Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі – Қазақстан халқының әлеуметтік жағдайын жақсартуда ең ауқымды фактор

Корпоративті әлеуметтік жауапкершіліктің принциптерін мойнына алған компаниялар өздерінің шаруасына оң эффективті әсерін береді, егер компаниялар өз еркімен, адал әрекет етсе. Компаниялар қоғамның қай тұстарына (жергілікті жердің немесе халықтың қай әлеуметтік тобына) әлеуметтік көмек көрсететінін өздері шеше білу керек. [5, 42 б]

Келесі бір қозғайтын  мәселе: Ірі ұлттық компаниялар, трансұлттық корпорациялар әлеуметтік жауапкершілікке ерекше көңіл бөлу қажет. Себебі, қазіргі таңда,  олар – Қазақстан экономикасының негізгі тірегі болып есептеледі. Бұл ірі компаниялар әлеуметтік жауапкершілік бойынша белгілі бір деңгей есебінде әрекет етіп жатыр. Алайда, бұл әрекеттер көбіне қайырымдылықпен бітуде.

Кіші және орта бизнеске әлеуметтік жауапкершілікті артудың орны жоқ, себебі, бұлар қоршаған ортаға аса экологиялық зиянын тигізіп жатқан жоқ. Елбасымыз айтқандай, кіші және орта бизнес – мемлекет локомотиві болып табылады. Бірақ, бұл бизнес өкілдері өздері орналасқан жергілікті жерде қайырымдылық, спонсорлық көмек көрсетіп жатса, нұр үстіне нұр болмақ!

Әлеуметтік жауапкершіліктің үш бұрышында: мемлекет, бизнес, азаматтық  қоғам болса, осындағы азаматтық  қоғам – ең әлсіз тұс. Себебі, азаматтық қоғамның түсінігінде әлеуметтік жауапкершілік мемлекет тарапынан, ал бизнес өкілдерінің тарапынан қайырымдылық, спонсорлық көмек болу керек деген түсінік жатыр. [2, 202 б.]

Компаниялардың корпоративті әлеуметтік жауапкершілігіне қоғам тарапынан ынталандыру үшін жоғарыдағы түсінік өзгеруі керек. Сонда ғана, қоғам тарапынан түрлі әрекеттер, мысалға (шетел тәжірибесінен):

- корпоративті әлеуметтік жауапкершілігі бар,  әлеуметтік жобаларға қатысатын компаниялардың тауарын алу;

- корпоративті  әлеуметтік жауапкершілік принциптерін ұстанатын компанияларға, фирмаларға ақшалай инвестициялар салу;

- корпоративті  әлеуметтік жауапкершілік принциптерін  ұстанатын компанияларға жоғары сапалы мамандардың жұмысқа орналасуы;

- өз карьерасын  әлеуметтік жауапкершілігі бар  жұмыс берушімен қатынасу. [1, 93 б]

Әрдайым жақ болуы сияқты әрекеттер орын алады. Ал бұл сәйкесінше, компаниялардың тұтынушылар үшін бәсекелесуге алып келеді. Ал бәсеке бар жерде сапа артады. Осы мақсатпен, қоғамның әлеуметтік жауапкершілік танымын арттыру мақсатында, ұсынамыз:

1. Жоғары, арнайы оқу орындарында «корпоративті әлеуметтік

жауапкершілік»  секілді дәріс енгізуін;

2. Қоғамдық орталарда әлеуметтік жауапкершілік түсінігін танытуды;

3. Мемлекет осындай әрекеттерді қоғамға танытуын қамтамасыз ету керек.

Мұндай ұсыныстар дамыған, дамушы мемлекеттерде орындалып жатса, дұрыс болмақ. Мұндай қоғамда өскен азамат кейін де өз бизнесін бастарда міндетті түрде әлеуметтік жауапкершілікті ерекше орынға қояды.

