Тәуекелдерді басқару – табыстылық алғышарты

Осылайша, қаржылық тәуекелдерді бағалау негізінде  кәсіпорынның белгілі бір залалдарының мөлшері мен олардың пайда  болу ықтималдылығының арасындағы тәуелділікті анықтау жатыр. Бұл тәуелділік залалдардың белгілі бір деңгейінің пайда болу ықтималдылығының қисығында көрініс табады.

Қисықты тұрғызу  – қаржылық тәуекел сұрақтарымен айналысатын қызметкерлердің жеткілікті білім тәжірибесінің болуын талап  ететін өте күрделі мәселе. Залалдардың  белгілі бір деңгейінің пайда  болу ықтималдылығының қисығын (тәуекел  қисығы) тұрғызу үшін әртүрлі әдістер  қолданылады: статисткалық, шығындар мақсаттылығын  талдау, эксперттік бағалау әдісі, аналитикалық әдіс. Осылардың ішінде үшеуін ерекше бөліп көрсетуге болады:

• Статистикалық әдістің мәні – берілген немесе ұқсас өндірісте болған залалдар мен пайданың статистикасын зерттеу, шығындардың өтелуінің жиілілігі анықталады, болашаққа мүмкіндігінше дәл, нақты болжам жасалады.

Әрине, тәуекел  – бұл ықтималдылық категориясы. Ал қаржылық тәуекелдің сандық мөлшерін есептеу үшін қандай да бір әрекеттің  барлық мүмкін болатын салдарларын  білу қажет.

Қаржылық  тәуекелді есептеудің статистикалық  әдісінің негізгі инструменттері: вариация, дисперсия және стандартты (орташа квадратталған) ауытқу.

Вариация – бір варианттан екінші вариантқа көшуде сандық көрсеткіштердің өзгеруі.

Дисперсия – нақты мәннің орташа мәннен ауытқу өлшемі.

Осылайша, тәуекел  мөлшері немесе тәуекел дәрежесі белгісіз оқиғамен байланысты. Ол барлық мүмкін нәтижелердің орташа есептелген мәні болып табылады. Ал әр нәтиженің  ықтималдылығы жиілік немесе сәйкес мәннің үлес салмағы ретінде қолданылады. Осылайша, күтілетін нәтиже есептеледі.

• Шығындардың мақсаттылығын талдау фирманың қаржылық тұрақтылығы көрсеткіштерін ескере отырып, әлеуетті тәуекел зоналарын анықтауға бағытталған. Бұл жағдайда негізгі кәсіпорынның және оның контрагенттерінің (банктің, инвестициялық қордың, клиент-кәсіпорынның, эмитент-кәсіпорынның, инвестордың, сатып алушының, сатушының және тағы басқалардың) қызметінің нәтижелерін қаржылық талдаудың стандартты тәсілдерін қолданумен-ақ шектелуге болады.
• Экперттік бағалау әдісі әдетте тәжірибелі кәсіпкерлердің немесе мамандардың пікірлерін қарастыру арқылы жүзеге асырылады. Ол статистикалық әдістен тәуекел қисығын тұрғызу үшін ақпарат жинау тәсілімен ғана ерекшеленеді.

Бұл әдіс залалдардың  әртүрлі деңгейлерінің пайда  болу ықтималдылығына әртүрлі мамандармен (кәсіпорынның өзінің немесе сыртқы эксперттермен) берілген бағалауларды жинақтау және зерттеуді көздейді. Бұл бағалаулар қаржылық тәуекелдердің барлық факторларының, сондай-ақ статистикалық мәліметтердің  ескерілуіне негізделеді.

• Тәуекел қисығын тұрғызудың аналитикалық әдісі ең күрделі болып есептеледі, өйткені оның негізінде жатқан ойын теориясының элементтері тек кейбір мамандарға ғана белгілі. Көпшілік жағдайда аналитикалық әдістің бір түрі – моделдің сезімталдығын талдау қолданылады.

