Тәуекелдерді басқару – табыстылық алғышарты

Жоспары:

Кіріспе

1-бөлім. Тәуекелдердің теориялық негіздері

1.1. Тәуекелдердің мәні мен түсінігі

1.2. Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуы

2-бөлім. Тәуекелдерді басқару – табыстылық алғышарты

2.1. Тәуекелдердің деңгейін бағалау әдістері

2.2 Тәуекелдерді басқару

2.3. Тәуекелдерді бейтараптандыру тетіктері

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

   Нарықтық экономика жағдайында тәуекел – бұл кәсіпкерліктің маңызды элементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез келген түрлеріне тән.  Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық қатынастардың  пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.

   Тәуекелсіз кәсіпкерлік  болмайды. Ең көп табысты жоғары  тәуекелді нарықтық операциялар  әкеледі. Алайда барлық жерде  шек керек. Тәуекел міндетті  түрде максималды жіберілетін  шекке дейін есептелуі тиіс.

   Қазақстандық нарықтың қаржылық  тәуекелдерін бағалау және басқаруды  жетілдіру проблемасын шешудің  практикалық маңызы және өзектілігі  осы негізде нарық қатысушыларының  қаржылық тұрақтылығын жоғарылату  мүмкіндігімен анықталады. Қаржы  нарығының қатысушыларының қаржылық  тұрақтылығын жоғарылату осы  нарықтың тұрақтануына әкеледі,  ал бұл өз кезегінде бүкіл  елдің экономикасының тұрақтануына  себебін тигізеді.

   Менің рефератымның мақсаты болып қаржылық тәуекелдерді бағалау, басқарудың Қазақстан нарығының дамуы жағдайларына бейімделген әдістері мен моделдерін ашып көрсету табылады.

   Таңдалған мақсатыма сәйкес рефератымның  жазылуы барысында келесідей міндеттер қойылып, шешілуі тиіс:

1. Тәуекелдер  туралы жалпы мағлұмат ұсыну;

2. Тәуекелдердің,  соның ішінде қаржылық тәуекелдердің  классификациясын ашып көрсету;

2. Тәуекелдерді  бағалау, басқару әдістеріне тоқталып  өту.

1-бөлім. Тәуекелдердің  теориялық негіздері

1. Тәуекелдердің мәні мен түсінігі

 

Кез келген кәсіпорынның қаржылық әрекеттерінің  барлық түрлері көптеген тәуекелмен тығыз байланысты болады. Оның ықпал  ету дәрежесі нарықтық экономикаға  байланысты біршама артуда.  

Тәуекел шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты категориялардың ішінде ең күрделілерінің бірі болып табылады. Әдебиеттерде бұл категорияға әртүрлі  түсінік береді. Мысалы, отандық  әдебиетіміз – Р.Ә.Әмірқанов және А.Қ.Тұрғұлованың “Қаржы менеджменті” атты еңбегінде “Тәуекел – бұл бір жағынан, барынша мүмкінді қауіптілік, ресурстардан айырылу мүмкіндігі немесе ресурстарды ұтымды пайдаланудан алынатын табысты толық алмау, басқа жағынан, тәуекелдің арқасында қосымша пайда табу мүмкіндігі” делінген. Шынында да тәуекелдің салдарын біз алдын-ала нақты айта алмаймыз. Тәуекелге бару арқылы кәсіпорын табыс табуы да мүмкін, сонымен қатар оның шығынға ұшырамайтынына да ешкім кепілдік бермейді. Сондықтан да қаржы менеджменті табыс алу мүмкіндігін ылғи да тәуекелмен байланыстырады. Тәуекел және табыс - өзара байланысты қаржылық категориялар.

Ресейдің  профессоры Е.С.Стоянованың “Финансовый менеджмент” оқулығында тәуекелге келесідей анықтама берілген: “Тәуекел деп қандай да бір табиғат құбылысы немесе адамның қандай да бір қызмет түрінің ерекшелігінен туындайтын шығындалу қауіптілігі түсіндіріледі”. Осы орайда қаржы менеджері үшін тәуекел – бұл жағымсыз нәтиже ықтималдылығы. Әртүрлі инвестициялық жобалардың тәуекелдік деңгейі әртүрлі болады, салымдар салудың ең жоғары табысты вариантының тәуекелі тым жоғары болуы мүмкін.