Енді мемлекет тарапынан ынталандыру жұмыстарын кеңінен қарастыру керек. Мемлекет тарапынан Қазақстанда Салық кодексінде әлеуметтік жобаларға қатысқан бизнесті ынталандыру нормалары қарастырылған (2009 жылдан бері әлеуметтік жобаларға қатысатын бизнестің корпоративтік табыс салығын төмендету бойынша ынталандыру жүйесі жүргізіліп келеді) (15).  Сонымен қатар, Елбасы жыл сайын әлеуметтік салаға ынталандыру үшін «Парыз» сыйлығын белгілегенін білеміз. Дағдарыс кезінде де мемлекет көмегін аяп қалғаны жоқ. [11]

Мемлекет пен кәсіпкерлік  әр деңгейде сенімді әріптес болу керек!

Менің мұндағы мемлекеттің тарапынан болатын әрекеттерге беретін ұсыныстарым келесідей:

1. Мемлекет КӘЖ жөнінен «Парыз кодексін» енгізу керек (бұл кодексте идеалды бизнестің портреті сипатталады);
2. Арнайы «Бизнес» телехабарын құру керек («Парыз Кодексін» орындамайтын компаниялар өздерінің сыртқы имиджінің түсуіне, сондай-ақ, сол компанияларға тұтынушылар тарапынан сұраныс азаятынына алып келетінін түсінеді, ал керісінше, орындаушылар қосымша пайдасына алып келеді);
3. Мемлекет КӘЖ жүйеленуінде нақты ережелер мен нормаларды бекіту керек, заңнамалық базасын құрастыру керек;
4. Жергілікті жердегі мемлекеттік органдар мен кәсіпорын, фирма,

компания сол жердегі  әлеуметтік нысандарға белгілі көмек  көрсету керек;

5. Облыс көлемінде КӘЖ жөнінен Кеңес құру қажет (яғни бұл кеңеске облыс көлеміндегі билік органдары, ірі кәсіпорындар кіреді);
6. Кеңес аясында әр түрлі әлеуметтік бағыттарда «қайырымдылық», «әлеуметтік жауапкершілік» қорларын құру қажет (мысалға: бұл қордан төтенше жағдай орын алған нысандарға кідірместен қаржы жіберіледі);
7. Мемлекет түрлі кәсіпорындардың әлеуметтік мәселе жөнінен серіктестігіне алып келуін  қамтамасыз ету керек.

Мемлекет осындай Кеңеске кірген әлеуметтік жобаларға белсене қатысқан кәсіпорындарға салық жөнінен жеңілдіктерді қарастыру керек. Бұл Кеңес облысқа бөлінген бюджеттің жұмсалуын қарастырса дұрыс болады. Бұл - дегеніміз, бюджеттің эффективті жұмсалуын қамтамасыз етеді. (Ресейде мұндай бюджет (мөлдірлілік) – «Прозрачный бюджет».) [4, 106 б]

Компаниялардың «Парыз Кодексінің» үлгісіне ұмтылуы, корпоративті және әлеуметтік жауапкершіліктің артуына әкеледі.

Мұндай механизм біздің Қазақстан үшін тиімді деп ойлаймын. Мұндай жоба іске асып жатса, елімізде аймақтың тұрақты дамуы жақсара түспек. Яғни, қазақстандықтардың өмір сүру жағдайы жақсарады. Жергілікті жердегі билік органдарының жауапкершілігі артып, халықтың мемлекетке сенімдігі артады. Бұл механизм өзінің тиісті нәтижесін беретініне сенімім мол.

Мұндай жобаның ұсынуымның себебі, біз жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшкенімізге небәрі 20 жыл болды. Елбасымыз айтқандай, Болашақтың іргесін бірге қалайтын болсақ, бірге жұмыс жасау қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ тарау. Корпоративті әлеуметтік жауапкершілікті дамыту

                   2.1 КӘЖ дегеніміз не?

 

Әлеуметтік жауапкершіліктің үшінші бұрышындағы қарастыратын субъект – кәсіпкер. Ең алдымен, кәсіпорындарға  КӘЖ беретін мүмкіндіктерге тоқталайық:

1. КӘЖ қандай басымдылықтар береді?

• Сатулардың көлемін арттыру;

• Шығындарды азайту;
• Қызметкерлерді тарту, сақтау, ынталандыру және дамыту;
• Капиталға қол жеткізуді жақсарту;
• Басқа компаниялармен альянстар мен серіктестіктер құру;
• Қауіп-қатерлерді басқаруды жақсарту;
• Беделді қалыптастыру және айрықша басымдылықтарды құру;
• Қызметкерлер мен клиенттердің неғұрлым жоғары берілгендігін қалыптастыру;
• Сауда маркасының беделін нығайту.