Моделдің  сезімталдығын талдау келесі қадамдардан тұрады: қандай да бір кілтті көрсеткіш таңдалады және осы көрсеткішке қатысты сезімталдық (табыстылықтың ішкі нормасы, таза табыс және тағы басқа)  бағаланады; факторларды таңдау (инфляция деңгейі, экономика жағдайының дәрежесі және басқалар); жобаны жүзеге асырудың әртүрлі кезеңдеріндегі (шикізат сатып алу, өндіріс, сату, жөнелту тағы сол сияқты) кілтті көрсеткіштердің мәндерін есептеу. Осындай жолмен қалыптастырылған шығындар мен қаржылық ресурстардың түсу кезектілігі әр кезең үшін ақша қаражаттары қорының ағындарын анықтауға мүмкіндік береді, яғни тиімділік көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді. Таңдалған нәтижелілік көрсеткіштерінің бастапқы параметрлер мөлшеріне тәуелділігін көрсететін диаграммалар құрылады. Диаграммаларды өзара салыстыра отырып, жобаның табыстылығына айтарлықтай әсер ететін көрсеткіштерді анықтауға болады.

Сезімталдықты таңдаудың кемшіліктері де бар: ол барлық факторларды қамтымайды және баламалы жобаларды жүзеге асыру ықтималдылығы  нақтыланбайды.

• Аналогиялар әдісі. Аналогиялар әдісі жаңа жобаның тәуекелін талдауда аса пайдалы, себебі бұл жағдайда басқа да бәсекелес кәсіпорындардың осы жобаға ұқсас жобаларына қаржылық тәуекелдің жағымсыз факторларының әсерлерінің салдарлары туралы мәліметтер зерттеледі.

Осылайша, залалдардың  белгілі бір деңгейінің пайда  болу ықтималдылығының қисығын тұрғызудың әдістері нақты емес, бірақ қаржылық тәуекелдердің жалпы көлемін  шамалап болса да бағалауға мүмкіндік  береді.

2.2 Тәуекелдерді  басқару

 

   Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқару қаржы менеджментінің айрықшалықты сферасы болып табылады. Кейінгі жылдары бұл сфера білімнің жеке облысына бөлініп шығып, “риск-менеджмент” деп аталып жүр. Бұл сферада қызмет ететін мамандарға ерекше кәсіби талаптар қойылады, атап айтқанда, кәсіпорынның қаржысы мен экономиканың негіздері туралы білу, математикалық әдістерді, статистика негіздерін, сақтандыру ісінің негіздерін және тағы басқаларды білу. Мұндай мамандардың (“риск-менеджерлер”) негізгі функциясы болып кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқару табылады.

Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқару – тәуекелдердің теріс қаржылық салдарларын алдын ала көре білу және бейтараптандырудың тәуекелдерді анықтау, бағалау, сақтандырумен байланысты процесі. 

Кәсіпорынның  қаржылық тәуекелдерін басқару белгілі  бір қағидаларға негізделеді. Олардың  негізгілері 3-суретте көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-сурет. Кәсіпорынның  қаржылық тәуекелдерін басқарудың  негізгі принциптері.

1. Тәуекелдерді өздігінен түсініп  қабылдау. Егер қаржы менеджері қаржылық операцияны жүзеге асырудан сәйкес табыс алғысы келсе, ол тәуекелге өздігінен біліп баруы керек. Әрине, тәуекел деңгейін бағалаудан кейін жеке операциялар бойынша “тәуекелден қашу” тактикасын қабылдай алады, бірақ кәсіпорынның қаржылық қызметінен тәуекелді алып тастау мүмкін емес, себебі қаржылық тәуекел – көптеген шаруашылық операцияларға тән объективті құбылыс, қаржылық тәуекелдің қандай да бір түрін қабылдауға өз еркімен бару оларды басқару процесінде олардың теріс салдарларын бейтараптандырудың маңызды шарты болып табылады.

2. Қабылданған тәуекелдердің басқарылуы. Қаржылық тәуекел портфелінің құрамына көбінесе объективті немесе субъективті табиғатына тәуелсіз басқару процесінде бейтараптандырылуға жататындары кіргізілуі қажет. Тәуекелдердің тек оны түрлері бойынша қаржы менеджері оларды бейтараптандырудың ішкі механизмдерінің бүкіл арсеналын қолдана алады, яғни оларды басқару өнерін көрсете алады. Басқарылмайтын тәуекелдерді, мысалға, форс-мажорлық топ тәуекелдерін тек сыртқы сақтандырушыға беру ғана қалады.

