін заңмен белгіленген мөлшерде қосымша ақы төленеді. Істегеніне орай еңбекақы төлеген жағдайда, уақыттан тыс жұмыс үшін артық уақыттың алғашқы екі сағатында уақытша жұмыс істеушінің тиісті разрядына сәйкес тарифтік ставканың елу пайыз мөлшерінде, ал қалған сағаттарына бұл тарифтік ставканың жүз пайыз мөлшерінде төленеді. Мұндай төлем қалыпты жұмыс күндері белгіленген кәсіпорындарда жүзеге асырылады. Нормаланбаған жұмыс күндерімен істейтін қызметкерлердің бұған құқығы жоқ.

Жұмыс уақытынан тыс жұмыс тек ақшалай нысанда төленеді. Оның орнын кейін жұмыс істеп қайтаруға қызметкердің келісімімен де рұқсат етілмейді.

Апта сайынғы демалыс күндеріндегі және мереке күндеріндегі еңбекке ақы төлеу. Мереке күндеріндегі жұмыс мыналарға екі есе төленеді:

• Кесімді ақымен істейтіндерге екі есе баға қойылады;

- Сағат бойынша немесе күндік ставкалар бойынша төленетін қызметкерлерге екі есе сағаттық немесе күндік ставка мөлшерінде;

- Ай сайын еңбекақы алатын қызметкерлерге еңбекақыдан тыс бір жолғы сағаттық немесе күндік ставка бойынша.

Бұл жағдайда жұмыс уақытының айлық жұмыс нормасы шеңберінде және жұмыс айлық нормадан асып кетсе, окладтан жоғары екі есе сағаттык немесе күндік ставка мөлшерінде төленеді.

Мейрам кезінде жұмыс істеген жұмысшының немесе қызметшінің қалауы бойынша, оған басқа күн демалыс берілуі мүмкін (ЕТЗК, 84-бап). Мұндай жағдайда мереке күнгі жұмыс үшін ақы төлеу бір-ақ рет жүзеге асырылады.

Егер тынығу күнін басқа уақытқа ауыстыру мүмкін болмаса, демалыс күнгі жұмыс екі есе төленеді. Түнгі жұмыс, үшін ақы төлеу жоғары мөлшерде іске асырылады. Өнеркәсіпте оның мөлшері түнгі уақыттағы жұмыстың әрбірі сағаты үшін тарифтік ставканың 20 пайызы мөлшерінде, ал тоқыма және нан пісіру өнеркәсібінде 50 пайыз мөлшерінде белгіленген. Түнгі уақыттағы жұмысшыларды еңбек ақысына қосымша төлеу өнеркәсіптің басқа объектілерінде де көзделген.

Бірнеше жұмысты қатар істегенге ақы төлеу бұл лауазымға белгіленген біріккен жалақы есебімен жүзеге асырылады. Бірақ біріккен толық жалақының жартысынан аспауы тиіс.