Стратегиялық КӘЖ ортақ  құндылықтарды қалыптастырудан, яғни, қоғам мен бизнес үшін игіліктерді құрудан тұрады.

Бизнес үшін басымдықтар  таңдалып алынған КӘЖ стратегиясы мен КӘЖ бағдарламаларының бағыттылығына байланысты тікелей және қосымша көздерден туындайды. Тікелей басымдықтар жиі шығындарды үнемдеумен, сатуларды арттырумен немесе жаңа нарықтардың пайда болуымен көрінеді.

Қосымша пайдалар жиі  беделді қалыптастыру, бренд құнын арттыру және әлеуетті қауіп-қатерлерді жою түрінде көрінеді.

2. КӘЖ компанияға акционерлерімен байланысында қалай көмектесе алады?

Тікелей: басшылық акционерлер  мен әлеуетті акционерлерге ұсынатын қаржылық емес есеп/КӘЖ есебі арқылы. Бұл есеп талап етілмейді, бірақ қосымша салым болып табылады, себебі онда компания өз ұстанымы мен қызметін (жүйелер, кадр ресурстары, басшылық, табиғатты қорғау нормалары және т.б.) құруда бағдар ала алатын критерийлер қатары аталады.

КӘЖ коммерциялық кәсіпорындар арасында қоғаммен байланыстың жаңа шегі болып табылатындықтан, қоғамға мәлімделген КӘЖ жобалары компанияның ұстанымдарын және оның нарықтағы беделін нығайтады, осылайша қоғамдық лояльдылықты арттырады. Бұл жағдайда КӘЖ жобалары акционерлермен байланысты қолдайды, өйткені бизнеске оң әсер береді, және оларды акционерлер алдында қорғау жеңіл болады (бюджет тұрғысынан).

КӘЖ компания басшылығының акционерлермен байланысын екі түрлі жолмен қолдайды.

3. КӘЖ компанияға қоғаммен байланысында қалай көмектесе алады?

КӘЖ-ті мойындау қоғам мен мүдделі тараптан туындайды. Бұл бизнестің қоғамға тиімді тартымдылығы танылатын басымдылықтарға әкелуі тиіс. Мұндай мойындауға қол жеткізу үшін компания қоғамға әсер мен басымдылықтар туралы айқын және тиімді ақпарат беруге ат салысуы тиіс.

4. Компаниялар КӘЖ-ке ие болмаса не болады?

Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік міндетті емес, ерікті болып табылады, алайда бұл жағдайда компанияның нарықтағы алар орнына зор әсерін тигізеді. КӘЖ басқарудағы  жаңа сұлба болып табылады және алға қарай қадам басқан сайын неғұрлым жоғары сұранысқа ие болып отыр. «Price Waterhouse» зерттеуіне сәйкес КӘЖ компаниялар бәсекеге түсетін жетекші бизнес-факторлардың бірі болмақ, себебі ол байланыстар арқылы имиджді нығайтады және компаниялар бойынша инвестициялардан жоғары қайтарымдылыққа ие, қызметкерлердің берілгендігінен бастап және бәсекеге қабілеттілікті арттырумен, жаңа клиенттерді жинаумен және жаңа нарықтарды ашумен аяқтай отырып.

5. Компанияның қай бөлімі КӘЖ айналысуы тиіс?

Негізінен КӘЖ байланысты барлық қызметпен КӘЖ бөлімі айналысуы тиіс. Егер компанияда корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік бөлімі болмаса, онда бұл қызметпен немесе онымен байланысты мәселелермен маркетинг/коммуникация бөлімі немесе кадрлар бөлімі айналысады.

6. Ішкі КӘЖ дегеніміз не?

Бұл компанияның өз жұмыс  ортасында жауапкершілікті қалай  басқаруы, және ол қызметін жүзеге асыратын адамдар (мысалы, ол адамдар ресурстарын, клиенттермен қарым-қатынастарды, байланыстарды, корпоративтік этиканы және инвесторлармен қарым-қатынастарды қалай басқарады). Сонымен қатар, олар мүдделі тараптың заңды мүдделерін назарға алатын басқару жүйесін құрады және компания стратегиясын қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағыттайды.

