Инфляция – басты макроэкономикалық мәселе ретінде

Мазмұны

 

Кіріспе.......................................................................................................................3

1  Инфляция – басты  макроэкономикалық мәселе ретінде

1. Инфляция түсінігі, пайда болу себептері.........................................................4

1.2 Инфляцияның түрлері  мен факторлары..........................................................6

1.3 Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық  салдары......................................12

2  Қазақстан Республикасындағы  инфляция және оны реттеу               негіздері

2.1 Қазақстандағы инфляцияның  пайда болуы және оның ерекшеліктері.........................................................................................................15

2.2 Инфляция салдарынан  туындайтын проблемаларды талдау..................................................................................................................... 17

Қорытынды..................................................................................................20

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.............................................................. 21

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі кезде инфляция Қазақстан  экономикасындағы ең шешімі қиын  мәселелердің бірі болып отыр. Инфляция экономикадағы  сәйкессіздікті күшейтеді, ұзақ мерзімді инвестицияларды ынталандырмауға  зиянын тигізеді, бұл жұмыссыздықтың өсуіне, қорланым үдерісін тоқтатуға, шаруашылық байланыстарды бүлдіруге  әкеледі; тұтынушылық сұранымы құрылымын  бұрмалайды, ақшаны нақты құндылықтарға  айналдыруға ұмтылысты тудырады; ішкі нарықтың сыйымдылығын бұзады және төмендетеді; нақты еңбекақыны төмендетеді  және халықтың барлық тобының кедейленуін  қамтамасыз етеді.  Сол себептен бірінші кезекте экономиканы  дамыту алға қойылған жағдайда  Қазақстанда  инфляция жағдайын тұрақтандыру қажет  және оны көзделген деңгейде ұстап  тұру экономистердің міндеті болып  табылады. Осыны ескере отырып, курстық  жұмыста инфляция мәселесіне тереңінен  тоқталу көзделді. 

 жұмыстың мақсаты: 

- Инфляцияның басты макроэкономикалық  мәселе екеніне көз жеткізу;

- Қазақстан Республикасындағы  инфляция және оны реттеу негіздерін  қарастыру;

- Қазақстан Республикасының  инфляциямен күресу шараларын  жетілдіру жолдарын табу.

Курстық жұмыстың міндеттері:

- инфляция түсінігін,  пайда болу себептерін анықтау;

- инфляцияның түрлері  мен факторларын қарастыру;

- инфляцияның әлеуметтік  –экономикалық салдарын көрсету;

- Қазақстандағы инфляцияның  пайда болуы және оның ерекшеліктерін  анықтау;

- Инфляция салдарынан  туындайтын проблемаларды талдау;

- Қазақстан Республикасындағы  инфляцияның қазіргі кездегі  даму қарқынын көрсету. 

Курстық жұмыстың зерттеу  пәні – экономикадағы өзекті мәселелердің бірі – инфляция, оның мәні және  пайда болу себептері мен салдары, онымен алдағы уақытта күресу жолдары.

Курстық жұмыстың объектісі  – Қазақстан Республикасының  экономикасындағы инфляция құбылысы.

Экономикалық құбылыс  ретінде инфляция  көптен бері өмір сүріп келеді. Оны тіпті ақшаның  қызметімен тығыз байланысты деп  санайды. «Инфляция» термині (латынның inflasio сөзінен шыққан – кебіну, ісіну) ақша айналысына қатысты ХІХ ғасырдың орта шенінде пайда болды және АҚШ-тың Азамат соғысы жылдары (1861-1865) қағаз долларының қисапсыз көп шығарылуымен байланысты болды. ХІХ ғасырда бұл  термин сондай-ақ Англия мен Францияда  қолданылды. Экономикалық әдебиеттерде инфляция ұғымы ХХ ғасырда бірінші  дүниежүзілік соғыстан кейін кеңінен  таралды, ал бұрынғы кеңестік экономикалық әдебиеттерде 20-жылдары жазыла бастады.

Сонымен, инфляция дегеніміз  – бағалардың жалпы өсуі, табыстардың құнсыздануы. Елдегі тауар рыноктарының көбінде тепе-тендік бұзылса, бағалар тоқтаусыз өседі. Инфляция – бұл нарықтың  көбінде  сұранымның артуынан қалыптасқан тепе-теңдіктің бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға деңгейінің жалпы өсуі.

Инфляцияның салдары өте  күрделі де көп қырлы. Қарқыны  баяу инфляция баға деңгейі мен пайда  нормасын өсіреді, сондықтан экономикалық жағдайдың уақытша жандануына ықпал  жасайтын фактор болады. Бірақ, уақыт  артып инфляция тереңдегенде ол ұдайы  өндірістің кедергісіне айналады, қоғамда  экономикалық және әлеуметтік жағдай қиындайды.

Экономиканың интернациялануы (ұлттық шеңберден шығуы) инфляцияның  бір елден екінші елге ауысуына мүмкіндік  береді, бұл халықаралық валюта және төлем қатынастарын қиындатады.