3. Жеке тәуекелдерді басқарудың  дербестігі. Риск-менеджменттің негізгі ережелерінің біріне сәйкес, тәуекелдер бір-бірінен тәуелсіз және портфелдің бір тәуекелі бойынша қаржылық залалдардың болуы басқа қаржылық тәуекел бойынша тәуекелдік жағдайдың пайда болу ықтималдылығын ұлғайтуы міндетті емес. Басқа сөзбен айтқанда, тәуекелдердің әртүрлі түрлері бойынша қаржылық залалдар бір-бірінен тәуелсіз және басқару процесінде оларды бейтараптандыру жеке-жеке жүргізілуі мүмкін.

4. Қабылданатын тәуекелдердің деңгейі  мен қаржылық операциялардың  табыстылық деңгейімен сәйкестігі. Бұл принцип риск-менеджмент теориясында негізін қалаушы болып табылады. Ол бойынша кәсіпорын қаржылық қызметті жүзеге асыру процесінде қаржылық тәуекелдердің деңгейі “табыстылық-тәуекел” шкаласы бойынша сәйкес табыстылық деңгейінен аспайтын түрлерін ғана қабылдауы керек. Деңгейі күтілетін табыстылық деңгейінен жоғары тәуекелдің кез келген түрінен кәсіпорын бас тартуы керек (немесе сәйкесінше бұл тәуекел үшін сыйақы мөлшері қайта қаралуы керек).

5. Қабылданатын тәуекелдер деңгейінің  кәсіпорынның қаржылық мүмкіндігімен  сәйкестігі. Қаржылық тәуекелдің қандай да бір деңгейіне сәйкес келетін кәсіпорынның қаржылық залалдарының күтілетін мөлшері капиталдың тәуекелдерді ішкі сақтандырылуын қамтамасыз ететін үлесіне сәйкес келу керек. Кері жағдайда тәуекелді жағдайдың пайда болуы кәсіпорынның инвестициялық немесе операциялық қызметін қамтамасыз ететін активтерінің белгілі бір бөлігінің жоғалуына әкеледі, яғни кәсіпорынның пайда қалыптастыру потенциалын және болашақ даму қарқынын төмендетеді. Тәуекелдік капитал мөлшері кәсіпорынмен алдын ала анықталып қойылуы керек.

6. Тәуекелдерді басқарудың үнемділігі. Қаржылық тәуекелдерді басқарудың негізін тәуекелді жағдай туындаған кезде кәсіпорын қызметі үшін теріс қаржылық салдарларды бейтараптандыру құрайды. Сонымен бірге, сәйкес қаржылық тәуекелдерді бейтараптандыру бойынша кәсіпорын шығындары сол тәуекел бойынша мүмкін қаржылық залалдардың сомасынан аспауы керек. Тәуекелдерді басқарудың үнемділігі критериі қаржылық тәуекелдерді ішкі сақтандыруда да, сыртқы сақтандыруда да сақталуы қажет.

7. Тәуекелдерді басқаруда уақыт  факторын ескеру. Қаржылық операцияны жүзеге асыру кезеңі ұзақ болған сайын, бұл операцияға тән тәуекелдердің диапазоны соғұрлым кеңейе түседі, тәуекелдерді басқару үнемділігі критериі бойынша олардың теріс қаржылық салдарларын бейтараптандыруды қамтамасыз ету мүмкіндігі де соғұрлым азая түседі. Мұндай қаржылық операцияларды жүзеге асыру қажеттілігі кезінде кәсіпорын бұл операция бойынша тек ғана тәуекел үшін сыйақы есебінен ғана емес, сондай-ақ өтімділік үшін сыйақы есебінен де қажетті қосымша табыстылық деңгейін қамтамасыз ету керек (себебі қаржылық операцияны жүргізу кезеңі оған салынған капиталдың “өтімділігі қатырылған” кезеңін білдіреді). Тек осы жағдайда ғана кәсіпорынның тәуекелді жағдай туындаған кезде осындай операция бойынша теріс қаржылық салдарларды бейтараптандыру үшін қажетті қаржылық потенциалы қалыптасады. 