7. КӘЖ есебі дегеніміз не?

КӘЖ (әлеуметтік) есебі  компанияның өзінің клиенттеріне, қызметкерлеріне және мүдделі тараптарға қатысты тәжірибеде қолданатын жауапкершілік деңгейін көрсету, және компаниямен жүзеге асырылатын белгілі бір КӘЖ жобалары туралы мәлімдеу мақсатымен шығаратын мерзімді баяндамаларынан тұрады.

8. КӘЖ және бәсекеге қабілеттілік арасындағы байланыс қандай?

КӘЖ және бәсекеге қабілеттілік тығыз байланысты. Өсіп отырған фактылар саны бәсекеге қабілеттілікті ынталандырушылар, адам және әлеуметтік капитал сапасы мен осы қасиетті КӘЖ арқылы дамытудағы корпорация салымы арасындағы өзара тығыз байланыстарды көрсетеді. Компания деңгейінде бұл процессте кері байланыстың екі циклы бар:

Олардың бірі корпорация рөлі болып табылады. Корпорация өзінің КӘЖ бойынша қызметінің қалай  бағытталатындығы мен орта мерзімді және ұзақ мерзімді болашақта елдің адам және әлеуметтік капиталын нығайтатын және табиғи капиталды сақтайтын стратегиялық салаларда шешімдерге көзделгендігіне ақылмен қарауы тиіс.

Екінші жағынан, қоғамның нарықтар мен саяси факторлар  арқылы компанияның нарықтық механизмдегі жауапты тәжірибесін мойындауынан және трансформациялауынан тұрады. Осы кері байланыс циклдарының көмегімен КӘЖ мәселелері бәсекелі басымдылықтар көзіне айналды (мысалы, экономикалық әсер және еңбек өнімділігін арттыру), ары қарай аймақтық және ұлттық деңгейде бәсекелестік қарқындылығы мен инновациялық әлеуетті арттырады. [10]

Сонымен, кәсіппен айналысатын  мекемелерде КӘЖ орын алу керек. Қазіргі таңда кейбір кәсіпорын, компанияларда КӘЖ-тің кей тұстары ғана бар. Сондықтан КӘЖ орнататын компаниялар шетелдің тәжірибесіне сүйенгені дұрыс деп ойлаймын. Әсіресе, Азияның жолбарыстарына айналып жатқан Сингапур, Малайзия, Еуропа елдерінің дамушы мемлекеттерімен тәжірибе алмасқан жөн.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 АҚШ және Еуропа елдеріндегі КӘЖ модельдері

 

Компаниялардың ішкі және сыртқы әлеуметтік жауапкершілігін қарастырып, талдамас бұрын, мынадай ұсынысым бар:

Әр компания өзіне лозунг ұстар, идеология орнатып, дәріптеу керек! Сонда, компания басшылары ғана емес, жұмысшы табы да әлеуметтік жауапкершілікті болады.

 Енді АҚШ және Еуропа елдеріндегі КӘЖ модельдерін қарап көрелік:

1-кесте: АҚШ және Еуропада КӘЖ модельдері

АҚШ және Еуропада КӘЖ модельдері
	АҚШ	Еуропа
Экономикалық жауапкершілік	Корпоративті басқарудың принциптеріне сәйкес бағытталу, тиісті сыйақы мен тұтынушы қорғау.	Заңдық негізде орнатылған тәртіп, мысалға, аптасына 35 сағат жұмыс уақыты, МРОТ,өндіріс ережесі, мед. препарат тестілеу.
Заңдық жауапкершілік	Корпорацияның орта деңгейдегі заңдық белгіленген тәртіп ережесі.	Кәсіпті жүргізуде терең  реттелген заңнамалық ережелері.
Әдепті жауапкершілік	Жергілікті орта қолдау тенденциялары.	Жоғарғы деңгейдегі салық, жоғарғы деңгейде мемлекеттік әлеуметтік қорғау.
Қайырымдылық (филантропия)	Өнер, мәдениет және Жоғары оқу орындарында спонсорлық.	Жоғарғы деңгейдегі салық мемлекеттің түрлі саланы қаржыландырады.