Инфляцияның негізгі себептері: ақша тауарларды сатып алу қабілеті күшті валютамен салыстырғанда құнсызданады. Инфляцияны былай  түсіндіру,  яғни,  ақшаның  алтынға  қатысты  құнсыздануы, алтынды бұрынғыша ақша сияқты жалпылама эквивалент деп қарастыруда жатыр. Ең алдымен, бағаның  өсуі – тауарға  сұраныстың  оның ұсынысынан артық болуымен  байланысты

Мемлекет инфляцияны тежеу  үшін антиинфляциялық саясатты қолданады. Антиинфляциялық саясат инфляцияны шектеуге бағытталған экономиканы  мемлекеттік реттеу жөніндегі кешенді  шаралар болып табылады. Мұндай шараларды  ұзақ мерзімді сипаттағы мақсаттар  мен әдістерді енгізген стратегиялық және қысқа мерзімді нәтижелер алуға  бағдарланған тактикалық деп ажыратуға  болады.

ХХ ғасырдың екінші жартысында жұмыспен толық қамту, еркін бәсекелік  нарық жағдайы, бағалардың ұзақ мерзімдік  тұрақтылығы әлемнің бірде-бір  елінде қатар қалыптаспағанын айту қажет. Бұл кезеңде бағалар тоқтаусыз  өсіп отырды, ал 60-шы жылдардың соңынан  бастап экономиканың  құлдырау  жағдайында да бағалар өсті. Дағдарыс фазасында  бағалардың өсуі ХІХ ғасырдағы  циклдер  үшін болмаған жағдай. Бұл құбылыс  экономикада «стагфляция» деп аталады.

Курстық жұмысты жазу барысында  Қазақстан Республикасының Заңдар жинағы, статистикалық ақпарат көздері, нормативті актілер, мерзімді басылымдар, сонымен қатар шетелдік және отандық  әдебиеттер қолданылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

1  Инфляция – басты  макроэкономикалық мәселе ретінде

 

1. Инфляция түсінігі, пайда болу себептері

 

Курстық жұмыстың бірінші  бөлімінде жалпы инфляция туралы түсінік, оның макроэкономикалық мәселе ретінде пайда болуы туралы жазылған.

Инфляция – бұл күрделі  де  көп факторлы құбылыс. Ол ақша айналым арналарының артық ақша белгілерімен аса толып кетуінің нәтижесінде тауар мен көрсетілетін қызметтердің бағасының өсуі. Ол қағаз ақша  айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады.

Инфляция ең алдымен тауар  бағаларының өсуі және шетел валюталарының  қымбаттауы ретінде көрінеді.

Экономикалық құбылыс  ретінде инфляция әлем экономикасында ұзақ уақыт бойы тарихи негізінде  қалыптасып дамуда. Оның пайда болуын негізінен, ақшаның шығуымен және оның қызметімен байланыстырады. «Инфляция» термині латын сөзі – «inflatio»  – қампаю, тұнғыш рет Солтүстік  Америкада 1861-1865 жылғы азамат соғысы кезінде пайда болып, айналымдағы  қағаз ақшалардың тым көбейіп  кетуі процесін білдірген. Осы түсінік  ХІХ ғасырда Англия мен Францияда  қолданыла бастады. Экономикалық әдебиеттерде инфляция түсінігі ХХ ғасырда бірінші  дүниежүзілік соғыстан кейін жиі  қолданылып, кеңес өкіметінің экономикалық әдебиеттерінде 20-шы  жылдардың орта кезінде көрінді.

Ақша тауарларды сатып  алу қабілеті күшті валютамен  салыстырғанда құнсызданады. Инфляцияны былай түсіндіру, яғни, ақшаның алтынға  қатысты құнсыздануы, алтынды бұрынғыша  ақша сияқты жалпылама эквивалент деп  қарастыруда жатыр. Ең алдымен, бағаның  өсуі, тауарға сұраныстың оның ұсынысынан артық болуымен байланысты. Белгілі  тауар рыногында сұраныс пен  ұсыныстың сәйкестілігінің бұзылуы  инфляция емес. Инфляция елдегі баға деңгейінің өсуі. Бағаның көтерілуіне нақты  экономикалық дағдарыс тек мұнай  бағасының өсуінен емес, басқа  да тауар мен қызмет көрсету бағаларының  өсуімен байланысты.

Инфляция негізінен шаруашылықта қалыптасқан әртүрлі  диспропорцияға байланысты болатынын ескере отырып, оның негізгі себептерін қарастырып көрелік (1- кестеде көрсетілген).

1-кесте. Инфляцияның пайда болу себептері.