8. Тәуекелдерді басқару процесінде  кәсіпорынның қаржылық стратегиясын  ескеру. Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесі кәсіпорынмен таңдалған қаржылық стратегияның жалпы критерийлеріне, сондай-ақ қаржылық қызметтің жекелеген бағыттары бойынша жасалған қаржылық саясаттың жалпы критерийлеріне негізделуі керек. Алдында айтылғандай, кәсіпорынның қаржылық қызметін басқару мәселелері бойынша қаржы саясатының көпшілік бағыттары міндетті элемент ретінде мүмкінді тәуекел деңгейін қамтиды. Осыған ұқсас кқрсеткіштер  кәсіпорынның жалпы қаржылық стратегиясында да бекітіледі. Сондықтан жекелеген қаржылық операциялар бойынша тәуекелдерді басқару осы жоспарлы құжаттарда қамтылған тәуекелдің сәйкес параметрлеріне негізделуі керек.  

9. Тәуекелдерді беру мүмкіндігін  ескеру. Кейде қаржылық тәуекелдердің бірқатарын қабылдау кәсіпорынның тәуекелді жағдай туындаған кезде олардың, яғни тәуекелдердің теріс қаржылық салдарларын бейтараптандыру бойынша қаржылық мүмкіндіктерімен сәйкес келмейді. Сонымен бірге, сәйкес қаржылық операцияны жүзеге асыру қаржылық қызметтің бағыттылығымен немесе стратегияның талаптарымен сәйкестендіріліп отырылуы керек. Мұндай тәуекелдерді жиынтық қаржылық тәуекелдердің портфеліне тек осы тәуекелдерді қаржылық операция бойынша серіктестерге немесе сыртқы сақтандырушыға бөлшектей немесе толығымен беру мүмкіндігі болған жағдайда ғана  қосуға болады. Тәуекелдердің сыртқы сақтандырылу критериі кәсіпорынның қаржылық тәуекелдер портфелін қалыптастыру кезінде міндетті түрде ескерілуі қажет.

Осы қарастырылған  принциптерді ескере отырып, кәсіпорында  қаржылық тәуекелдерді басқарудың арнайы  саясаты қалыптастырылады.

 Қаржылық тәуекелдерді басқару саясаты – бұл кәсіпорынның қаржылық қызметінің әртүрлі аспектілерін жүзеге асырумен байланысты тәуекелдердің мүмкін болатын теріс қаржылық салдарларын бейтараптандыру бойынша шаралар жүйесін дайындауды қамтитын кәсіпорынның жалпы қаржылық стратегиясының бір бөлігі.

Қаржылық  тәуекелдерді басқару саясатының қалыптасуы мен жүзеге асырылуы келесідей шаралардың өткізілуін көздейді:

1. Кәсіпорынның  қаржылық қызметімен байланысты  тәуекелдердің жекелеген түрлерін  анықтау.

2. Қаржылық  тәуекелдердің деңгейін анықтау  үшін қажетті ақпараттың толықтығы  мен ақиқаттылығын бағалау.

3. Тәуекелдердің  жекелеген түрлері бойынша тәуекелді  жағдайдың туындау ықтималдылығын  бағалаудың сәйкес әдістерін  таңдау және пайдалану.

4. Тәуекелдердің  жекелеген түрлері бойынша тәуекелді  жағдайдың туындауы кезінде мүмкін  қаржылық залалдардың мөлшерін  анықтау.

5. Кәсіпорынның  қаржылық тәуекелінің деңгейіне  әсер ететін факторларды зерттеу.

6. Жекелеген  қаржылық операциялар бойынша  және қаржылық қызметтің жекелеген  түрлері бойынша мүмкінді тәуекелдердің  шегін бекіту.

7. Қаржылық  тәуекелдердің жекелеген түрлерінің  теріс қаржылық салдарларын бейтараптандыру  бағыттарын анықтау.

8. Қаржылық  тәуекелдердің жекелеген түрлерінің  теріс салдарларын бейтараптандырудың  ішкі механизмдерін таңдау және  пайдалану.

9. Кәсіпорынның  жеке қаржылық тәуекелдерін сақтандырудың  (“берудің”) түрлері мен формаларын  таңдау.