Тәуекел – бұл экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде ол болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін оқиғаны  білдіреді.   Сондай-ақ, тәуекелге  экономикалық категория ретінде  келесідей негізгі белгілер тән:

1. Экономикалық табиғаты. Тәуекел кәсіпорынның экономикалық қызметінің сферасында көрініс табады, оның табыстарын қалыптастырумен тікелей байланысты және қаржылық қызметті жүзеге асыру процесінде кәсіпорынның экономикалық залалдарға ұшырау мүмкіндігімен сипатталады. өзінің көрініс табуының аталған экономикалық формаларын ескере отырып, тәуекел экономикалық категория ретінде сипатталады, шаруашылық процесті жүзеге асырумен байланысты экономикалық категориялар жүйесінде белгілі бір орын алады.

2. Көрініс табу объективтілігі. Тәуекел кез келген кәсіпорынның қызмет етуіндегі объективті құбылыс болып табылады, ол кәсіпорынның қаржылық қызметінің барлық дерлік бағыттарымен және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен бірге қабаттаса жүреді. Тәуекелдердің параметрлерінің бірқатары субъективті басқарушылық шешімдерге байланысты болғанменен, оның көрініс табуының объективті табиғаты өзгермей қала береді.

 3. Жүзеге асыру ықтималдылығы. Тәуекел категориясының ықтималдылығы кәсіпорынның қаржылық қызметін жүзеге асыру процесінде тәуекелді жағдай болу мүмкіндігімен де, болмау мүмкіндігімен де айқындалады. Бұл ықтималдылықтың дәрежесі объективті де, субъективті де факторлармен анықталады, бірақ тәуекелдің ықтималдылық табиғаты оның тұрақты белгісі болып табылады.

4. Салдарлардың белгісіздігі. Тәуекелдің бұл белгісі оның қаржылық нәтижелерінің, бірінші кезекте жүзеге асырылатын қаржылық операциялардың табыстылық деңгейінің толық айқындылықпен шешілмеуімен анықталады. Қаржылық операциялардың нәтижелілігінің күтілетін деңгейі тәуекелдің түрі мен деңгейіне байланысты айтарлықтай кең диапазонда ауытқуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, тәуекел кәсіпорын үшін айтарлықтай қаржылық залалдар да әкелуі мүмкін, сондай-ақ кәсіпорын үшін қосымша табыстар да қалыптастыруы мүмкін. 

5. Салдарлардың күтілетін қолайсыздығы. Жоғарыда тәуекелдердің көрініс табуының салдарлары қаржылық қызметтің негативті де, позитивті де нәтижелілігімен сипатталуы мүмкін деп айтылғанмен, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын қолайсыз салдарлардың деңгейімен сипатталады және өлшенеді. Бұл тәуекелдің тым негативті салдарлары тек ғана табыстардың ғана емес, сондай-ақ кәсіпорынның капиталының да жоғалуына әкелу мүмкіндігімен анықталады, ал бұл кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауына (яғни кәсіпорынның қызметінің қайтып оралмас негативті салдарларына) әкеледі.

6. Тәуекел деңгейінің өзгергіштігі. Кәсіпорынның қаржылық қызметінің белгілі бір түріне немесе қандай да бір қаржылық операцияға тән тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт бойынша айтарлықтай өзгеріп отырады, яғни қаржылық операцияны жүзеге асыру ұзақтылығына байланысты болады, өйткені уақыт факторы тәуекел деңгейіне өзіндік ықпал етеді (бұл салынатын қаржылық қаражаттардың өтімділік деңгейі арқылы, қаржы нарығындағы қарыздар бойынша пайыздық ставкалардың өзгерісінің белгісіздігі және тағы басқалар арқылы көрініс табады). Сонымен қатар, тәуекел деңгейінің көрсеткіші үнемі динамикалық өзгерісте болып отыратын көптеген объективті және субъективті факторлардың ықпалынан да айтарлықтай ауытқып отырады.

7. Бағалау субъективтігі. Экономикалық құбылыс ретіндегі тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалану көрсеткіші – тәуекел деңгейі – субъективті сипатқа ие. Бұл субъективтілік, яғни осы объективті құбылыстың бағалануының бір мәнді болмауы ақпараттық базаның толықтылығы мен ақиқаттылық деңгейінің әртүрлілігімен, қаржы менеджерлерінің мамандану дәрежесімен, олардың тәуекелдерді басқару сферасындағы тәжірибесімен және тағы басқа да факторлармен анықталады.

Тәуекел категориясының қарастырылып өткен  белгілері оны келесідей етіп түсіндіруге мүмкіндік береді: Кәсіпорынның тәуекелі деп оның қаржылық қызметінің жүзеге асырылуының шарттарының белгісіздігі жағдайында табыстар жоғалту немесе капитал жоғалту формасында жағымсыз қаржылық салдарлардың пайда болу ықтималдылығы түсіндіріледі.

Әрине, тәуекелден қашуға, яғни тәуекелмен байланысты шаралардан бас тартуға болады. Бірақ кәсіпкер үшін тәуекелден қашу көбінесе мүмкін пайдадан бас тартуды білдіреді.

Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелді  оқиғаның пайда болуын қандай да бір  дәрежеде болжауға мүмкіндік беретін  әртүрлі шараларды қолдануға  және тәуекел дәрежесін төмендетуге  шаралар қабылдауға болады. Тәуекелді  басқаруды ұйымдастыру тиімділігі көпшілік жағдайда тәуекелдің сыныпталуымен  анықталады.

Тәуекелдердің сыныпталуы деп белгілі бір мақсатқа жету үшін қандай да бір белгілер бойынша тәуекелдерді жеке топтарға бөлуді түсінуге болады. Тәуекелдердің ғылыми негізделген сыныпталуы әрбір тәуекел түрінің олардың жалпы жүйесіндегі нақты орнын анықтауға мүмкіндік береді. Тәуекелдердің сыныпталуы тәуекелдерді басқарудың сәйкес  тәсілдері мен әдістерін тиімді пайдалануға мүмкіндік тудырады. Тәуекелдің әрбір түріне тәуекелді басқарудың өз тәсілі сәйкес келеді.

Тәуекелдерді  сыныптау жүйесі өзіне тәуекелдердің  категорияларын, топтарын және түрлерін қамтиды.

 Мүмкін болатын нәтижеге байланысты тәуекелдерді екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивті тәуекелдер.

Таза тәуекелдер теріс немесе нөлдік нәтиже алу мүмкіндігін білдіреді. Мұндай тәуекелдерге табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдердің кейбір түрлері (мүліктік, өндірістік және сауда тәуекелі) жатады.

Спекулятивті тәуекелдер оң нәтиже де, сондай-ақ теріс нәтиже де алу мүмкіндігімен айқындалады. Оларға коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.

Пайда болуының негізгі себебіне байланысты тәуекелдер келесідей категорияларға бөлінеді: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық тәуекелдер.

Табиғи тәуекелдерге табиғаттың апатты күштерінің көрініс табуымен, яғни жер сілкінісімен, су тасқынымен, боранмен, өртпен, эпидемиямен және тағы басқалармен байланысты тәуекелдер жатады.

Экологиялық тәуекелдер – бұл қоршаған ортаны ластаумен байланысты тәуекелдер.

Саяси тәуекелдер - елдегі саяси жағдаймен және мемлекеттің қызметімен байланысты тәуекелдер. Саяси тәуекелдер өндірістік-сауда процесінің шаруашылық субъектіге байланыссыз себептер бойынша бұзылуынан пайда болады.

Транспорттық тәуекелдер – бұл жүктерді автомобильмен, су көлігімен, өзен көлігімен, теміржол көлігімен, самолеттермен және тағы басқа да көлік түрлерімен тасумен байланысты тәуекелдер.

Коммерциялық тәукелдер – қаржылық-шаруашылық қызмет процесінде залалдарға ұшырау қауіптілігі. Олар коммерциялық мәміле нәтижесінің белгісіздігін білдіреді.

Құрылымдық белгілері бойынша коммерциялық тәуекелдер мүліктік, өндірістік, сауда, қаржылық тәуекелдерге бөлінеді.

Мүліктік тәуекелдер – бұл кәсіпкер-азаматтың ұрлық, диверсия, техникалық және технологиялық жүйелердің бұзылуы нәтижесінде мүлкін жоғалту ықтималдылығымен байланысты тәуекелдер.

Өндірістік тәуекелдер – бұл әртүрлі факторлардың ықпалы нәтижесінде өндірістің тоқтап қалуынан болатын шығындармен байланысты және өндіріске жаңа техника мен технологияны ендірумен байланысты тәуекелдер.

Сауда тәуекелі – бұл төлемдерді кешіктіру, тауарларды жөнелту кезінде төлемдерді жүргізуден бас тарту, тауарды уақытында жеткізбеу себептері бойынша шығындармен байланысты тәуекел.

Қаржылық тәуекелдер қаржы ресурстарын жоғалту ықтималдылығымен байланысты болады.

2. Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуы

 

   Кәсіпорындардың тәуекелдерінің ішінде ең көп кездесетіні және ең негізгісі болып қаржылық тәуекелдер табылады. Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдері көп түрімен сипатталады және оларды тиімді басқару мақсатында келесідей негізгі белгілер бойынша сыныптайды (1-сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-сурет.  Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерінің  негізгі белгілері бойынша сыныпталуы.

1. Түрлері бойынша. Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуының бұл белгісі басқару процесінде оларды дифференциациялаудың негізгі параметрі болып табылады.

Қазіргі кезде кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерінің негізгі түрлеріне келесілерді  жатқызады (2-сурет).