 

№	Пайда болу себептерінің  аты	Себептердің маңызы, ерекшелігі
1.	Мемлекеттік шығындар  мен табыстар арасындағы диспропорция.	Бұл мемлекет бюджетінің тапшылығы  түрінде көрінеді. Егер тапшылық Орталық  банктің несиесі, яғни, айналымға  қосымша ақша шығару арқылы қаржыланған  болса, онда бұл айналымдағы ақша массасын арттырады, сондықтан  инфляцияны қалыптастыруы  мүмкін.
2.	Инвестицияны қаржыландыру	Егер инвистицияларды  қаржыландыру, жоғарыда айтылған әдіспен, яғни Орталық банктің несие беруімен жүргізілетін болса, онда бұл да инфляцияның  себебіне айналуы мүмкін.
3.	Олигополиялық фирмалар.	Осы күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы өсуін ХХ ғасырда  нарық құрылымының өсуімен түсіндіреді. Бүгінгі нарық – көбіне олигополия түрінде қалыптасқан. Осы күнгі  ірі фирмалар (тауар өндірушілер, ұсынушылар) белгілі бір деңгейде нарық бағасына ықпал жасап, өз өніміне  бағаны өзі белгілей алады. Фирма  – олигополия бағаның өсуін қолдамаса  да оның деңгейін түсірмеуге ұмтылады, нарықта қалыптасқан баға деңгейінің тұрақты болуына мүдделі. Қалыптасқан  өндіріс түріне жаңа фирмалардың  келуіне шек қою арқылы олигополиялық  фирмалар жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы диспропорцияны мүмкін болғанша ұзақ ұстап қалуға ұмтылады.
4.	Инфляцияның бір елден  екінші елге ауысуы	Ұлттық экономикалардың  «ашыла» түсуіне, олардың дүниежүзілік шаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты инфляцияның бір елден  екінші елге ауысу қаупі артады. «Импортталған инфляциямен» күресу мүмкіншіліктері де шектеулі келеді. Әрине, ұлттық валютаның бағасын  арттырып импортты арзандатуға болады, бірақ бұл жағдайда экспорт қымбаттап, ұлттық өнімнің әлем нарығындағы өтімділігі кемиді.
5.	«Инфляцияны күту»	Осы жағдайға байланысты инфляциялық  процесс өзін-өзі қолдап жалғаса  береді. Батыс елдерінде, көптеген экономистердің пікірінше, «инфляцияны күту» психологиясын  жеңу антиинфляциялық саясаттың  негізгі мақсаты деп анықталады,
Ескерту:  Райханов Н. «Қазақстанның  экономикалық реформа жолы өзінше» // Ақиқат, 1996 ж. [2,110б].

 

 «Инфляцияны күту»  механизмі экономикаға қалай  әсер етеді?  Мәселе мынада: адамдар  біраз уақыт бағалардың өсуін  көріп, олардың болашақта төмендеуінен  күдер үзеді де, жаппай тауар  сатып алуға көшеді. Сонымен қатар  олар еңбекақы деңгейін көтеру  туралы үкіметке талап қояды.  Еңбекақының өсуі тұтынушылық  сұранымын одан әрі арттыра  түседі.

Инфляцияның себептері сан  қилы, бірақ әр кезде олардың белгілі  бір комбинациясы (құрамасы) қалыптасады. Айталық, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европа елдерінде  тапшылыққа байланысты өте күшті  инфляция қалыптасқан. Соңғы жылдары  Батыс елдерінде инфляцияның  негізгі себебі мемлекет шығындарының өсуі, «баға – еңбеқақы», «инфляциялық күту», «инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы» және басқалары болды. Бұрынғы Кеңес Одағындағы инфляцияның  негізгі себебі ретінде әкімшілік  жоспарлау жүйесінде қалыптасқан  экономикалық диспропорцияларды айтуға болды.

 

1.2 Инфляцияның  түрлері мен факторлары

Инфляцияның пайда болу себептері  монетарлық және монетарлық емес болып  бөлінеді (2-кестеде көрсетілген).

2-кесте. Инфляцияның пайда  болу себептері.

 

№	Монетарлық себептері	Монетарлық емес себептері
1.	Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы	Экономикадағы диспропорциялар
2.	Ақша массасы көлемінің  инфляция қарқынына әсері.	Әскери –өнеркәсіптік  кешеннің дамуына шектен тыс ақшаның бөлінуі
3.	Ақша айналымы жылдамдығының  артуы	ЖІӨ көлемінің құлдырауы
4	-	Халықтың инфляциялық  күтулері
5.	-	Тым күшті импорттық тәуелділікте болу кезінде экспорттық сектордың  әлсіз дамуы
Ескерту: Мәлімет  Жүнісов  Б., МәмбетовҰ., Байжомартов Ү.  «Нарықтық  экономика  негіздері»    Алматы «Экономика», 2000 ж. [3, 25-б.].

 

Бұл кестеде инфляцияның  монетарлық және монетарлық емес пайда  болу себептері жазылған. Монетарлық себептері ақшаға байланысты болса, ал монетарлық емес себептері сәйкесінше ақшаға байланысты емес, ақшадан тыс  себептер болып табылады.

Инфляцияның әртүрлі жіктелу  критерийлеріне байланысты көптеген түрлерін ажыратуға болады:

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің «тереңдігіне», инфляцияға қарсы саясаттың инструментарийлеріне байланысты, инфляция айқын (ашық) және басылған-бүркемеленген (жабық) түрде жүріп отыруы мүмкін. Инфляция процесінің айқын немесе ашық формада болып отырғаны бағаның өсуі, ұлттық валюта курсының төмендеуі арқылы көрінеді.